28. EUSKAL MIÑA, ZUREA

        ABENDATSEK:

        —Zure babesera, Unamuno, bestelako seguru arkitzen gaituzu orain. Gizadi zabalaren aurrerako gure larrimiñaren Albistari zaitugunez, eraman errezago zaigu beñola, zure abogadutzari esker, gure bakartea; ez lotsagarri, erokeria edo erotasuna; bai aundi, irritsa; guzizko mimagarri, loisingarri, euskera; bera beteko Erri baten eiagora, gure bizinaia.

        Baña, esaiguzu, Unamuno. Ez al da lotsagarri? joan mendetik asita egunotaraño, azken urteotan baitipat, gure Ertiak sentipen bakarra dario maizenik: Min eta Min.

        Miña dugu gure sentitze ernarienen eta jokabide bortitzenen sorburu ta jomuga. Miña, zernaitarako darabilgun itza: «buruko miña dut», «esku-miñak alakori», «alako ta ni adiskide miñak gaituzu»...

        Miñak bultzatu ere izan gaitu edestian barrena zernaitara, arago ta arago, asetzerik gabe. Aor «Arantzazu»-poeman, II aldian, 9 garren kanta jarduna: mariñel Erria. Kantajardun ori euskal gizandien eta gizaldien «Boga, Boga» dugu, aurrera ta aurrera, miña miñagotuz.

                Ai urruti miña!

                gaitz senda-eziña,

                bañan ala ere

                ondo atsegiña...

                Min izkutu orretxek

                beti eragina,

                euskal Kondaira doa

                aitziña ta aitziña.

                Egonak pozik ez du!

                Boga alegiña!

Antziñetako gure gizon buru urrutietara joanak: santu, itxasgizon, lurbillatzalle, salerosle ta abar... urruti miñak omen zeramazkin edo anima miñak edo diru miñak... Lekaideak Jainko miña omen dizu; jakintsuak jakin miña; abertzaleak aberri mina; ezkongaiak maite miña; aurgiteko amak ume miña; apenkorrak sumiña; eramankorrak samiña; guziok, ontan edo artan, norgere larrimiña.

        Iltzen dagonagatik «miñak dago» esan oi dugu. Oñazea. «Biotzean min dut, negar ixilla darion miña», ziñon Lizardik amonaren Illetan. Atsekabea. «Illeta» ori, beste zarauztar batek musikatzean, euskal Irritsaren sinfoni antzi guren billakatu zaigu. Patxi Eskudero au adiskide miña dut: ots, ziña, bena, sentia. Min dugu eusko ertiketaren obekuntza: guraria. Lizardik berak: «Nerekin jaio nun abesmiña, ta aurtandik min ori izan dut samiña.» Abesmiña guraria, desira.

        Min dugu, euskeraz amaikatxo liburu argitaratzen asi geraneko epoka ontan, liburuek lengo erriaganako sarkorra gaurko gizartean galdua: damua. Min dugu, liburuei indarra jan dioten eta, bestaldera, ain bearreko genituzken radiorik, zinemarik, antzerketarik, telebisiorik gure euskerarentzat eza: tamala, pena.

        Gure ertiketari nondiknai eta nolanai dariokio, bada, Min ori, sentipen bakar eta ainbat osin dun ori.

        «Bizitzearekiko sentipen larria» , onela euskeraldu dizut zure-gure «sentimendu trajikua»ren liburu izena. Larria itzaren ordez miña jartzeko egon nazu. Illuntxoa dalakoz, zabalegi ditekelakoz, ixildu dizut, damurik. Andima jaunak arrazoi osoa baitu diñoskunean: itz bakar bati esannai geiegi itsastea arrisku galgarri dugula euskal idazleok eta sinonimu gutxiago erabilli bear genukela. Ostera, bai merezi itz done sagara orrek zure-gure liburu-tituluan bere gelatxoa! Zure filosofiaren eta euskal gogo-muñaren itz orokarra orixe baitugu.

