9. EUSKALERRIARI BURUZ

        Sendibarruko umekeriok utziki —alkar estimatzen diranen arteko umekeriak baitituzu, antzemana duzunez— gatozen jadanik Unamunoren Euskalerriari buruzko gogakunera.

        Nolakoxe Euskalerri nai luke ba Unamunok? Orra, erabat garbi lenengotik ajola bear digun galdera bena, soilla.

        Erantzuten asteko, Vida de Don Quijote y Sancho ko kapitulu bat, I zatiko IX garrena, aukera ta itzuliko dizut. Or iraultzen, digu, biziro ta giartsu, bere pentsakunaren muña, euskotar dalako maite arroak sortu dion elerti orri ederrenetako batean. Ederrenetakoa ez-ezik naiko xelebrea ere. Don Kijote-k eta bizkaitar zaldunak izandako alkar artze eguñdoko ura, uraxe, dizu izpide ta iruzkingai.

        Ortarako adierazia digu Unamunok beste liburu batean: «Don Kijote-ri artu diodan ezaguera aundiago onek erakutsi dit aren espirituak aldegin zula Gaztelerritik, aldegin Españiko erdigunetik; eta baldin penintsulako eskualderen batean oraindik bizi bada, nire euskoterrian bizi dala. Argi ta garbi antzemana dut ori Don Kijote ta Santxoren bizitza antolatzean. Liburu ortan erruz jakiñarazia baitut nola fedezaldunaren bizitz auznarketak egi ontaz jabetuarazo nauen: asko itxaron bear dala, alegia, nire eusko abendarengandik.»

        «Una mayor familiaridad con Don Quijote me ha enseñado

que su espíritu emigró de Castilla, de la España central, y si en alguna parte está en la Península —fuera de ella alienta en buena parte de América—, es en mi país vasco. Así lo he visto al componer mi Vida de Don Quijote y Sancho, en la que se trasparenta cómo la meditación de la vida del Caballero de la Fe me ha dado conciencia de lo que ha de esperarse de mi raza vasca» (I, 742).

        «Si queremos hacer valer nuestra personalidad, derramémosla, estampando su sello en cuanto nos rodea. Hagamos como aquel a quien le sobra. Tengamos también los vascos nuestro imperialismo, un imperialismo sin emperador, difusivo y pacífico. Rebasemos de la patria chica, chica siempre, para agrandar la grande y empujarla a la máxima, a la única, a la Gran patria humana. Las murallas chinescas, materiales o espirituales, totales o parciales, son de pueblos que han perdido la fe en sí mismos» (I, 741).

        Don Sancho de Azpeitia deritza gure bizkaitar zaldunak, Don Kijote-rekin liskarrean sartzekoak. «Erdera okerrez eta euskera okerragoz» —diño Cervantes-ek— mintza omen zitzaion Don Kijote-ri. Onek, argatik nunbait, e-tzun ura artu zalduntzat. —«Ni zaldun ezetz?», jardetsi bizkaitarrak, irainduaren sutan. Ta orra, «bi kijote», burrukarako prest, bata besteari aurrez aurre...

        Emen, agindu kapitulua asi aurretik, entzun Unamunori: «Egia —diño—, berandutu egin gera Don Kijote-ren izkuntza ikasten. Are geiago berandutuko oraindik gere giñora aisa erabilten. Alabaña, onezkero ontan orratio, orañarte mintzula izandako gure espiritu au erderaz ematen asi geran ezkero ontan orratio, entzun bearko diguzute!... Tirso de Molina-k zerbaitegatik arako ura: «agintzen dizudan burnia bizkaitar duzu: itzetan labur, egintzetan luze». Gure egitapen luzeen neurrira gure itzak ere luzatuko ditugunean, bai alafede, entzun bearko diguzute, entzun, arranoak ezpadu!» (II, 114).

        Euskaldunok zaldun bageranentzeko auzi ortan, berriz, eztu Unamunok ixillik igaro nai baietz irmeena eman gabe. Itzetik ortzera darantzuio Don Kijote-ri; liskarra asi aurretik jakiñarazten dio, gañera, baezpadan; ez dezala uste Don Kijotek, liskarra —jainko epaia dalata— irabaztearekin, guri leñargia ukatuko digunik; liskar aurretik Azpeitiko Santxo jaun zaldunari arrazio osoa zor eta biur bear zaio: gure leñua besterik ez bezelako ta añako da, ze demontre; albo erritako leñuen sorburu ta jatorri, gañera.

        Eta bereala Unamunok euskal nobletasun punterengoaren alde zenbait idazkun, Don Kijote-k bere bibliotekan bazeuzkalako ezagunak bear zituzken aietakoak, oroitarazten dizkio:

        «No conocía Don Quijote las palabras de Don Diego López de Haro, tal cual le hace hablar Tirso de Molina en la escena primera del acto segundo de La prudencia en la mujer, cuando empieza diciendo:

                Cuatro bárbaros tengo por vasallos

                a quien Roma jamás conquistar pudo,

                que sin armas, sin muros, sin caballos,

                libres conserva su valor desnudo?

        No sabía aquello que había dicho Camoens en la estrofa oncena del cuarto canto de sus Lusiadas de

                A gente biscainha, que carece

                de polidas razóes, e que as injurias

                muito mal dos entranhos compadece?

        Por lo menos, ya que La Araucana de don Alonso de Ercilla, y Zuñiga, caballero vizcaíno, era uno de los respetados en el escrutinio, tuvo que haber leído aquello de su canto XXVII en que habla de

                la aspereza

                de la antigua Vizcaya, de do es cierto

                que procede y se extiende la nobleza

                por todo lo que vemos descubierto.

(II, 115)

        Beñola bai, euskal odolaren eguzkia ozkarbitan ipiñi dugun ezkero, ta gure Azpeitiar zaldunari zor bezela arrazoi eman zaion ezkero, datorrela orain liskarra, ta IX kapitulu ez aaztekoa.