17. ERDERAZ JARDUNAK BI IKUSPEGI

        Tamala, gure olerkaria erderaz ari izana, —iraizean oguztu dizut len. Tamala bai, guretasunaren jatortasun aldetik; olakoxe pentsalari batekin ornituta gogo genuken euskera aldetik.

        Beste begirunetik ere ikusta edo aztertu bear genukela nago auzia, ta galde: tamala tamal dugularik, azken urteotan guri jazoriko ainbat ezbearren artean, ez al dugu Jainkoari eskerrak emangarri, lurbiraren aurrerako orrelakoxe mandatari bat beintzat gure egi sendoak noizpait izana, euskeraren barruti estura autsita arontzagoko gizadia re gero ta geiago oar eta jabetu dedin gure trajediaz?

        Bulko biozkadak gure mintzairan Unamunok aragitu izan balitu, obe genukela? Bai noski. Anbat obe, ala balitz edo al izaterik balitz. Bestelako ederjantzia legoke gure mendi alaba.

        Artara ordea, ots, bere euskeran idaztera, bai al ziteken Unamuno erderaz dan añako? Ta bigarren galdera: euskera utsez jardunda erderaz bezin ezaguna izango al zuken munduak gure bilbotarra?

        Lenbiziko galderari buruz, nik nire gardiz ezetz niñoke, ezetz, erderaz izandakoaren amarrenik ere. Geienez Kanpion bat, Arana Goiri bat, izango genuken euskera idazketan. Kanpionek naiz Arana Goirik alegiñik egin zuten beren bizitzetan euskera menderatzen lerrenik barkatzeke ta, alaz guziz, milla bider airoskiago adirazten ziran erderaz. Ta nola ez ba Unamuno, ogei urtetako ikaste larrienen ondoren mordollokeri batzuk besterik ezin sortu zizkigun ezkero?

        Setakorregi ez ote genbiltzan nago «euskaldun berri» orren erdera bearra erabat ukatzean. Gu setakorregi baitare, euskaldun berri geienen nai ta ezin ori Unamunoretxena bakarrik bailitz aserratzean. Ta Unamuno bera re setakorregi noski gurekin, nai ta ezin ori euskaldun guziona bailitz idaztean. Erderaz esan, «excesiva singularización» geniñoke dala gure pekatua ta «excesiva generalización» Unamunorena.

        «De Cataluña y de su lengua, de ese idioma glorioso en que ha cantado el más grande poeta lírico que ha producido la España del siglo XIX, mosén Verdaguer, trataré otra vez con más despacio. Pero algo hay en el fondo del hecho de que, lejos de haberse logrado desterrar la lengua catalana, sustituyéndola por la castellana, aquélla ha cobrado nueva pujanza desde hace cosa de medio siglo... Mientras agonizan el vascuence, el gallego y el bable, el catalán revive, por lo menos en apariencia. Lo cual algo significa. Y no quiere ello decir que el espíritu catalán sea más vivaz que el espíritu vasco, no, sino que a éste, al espíritu vasco, le viene ya estrecho su antiguo ropaje, su vieja lengua milenaria, y al catalán, no; que la lengua catalana es una piel que ha podido crecer según crecía el espíritu a que reviste, y acomodarse a su crecimiento, mientras el vascuence no puede crecer según crece el espirítu vasco, ni acomodarse a los ensanchamientos de éste.»

(I, 812. Más sobre la crisis del patriotismo).

        Lerruoi eztiegu sinistu bear noski Euskera oztopo danik berez, Unamunok baietz uste ta idatzi arren. Ez berez. Bai ordea zerbait gerez, gerezko gaurkuon moztasunez edo ajolakabez, etsaikeriz ere eztanean.

        Amarretik bat euskeraz eta beatzi erderaz diardutenak geiegi ta geienak ditugu gaurkoz euskal jende ikasietan, zoritxarrez. Oen aboan eta, ez ote ere? luman, euskera moztxo azaltzen da, naiko aketz, urri, arlote. Oentzat euskera, Unamunoren ausardiz eurek aitortzen ezpadute ere, zalla egiten da, menderakaitza, bost-sei urteko umegorriei tentelkeri batzuk juxtu juxtu adirazteko baizik balio eztuna, ta beste ezer geiagorako zama galanta; ez gutxitan, gañera, sintasi (?) gogorregiz eta erdal kutsu bildurregiz areagotua.

        Olako geien oen euskerari buruz, eztira zearoko gezur, ez noski zearoko, Unamunoren irizpide garratzak, mingarri bazaizkigu ere. Oraindik ikusteko gaude, ala niñoke, etorkizun burueneko praktikak zeñi emango dion arrazoi: Unamunoren geiegi jeneraltzeari ala euskaltzaleon geiegi singulartzeari!

        Eztabaidaok geroxeago patxara pixu geiagoz erabiltzeko utzirik, orra bada lenbiziko galderari nire aburu erantzuna ta, lenbizikoari ematean, baitare noski bigarrenari. Unamuno, euskera utsez jardutera, ez zitzaken, nire ustez, erderaz dan añako, ta beraz, gutxiago, erderaz dan bezin ospe zabaleko. Dasagun bada orain ospe oni buruz zerbait.

        Aor, esate baterako, Vondel, olandarren poeta gorena; ezagun al duzu? Nik ozta. Aor, filandarretan, poema Kalevala eta bi olerkari tantai Lönnrot eta Kivi; edo, Mickiewics-ekin, poloniar askatasunaren apostolu Otokar Jawrower eta jaupaleme Radzyminska. Irakurri al diezu ezer? Baziranik ere ez nekin, egunotantxe beren liburuak ekarri dizkidaten arte. Prantzesez (esate batez) idatzi izan balute, ziurrena baietz.

