16. KONTRAGITEA, BIZITZ INDAR?

        Unamuno baitan aragitu ta jantzi baño lenagotik, ondo lenagotik, gure istoria ezaguna dugun ezkerotitxe ziurrenik, baña batezere karlistak fueruen alde iru aldiz jeiki ta erori ziranetik eta «gudariena» deritzagun laugarren jeikialdi ortatik barrena, bagenekarren eta badaramagu euskaldunok «norgere egi» ori, norgere erritasun bereziari eutsi ta eutsi nai ori, aurrerago ta larrimiñago.

        Beste zenbait enderrik ere baietz, jardetsi lidakete. Ta baita bertan erantzun ere nezake: Guk aña... bedi, bearbada bai, batzun batzuk; ez ordea guk bezela, ez alajaña iñork gure zirkustantziekin, gure ingurumariekin. Eta bizkaitarron ingurumariak don Migel orretxenak dira.

        Bizinaia, geio edo gutxio, enderri danek dizute. Noski ba. Ez ordea danek ilbearraren kezka edo izua, ezpaidute ikusten arriskurik bertatik bertara ta, beraz, eztare sentitzen espanturik, larrimiñik. Larrimiña enderri txiki ilzori menderatuena da, baitipat ez ezik soilki ere. Ta zein enderri, txikiagorik, ilzoriagorik, menderatuagorik, gure auxe baño?

                Bizirik nai geranon,

                bidelagun, Fede:

                Erri ilzori bat gaituk

                ia Itxaro gabe;

                eun urte laburretan

                galduz lau gudate...

                Ana, Kaifa, Pilato

                tarren epai mende.

                        (Erri bat guruzbidean)

        Ilzori gaudelarik ere, sekula baño indartsuago gerala gaurregun euskotarrok? Eztizut eramango ezezkorik. Alaxe gera ta: bateko zar, besteko gazte; bateko iltzear, besteko jaioberri; bateko euskaltzale, besteko erderaz jardule; Bizkaian gudari erromantiku, Naparroan errekete ez gozoago; euskeragintzan bertan, batzuk garbizale, gona estu, ondo estu gero, gaurko señoriten modara; bestetzu, dan bezela dala, jantzi lasaiz, lasaiz beintzat, nexka dantzari txikienera; gaurregungo euskotarrek erderaz iñoizko erruzena irakurtzen omen, eta euskal liburuak ere ordea berebat sortzen...

        Batak eztu ukatzen bestea, indartu ta alikatu baizik. Bata gabe bestea ez litzake ain «beste». Pernando amezketarrak alboan bear du apaiz erretorea; onen zirikak gabe etzuteken sortzerik aren ateraldiek.

        Kanpotik omen datozkigu, ala esan oi da, kontragite okerrenak. Eztira oker uts. Baita eragikor ere. Kanpotik geienik eraso zaigunean billakatu izan gera euskaldunok euskaldunen. Karlistaroa, esate baterako, eta Bizkai guda, gudariena.

        Gudarien Bizkai depentsa izan al ziteken ain «il edo bizi», ain eriosuarra, naparrek beste arenbestean eraso izan ezpalie, militarren eskumakil? Eta geuk euskaldun izatez sentiko al genduke oinbat arrandi, belarrimotxek beste ainbat gorroto ez sentitze ezkero? Eta 20 urteotako euskal literatura ain irakurria ta gogatsua bai al ziteken, aen debekuek ez laguntzekotan, ez auspotzekotan?

        Eraso ta kontrajoko eragikorrenak alare gere baita-baitatik sortzen zaizkigu, nik uste. Euskaldunok geron artean eta gere baitan beti izan dugun martinkontrak, orretxek, ernaldu eta azkortu izan digu geienik erritasun eta berezitasun bikañenetakoa. Nik ala niñoke. Unamuno berberari legetxe:

                Oh, mi Bilbao! Tu vida tormentosa

                la he recogido yo; tus banderizos

                junto a tus mercaderes en mi alma

                viven sus vértigos.

                Dentro, en mi alma, viven dos bandos, etc.

                                (Antología poética de Unamuno.

                                En la basílica del Señor Santiago de Bilbao).

        «Entre todos los derechos íntimos que tenemos que conquistar, no tanto de las leyes cuanto de las costumbres, no es el menos precioso el inalienable derecho a contradecirme, a ser cada día nuevo sin dejar por ello de ser el mismo siempre» (I, 249).