        Neroni ere: «Aberriak min dit», min samiña, min sumiña, min dit ernai ta lo, min izneur ta izlau, min sorterri ta atzerri. Jaz! Miñaren min, nai ezta re, bere zabalera ta sakonera agor eziñean...

        «Arantzazuk min dit»: aldarrika dakusgu Euskal Fedea A. Mitxelenaren poeman. «Elizak min dit»: dasaigu Oteitzak, ezin akerragoki «apostuluak» izendaturiko arritzar latzetan. «Aberriak min dit»: zer besterik senti nezaken Iñurritzak onako liburuon?

        Euskal Aminaren sentiera itz bakar batera bildu bear balitz, beraz, ezin aukera daikegu itz juxtuagorik, nobleagorik, egitiagorik, auxe baño: Min.

                Ez naiz ni. Abendatsek

                diardu nibaitan.

                Artxek jartzen dit Miña

                biotz-ezpañetan.

                Ezin izan dutena

                il millaka urtetan

                nola gaixo onek ito

                kolko gudu ontan?

        «Ogei ta bostak» edo Virgil Gheorghiu-ren «La hora veinticinco» nobela irakurria dun euskalzaleak ez luke berealakoan aztu bear aren bukaerako ironi ezten zorrotza. Yon Moritz, protagonista, rumaniar nekazari bat duzu, ta beste amaikatxo gizakiren alegori ta sinbolu penagarri dugu, aldi berez. Orañeneko «mundu gudu» ori dala ta, atzerriz atzerri gorriak eta beltzak ikusi bear izan ditu doixtarrekin, komunistekin, ta azkenik aliaduekin ere. Biziko bada ordea, norabait jo bear gizajoak eta Yankiengana jo dizu ogibide billa. Alako «boluntaria» (!)-ren berri Niu-Yorken jakin dezaten, argazki bat atera bear zaiola ta, artarakoan, auxe agintzen diote, tristura arpegia baño jartzen ez dakin doakabeari: «Keep smiling! Ots, ots, irriparre egizu! Irriparre! Irriparre!!

        Ironiaren ankerra: egizu irriparre! Costantiniarrek berebat agindu digute guri ere, esango litzake: Basilika orrek etzuken bear orren latza, Oteitzatarren ertigintza ez bedi orren aserre garratz angustiduna, leguna baizik, arraiagoa, arraiagoa; gorde zuen Miña, edota bestela...

        Ironiaren ankerra bai. Egizute parre! goitik guri ere. Nola nai duzute ordea parre egiterik miñaren min lertzear datzan Euskal Fedeak? egin imintziotan saiata re erri koplarena gerta bear ta:

                Ortzetan dizut irria eta

                bi begietan nigarra.»

        Arren, etzaiguzutela orrelakorik eska. Naita re, ezin baitugu. Arren, etzaiguzutela zotiña debeka. Besterik ezin baitugu. Bilintxena:

                Zer egin biat baldin Jainkoak

                ni egin banau orrela?

        «Dice luego Baroja: «Para mí, una de las cosas más tristes de España es que los españoles no podemos ser frívolos y joviales». Y para mí, una de las cosas más tristes para España sería que los españoles pudiésemos volvernos frívolos y joviales. Entonces dejaríamos de ser españoles para no ser ni europeos siquiera. Entonces tendríamos que renunciar a nuestro verdadero consuelo y a nuestra verdadera gloria, que es eso de no poder ser ni frívolos ni joviales. Entonces podríamos repetir de coro todas las insustancialidades de todos los manuales de vulgarización científica, pero nos incapacitaríamos para poder entrar en la sabiduría. Entonces tendríamos acaso mejores vinos, vinos más refinados, aceite menos áspero, mejores ostras; pero habríamos de renunciar a la posibilidad de un nuevo Quijote o de un Velazquez y, sobre todo y ante todo, a la posibilidad de un nuevo San Juan de la Cruz, de un nuevo Fr. Diego de Estella, de una nueva Santa Teresa de Jesús, de un nuevo Iñigo de Loyola, ortodoxos o heterodoxos, que para el caso es igual.

