2. UNAMUNO, ALDEZKARI?

        Itxaropen ortan jo nizun bere idazkietara. Ta egia, ortxe-ortxe, alajaña. Nekez topa ziteken beste filosofurik, ez geureen artean ez atzerrikoetan, Unamunok bezin zinki giar garratz aldarrikatu ditunik norberean bizi iraun nai dutenen eskubide ta samiñak.

Ederra uraxe! «La cuestión del vascuence» kin otso larruz eta agiñez eraso ziguna, mundu zabalera azaltzean, geuretako bat genun bere filosofiz, izakeraz eta sentieraz. Zearoko euskotar ematen zun eta aitortzen ere zan bere jokera jokaeretan, baita biraoka ta igesika zebilkigunean ere. Bere «yoísmo» edo «ni ta ni» uraxe re ezin gutarrago ziteken. Ta euskal etsikaitza, berriz, danok ain garratz sentitzen dugun etsikaitza bai ausarki agiri zitzaiola! biar edo biarramu lepo eman bear eta iñondik ez etsi nai ortan, ezetz eta ezetz.

        Ta beste «eureka», aldi berez: Unamunok gure kontra ditun akar eta aserreak bere filosofiarekin epaitu ta suntsitu zitezken beste iñondiko argumentuekin baño egoki ta bortizkiago.

        Lenbiziko zirrara artan beintzat, Unamuno zeritzaidan gure joran-samiñen erdal abots jatorrena, munduz mundu, erderaz erdera, kondairan gora, Euskal Aminaren patroi banderadun... Iduripen ote?

        Niri bezela zeritzaion nunbait Unamunorixe re. Baroja, Kanpion, Maeztu tarren euskal jatorria ezbaitu (!) ondoren, onatx zer ziñon norberagatik, apaltasun baño egi geiagoz bearbada: «Ta nik, zergatik ez azaldu neure baitako kutixiok? orra ba zer daukadan buruan sartuta: nire arrazak alegia nigan lortu dula bere buruaren kontzentzi ta nik auxe adierazten dudala. » Entzun, jatorrago, maixuari berari erderaz: «Y yo, porqué no he de declararle mis flaquezas? tengo metido en la cabeza que si algo significo es porque mi raza ha llegado en mí a conciencia de sí misma.»

        Eta beste jardurio batean: «Erkideek (paisanoek) niri egotsiriko irañen ordaingarri, auxe sinista oi dut: beren illobek egunen batez arrazoi emango didatela» (1, 399).

        Orra ba nun, etsai gogorrentzat geneukana, nun jeikitzen zaigun bere famaren gorenetik euskotarron aldeko albistari; ta nun datorkigun, bere bizar zuri ta guzi, gazteon oniritzi eske. Iduripen ote?

        Nik neurez, mutiltzarotixe ukan izan diot sinpati ezingordea bilbotarrari, bere lumaren kirio ta txinparta berdingabea dala bide. Baita susmo txarrik ere, aldi berez, ukan izan diot, bere heterodosi ta euskerafobi badan-eztan ori dala ta.

        Orain orratik, orpoz orpo eta liburuz liburu jarraitu diodan ondoren, bere euskal barne sendo zindoa antzeman diodan Ezkero, eztidate berealakoan kenduko nik euskaltasun aldetik artu diodan maitasun anpatu arranditsua ta anaiartze pozti eziñixildua ta aldi bereko barkapen zabalena —nola ez ba? barkapen zabalena bai, ez noski bere okerreko irizpideentzat, baña bai irizpide oien jabearentzat. Kristauok kristau diranei ta eztiranei barka bearra diegu, geuretzat Jainko barkapena iritxiko badugu. Okergillei barkapena ta ez okergiteei. Ori dugu lege.

        Gure Unamuno! Nai luteke alboerriek beste orrenbesteko gizon bat. «Y qué es lo que es Unamuno esencialmente?», galdetzen du G. de Gandamo'k, bere «Antología epistolar comentada» n (II, 63). Eta bertan darantzu, Unamunori berari frasea ostuz: —Pues «nada menos que todo un hombre.»

        Euskeraz nolerebait esan: «Ez batere gutxiago, alegia: bera beteko gizona.»