        Konta ezin ala lirake gure noiznaiko katu-txakurrak, barka, oñaz-ganboarrak. Ona batzuk. Pernando amezketarra ta erretorea. Lope Agirre ta Urtzua. Loyola ta santutu aurreko Xabier, Paris-en. Loyola ta Saint-Cyran-go abate janseniarra. Santa Kutz eta Lizarraga. Orixe ta Lafitte. «Euzko-gogoa» ta «Egan». Sabin Arana ta Azkue. Azkue ta Unamuno. Ta Unamuno bakar berberaganeko etsai edo alderdi bi-biak: euskal izateduna ta erdal txalo naia, «gudujauntxoa» ta «merkataria». Bilbo indartsua ta Donosti apaña. Kizkitza ta Pradera, edo Olazabal. Erreketeak eta gudariak. Goierritar amarrua ta kostaseme ertilaria, arriskatua. Etxaguarra ta indianua...

        Betiko eztabaida, gure. istorioan. Betiko Ez-ta-Bai-da. Alakoxe norlenka zale gaituzu. Alakoxe aierti ta etsikaitz. Zorionez ala zoritxarrez? Al daki batek! Nork erabaki, bietatik zer dun geiago gure zoritxar aundiaren zorion aundiak? Geu izaki naiko paradoja, naiko antagoni. Dasagun beintzat, eztala nunbait gure izakera balio izateko bezin zoriontsu izateko sortua.

        Ta zertarako duzute zoriontsu sentitzea, ez balio izatekotan? —lerantzuiguke Unamunok, onakoan poz eztitan. «Ta zer da bizitza? zer, egien egi dugun bizitz oldarra, kontraeraso ta alkar iltze bat baizik? Bizimena ugariago danean ordun da burruka ere azkarrago ta izuago!» (II, 726).

        Euskaldunon izakerari buruz, onatx Joxe Artetxeren oarkuntzak:

        «El carácter vasco ha poseído siempre una reserva apasionada; bajo su fría corteza se oculta un alma de fuego. Ardiente controversista, discute por lo que sea. Tiene pasión por la apuesta, el juego, el riesgo. Al día siguiente de arruinarse, reanuda su labor donde sea, con redoblado coraje».

(San Ignacio de Loyola. Los Loyola).

        Nolanaire beintzat, ezin ukatu euskal anima ezinbeteari, kanpotik ezpadatorkio barrutik berez sortuko zaion klima eta akullu eztenkada, bere indarrak larrituko baditu: apustua, eztabaida, polemika, seta, norlenka. Antagoni au gabe elitzaioke azalduko, eluke askatuko ere erdirik, laurdenik, amarrenik. Matsak tolarepean ematen du sumua, ez egonean. «Egonak pozik ez du! Boga alegiña!»

        Erlijiuan, politikan, literaturan, naiz euskerazkoan naiz erderazkoan, nunaiko ta zernaitarako jokabideetan, bereari eutsi nai dio gure izakerak; «aitorle baño len martiri» izan nai du; ollategiko ollar bakar bakoitzak gura.

        Irakurri berri dut eta eztakit nundik jasoa, txastatzera noakizun auxe. Erdaldun batek idatzia da. Zazpi probintziei, geio edo gutxio, egotsi leieke noski, emen gipuzkoarrentzat bakarrik begi jotzen dana:

        «La variedad humana de Gupúzcoa —navegantes, marinos, guerrilleros, conquistadores, artistas, santos, fundadores de empresas— lleva un denominador común: el afán de superación de cada uno de ellos en la esfera en que se muevan. Participa en todos los problemas de su momento, bien sean éstos religiosos, de conquista, guerreros, artisticos o industriales. Con una característica común a estas variedades: la de la jefatura».

        Lendakari edo nagusi izan nai ori indibidu guziek dutela? Kontragitearen eztenkada ere guk ez ezik beste gizaki ta enderri dan danek somatzen dutela? Jakiña ba baietz. Amaika aberri festa edo aberri itzaldi billakatu oi dira parregarri uts, ikusmiran dagon erbestetarrarentzat, izlariek auxe aztutzen dutelako, egi arrunt ondo merke auxe alegia: an-orko ta beste nunaiko jendeek, beren sentimendu ta jokeretan, milla bider antza geiago oi dutela alkarrekin diperentzirik baño.