Y acaba diciendo Baroja: «Triste país en donde por todas partes y en todos los pueblos se vive pensando en todo, menos en la vida».

Y esta arbitrariedad provoca la mía, y exclamo: «Desgraciados países esos países europeos modernos en que no se vive pensando más que en la vida; Desgraciados países los países en que no se piensa de continuo en la muerte, y no es la norma directora de la vida el pensamiento de que todos tenemos un día que perderla!».

(I, 897. Sobre la europeización).

        Ta Españi au gure Euskalerri dugula orra, berriro, Unamunok berak aitor:

        «Quién me ha hecho esta alma que ha gozado en el combate, que ha comprendido lo del «dolor sabroso» teresiano, que ha hallado la alegría de la tristeza y la tristeza de la alegría..., quién me ha hecho esta alma sino vosotras, montañas de mi tierra vizcaína?»

                Yo soy mi pueblo, templo venerando;

                aplaca mis congojas, adormece

                este sufrir, para que así consiga

                en la mitad seguir sufriéndolo.

(En la Basílica del Señor Santiago de Bilbao. Ant. poética).

        Txillardegik bai poliki Leturiaren egunkari ezkutuan:

        «Illuna da poesia. Alaia ez da poesigarri. Ez al zenuen oraI arte nabaitu? Nekez azal diteke munduko alaitasuna: osoa ez delako, noski, ez gaitu sakon unkitzen. Tristura, ordea, biotzeraño sartzen zaigu. Ta lenengoa antzu ta urri ba da burutapenetan, aberats eta oparo da bigarrena.

        Nork bizitu du alaitasun osoa? Iñork ez. Bi milla ta bosteun urte dira Budhak esan zuenetik: «Zorion unerik izan al dezute bein? ez!»

        Puskaka ta asmamenaz ezagutzen dugu bakarrik zoriona, ta gure barrenean euki baño antzeman egiten diogu. Tristura, ostera, larrimiña, beteeziña, denok ezagutu dugu; ain osotoro geienetan, aietaz mintzatu ere nai ez dugula».

        «Orrengatik, tristerik edo irrikan gaudenean idatzi oi dugu: emakume maitatuaren baietza entzuteraño, Jainkoaren bidea arkitu arte, egitekoak gaizki dijoazkiguño, eta abar; ots, buruauste bat urratu dugun arteño».

(Leturia'ren... 75 orrian).

        Goethe'k ere berebat:

        «Bizitzako alaitasuna bukatzen daneko mugantxe asten da ertigintza. Ase betean bapo bizi diranengandik etzazute espero benetako ertigintza sakonik».

        Orra Azorin, askok uste baño egi borobillagoa botatzen: Kaperotxipiren margo oialei so, Azorinek bein auxe jaulki omen zun: «Bazan ordu euskaldunek zerbait irripartsu pinta zezaten». Kaperotxipi arte etzan ageri izan nunbait parmurri oztarterik Zubiaurre ta Zuloagatarren margozketan.

        Ta erri doñuetan? Azorinen ateraldia egi pixu dugu gure eresketari buruz ere. Salaberry-ren, Azkue-ren, A. Donosti-ren doñu-bildumak tonu txiki dei bearrekoz gañezka dauzkagu. Ezin ba besterik naita re, Euskal Animak. Dantza zortzikoetan beretan, alaitu bearrez gotillunak artzen gaitu eskuarki. Zeru goibelaren goibelak lausotzen edo gandutzen ditula esango litzake gure enparantzetako trikiti ta irrintziak. Bai gutxitan eguzki giro gure erromeriek; ez geiagotan txistularien saioek. Alako batean, bai orratio, or ekingo dizu txirulak tonu aundiko zerbait, ituna itunagotuz badare. Aaalako batean ordea. Azorinena: «Bazan ordu!...