        Beste amaika erbesteko urretxindor izkutu utziki, ona gure Orixe «Euskaldunak» kin, Labayenek egin erderalpen eta guzi; noiz, baña noizko noiz, elduko ote atzerria poema ori bear aña txalotzera?

        Joaquín Calvo Sotelo-ren La Murallak, igazko 1954 an, 500 aurkeztaldi izan omen ditu Madriden eta 600 dik gora Buenos Airesen. Lizardiren Ezin ezkondu ziteken mutilla etzaidazutela esan antzez batere motelago danik; ez ordea onek antzerketa alerik jaso... orain arte.

        Auñamendiko Erriño ttanta baten goraberagatik ajola gutxi zaio gaurko giza ardallari, Zelaidi zabaleko belar izpitxo bat oni zer arreta ipiñiko Onuk, Erromak, Washingtonek? aruntzagoko beste oiei, Poloniari edo Koreari adibidez, noiz edo noizko itz on batzuk baño ematen ezta.

        Erabil gai orokarrak, unibertsalak, lurbira osoaren aiputan eta jaramonetan daudenak; eta modako sei-zazpi izkuntza oietakoren batean erabil, gañera, gaiok; orduntxe ta alaxe, izatekotan ere, idazlea lurbiran ezaguna izango.

        Gure Kanpionek sekulako titan arazoa ari zigun jo ta ke urte aietan Naparroako edestiketari buruz. Au kolperik emateke bailegon, Emilia Pardo Bazán-ek galdetzen zun Madriden: «baña zertan dugu Kanpion, alako bipil zetorrena? Galdu diogu aspaldion zantzua.»

        Unamunori, onezkero ba, nekez galduko zaio zantzua. Gero, ta ospatsuago dugu lurbiraren luzera-zabaleran, berezko indarrari ta erabilli gaien jakinmiñari esker. Ipar Amerikan, zenbait unibertsidadetan. Unamunolojia irakasten omen da. Gog-ek, berak ikerturiko gizaki gallur jeikienen artean izendatzen du gure au kapitulu bat berari eskeñiz eta «pentsalari ta olerkari aundi» deitzen dio. Gaurreguneko filosofiketa berriaren gizandi erpiñenei buruzki ari dan libururik ozta daiteke, dagoneko, Unamunotzaz mintzatzeke.

        Ingeles izkuntzak, rusuak, prantzesak, gaur duten aomen eta sinpatia biar gaztelerak iritxiko balu, orduntxe Unamuno jaun ta errege; ta bere itzala, lurbira beteko.

        Emen galdera bat. Itzal ori ordea euskotarrarena ala españiarrarena izango litzake? Galdera onekintxe... Galdera onekintxe tinka dizut Unamunoren erderara jotzeak nire ustez dun galpide aundizkoena.

        Axaletik, batbateko gainbegirada ariñeán beintzat, españiarrago dama euskaldun baño, naizta berak ziñeman dun oro euskotar dula; ta naiz bere españiartasuna euskaltasunaren zabaltze bat izan.

        «Ezilkor irritsa ase ziur eztugun ezkero, ezilkorraren orde liperñoa gura izaten dugu nor bakoitzak: txaloa, aintza, utsalkeria.» Itxasoz andiko ta emendiko erdal irakurleen onginaia irabazi naiak, irabazi bearrak, españiartasunaren alde ipiñi ta jardun arazi zun bere liburu nagusienetan. Ta populu arruntarentzat españiartasun ori, naizta 98koen tankerako izan, euskaltasunaren aurkako zerbait da.

        Gaitasun baño anai borondate geiagoz nik enseiuon ekin diodan araura, euskaldun guzioi dagokigu, batezere erderaz ari zaizkigun Artetxe, Azaola, Santamaría, Zelaya, Zuntzunegi... bezelako euskaldunei dagokie, Unamunoren españiartasuna edo kijotetasuna bere euskaltasun sendoaren barreiatze bat dugula adieraztea, probatzea, nai ez dutenei ere sudur eta begi sentinabari araztea.

        Eztiogu, ez guk arranea, egi izpirik jan nai, I.I.'k Cuadernos-en diñonari:

        «Si fuese posible llegar a simbolizar plenamente a todo un pueblo en un solo individuo, entonces no existe duda alguna de que Miguel de Unamuno fue el hombre-símbolo de la España contemporánea; o, en todo caso, el hombre más representativo de ese pueblo a la par paradógico y desconcertante... Porque lo cierto es que Unamuno llevaba en sí, mejor que nadie, las antinomias y antagonías de España y de los españoles.»

(Cuadernos. Enero-febrero 1957.

Miguel de Unamuno por I. I.).

        Irizte au aintzat artze ezkero bera betean merezi dunez, eskubide dugu itzetik ortzera galdetzeko: ta españiarrena baño re ez al dugu are ta are euskaldunona? Españiartasun ori ez al da, norabaita jo ta gañeztu bearra zun euskal izatedun baten artan mamitzea? (Edota Unamunok berak Iñaki deunaz emandako galderak barkazioz berrituz): «euskotar mendu osoa ez al da aretxengan gallurtzen? Ez al dugu gure gizandi? Euskaldunok ez al dugu geuretzakotu bear?»

        Jardunean jardunean ikusiko dugu baietz, ala nik espero, ta maixuaren gisara erantzungo: —Bai: gure, txit gure, erruz eta erruz gureago españiarrena baño!