        Eztidazu orratio ukatuko, kontragitearen eragiña ta txapeldun izan naia Unamuno bati nabarmenago agiri zaiola oeste mundu zabaleko Pello kirten guziei baño. Enderrietan ere batzuk Pello dituzu, gutxi edo asko. Bestetzu, Urliar edo Sandiar. Ta gu, aldiz, Unamunotar. Arritzeko al da? Arritzeko, odol berberak, klima berberak, lur eta oitura berberak Unamunori ta guri sumu berbera eman eta aterazitzea? Orixe da guzia. Orra Unamunok berak:

        «Quién me ha hecho esta alma que ha gozado en el combate, que ha comprendido lo del «dolor sabroso» teresiano, que ha hallado la alegría de la tristeza y la tristeza de la alegría, que ha hecho de un pesimismo trascendente el sostén del inmanente optimismo, quién me ha hecho esta alma sino vosotros, montañas de mi tierra vizcaína? Fué en tu regazo umbroso, en que canta la lluvia, Pagasarri, donde aprendí de «Obermann» que si es la nada lo que nos está reservado debemos hacer que sea ello una injusticia. Y ahora es a tu regazo a donde vengo por fuerza para seguir luchando por la lucha.»

        «Paz en la guerra», onela titulatu zun Unamunok bere nobela, gerrateko «txinbo» karlistei buruz egiña. (Tolstoiren «La guerra y la paz» ek otuarazita ausaz?) Eta nobela orrela izendatzean, bere sorterritarren zeintasuna erabaki zun, itzeztu zun. Ala nai ta ala uste ere baitzun berak, liburuaren bigarren argitaraldian prologutik diñonez:

        «Permitidme, españoles, que así como Walt Whitman dijo en una colección de sus poemas: «Esto no es un libro; es un hombre», diga yo de este libro que os entrego otra vez: «Esto no es una novela; es un pueblo».

        «Guduan pake». «Guduan pake». Ez noski pake, norgere soro baserriak eta etxadi familiak txaututa ikusteak poz ematen digulako. Ez noski orregatik. Baizik guduan, ots, etengabeko kontragitean, gure gaitasunak gallurtzen zaizkigulako. Ala dugu lege, gizaki guziok bai, baña batezere unamunotarrok: tolarepean sakatuago ta ordun aberatsago, ordun gerauago!

        «El pueblo vasco es en España el pueblo más capacitado hoy para la íntima vida de la cultura espiritual» (I, 743).

        «El arte vendrá cuando bajo la costra de la cultura bulla y estalle la sangre de nuestros tatarabuelos». (De mi País. Castilla y Vizcaya).

        «Nosotros (euskotarrok, gaztelarren alderantzitik) tenemos el calor de dentro, no el de fuera». (Ibid).

        Gure ertilariek «fuera han aprendido el oficio, el arte lo aprenderán dentro; la ciencia no tiene patria, pero el arte sí». (Ibid).

        «Hay que buscar la poesía del sudor, la del humo de las fábricas, la del vaho de las tabernas y chacolíes, la emigración a América, las aventuras del minero, la rudeza de la guerra civil, la epopeya de Zumalacárregui, la poesía del fanatismo...» (Ibid.)

        «Una mayor familiaridad con Don Quijote me ha enseñado que su espíritu emigró de Castilla, de la España central, y si en alguna parte está en la Península es en mi país vasco. Así lo he visto al componer mi Vida de Don Quijote y Sancho en la que se trasparenta cómo la meditación de la vida del Caballero de la Fe me ha dado conciencia de lo que ha de esperarse de mi raza vasca» (I, 741).

        «Gogo kulturaren bizitza sakonerako Españian erririk gaiena, beraz, Euskalerri dugu», Unamunok zerizkionez. Baitare, beraz, «asko itxaro daiteke gure arrazarengandik». Zintasun ori, aberastasun ori, ez ote diegu zor zertxobait (zertxobait bakarrik?) kanpoko ta barruko etsaiei? kanpoko ta barruko antagoniari?

        Izan ere, ta ain zuzen, zein Erri atxilotu da gure auxe baño zapalduago, lau gerrate jenozida oien tolarepean pats eta ats jario, Unamunok legetxe lortu nai ta lortu eziñik «norgere egia besterena ere izatea»?