        Eta elertigintzan? Onaindia-ren liburu zangarreko ia irureun olerkari oien artean, bat, bi, iru... —zenbat geio?— datozkit iñoizka parre egin naiez. Ain txuxen: egiten baño re egin naiez.

        Bilintx, bat alajaña. Gure olerkarietan, ezpai gabe, gizaki aldetik berbera alajaña elbarrituena, zorigabeena, errukarriena, nai ta eziñaren maite zauriak erasanena. Bilintxek parre? Bere bizitzalo zorigaitzari iraun indarra txertatzeko ezpazan, zertarako, zer dala ta?

        Tolosako Arrese, bestea. Naigabeak aaztutze arren mozkortzen dana, alatsu. Euskaltzaleekin bat ez etortzeak zemaizun estularria itotze arren euskerari txistuko zekiozunean zeu ere, Unamuno, alatsu. Biraulariak milla bider urbillago baitauka Jainkoa jaramonik eztion beste arek baño. Alaxe Arreseren «ortzetako irria».

        Arrese-ren barrunpe zauri biziari odola zeriokion ezilkor-gosearen trajediak. Zeurekotzat pozik firmatu izange zenuken. Unamuno, aretxen arako poesi osoa: Zer nai nuken. Bizitza ortarako ditun bere misantropu ta bakarzale gurariak zedarritu ondoren, buruenik onela diño:

                gero... ezurrak arri biurtu

                Uzturre mendi gañean

                ta «ni» naizen au betiro bizi

                goiko zabal urdiñean.

                        (Olerki berrizte. Zer nai nuken. 87 ornan).

        Mutikotatik iltamurañoko zalantzaren arra, ordea, zalantzaren minbizi ankerra, minbizi erailkorra, ezin sufri zunak gaztetan Habanara ta igesi joan bear izaten zun munduz mundu eta euldutzaroz basarteetara mendiz mendi. Alare minbiziak: «Emen nauk». Kalera jeixtean bearko egin ordiarena edo, berdin, biraulariarena: «Tolosarkeriak».

        Irugarrenik, Lauaxeta. Laukiniztar auxe dugula nago euskal miñaren arrasto gutxienik nabari zaion olerkaria. Ez ala ote? Etzaio beintzat sumatzen negurik, negua beste iñork baño urbillago zeukan orreri. Orrerixe ez, ain zuzen. Arrats beran irri ta jolas baizik ez dagi. Prantzeskiro, lorez-lore, dana argitsu didoro: neskatx eta burtzain, Narkis ta bolu-bolutxu... Gizajoa.

        Etzekin zer zetorkion. Suizkilluz eratxi zuten. Ondo gazterik. Ondo etoirik. García Lorca-rentzat izan dira damu negar punpuluak, badare. Gizajoarentzat ezta illarririk ere. Zakurraren erreten zuloa, ta aski.

        Bein parre egingo gure literaturak gogara, erabat kezkak utzita, Lauaxeta-ren aboz; eta ortarako?

        Ikusten, Unamuno? Erdaldunek arrandiki daipaten esistentzialisten angusti orrek badula, zuregan edo Agustin deun batengan bere gizandia bezela, gure lanbropeko Erri onetxengan ere bere Enda andia. Andi bai miñez gure enda, naizta lurrez eta demografiz txiki. Erderaz angusti = euskeraz Min.

        Beñola, ordea, esaiguzu, aita ponteko orrek, erantzuiguzu: ez al da lotsagarri, bizitzarekiko sentipen min orrek kollonduta beti negar batean egotea? Ez al da geiegi, ez ote larregi, beti gauza bera, beti negar lelo bera, beti ezilkor griña bera, esaten eta berresaten jardutea?; esaten eta berresaten, desiratzen eta zinkurintzen, pentsatzen eta oiukatzen, alikatzen eta kutsarazten jardutea?