25. «SEME GALDUA»REN ITZULERA

        UNAMUNOK:

        —Tamala, antxe ez egona!

        ABENDATSEK:

        —Gurea tamala, don Migel, zure aberkideona tamala, zuk guzi ura ez ikusia. Eeeh? Irri dagizu? A, ta bai, badakit zergatik maltzur orrek. Erkideek eurek erailko ez ote zinduten otu zaizu batbatez, ezta? Ondo dakizu olakorik ezetz. «Garbiketa» oiek Millán Astray-tarrenak ditugu gurean, aietxenak soilki. «Gudari» en idealismuak añaxe, añaxe ta are geio bearbada, arrotuko zinduken Bizkai Gobernuaren gizatasun paregabeak, presoenganako gizalege ta onbera geiegiak.

        Geiegiak esatean, badakit oker mintza naizena. Ontasunak ezpaitu geiegirik. Bizkai gobernutar eredugarrien zuzentasuna ta gizabera, ta gizabera aren zabalera ta barrunera, nolerebait adiraz bearrak mintzarazi nau orrela. Eta orduko «ogipuzkaegi» izatearen ondorio negargarriak.

        Montzon-Olaso-ren «Gudarien egiñak» duzu puntu ontan erakusburu zoli. Poema ortan eztago etsaientzat txarkeri ttipienik; gudarien gogo gurenda erpiñena abesten dizu soilki, gazte-lekaio garbienez, olerkiz olerki:

                Euskalerriko mutil gazteak

                —Aingeru, naizta Gudari—

                gorroto gabe jausiak dira

                mendigoietan kantari!

        Ai, Unamuno! Ai nola mentz-esten dugun! al zeñen irrika dugun! Bizkai gudu orri zor zaion Kondaira nagusi, egiti, diñezkoa! Edota, berdin, tajuzko pelikula badare, naiz nobela jator bat. Kondaira ori bere gizatasun osoan lurbirak dazagukenean, aitor bearra izango du, bai anbat, nai edo ez: «Lengo lori koroiari orratx zenolako istarri bitxiena erantsi dioten orainki euskaldunek, gudarienakin!»

        Guzi ura ez azta dasta bear zuk, Unamuno. Zeruak nai izan zun zu ere, bost-sei illabetez aurrea artuz, zure bizkaitarrekin erortzea!

        UNAMUNOK:

        —Ola iltzen dakitenek irabazten ditek ezilkorra! «Eriotza diagu, eriotza, ezilkorgille» (II, 356). Zuek bizi duzute Egia, «Zer da, azkenera, egia? Gogo ta biotz guziz sinisten dugun uraxe da egia. Ta zer da gogo ta biotz guziz sinistea? Aretxen agindura jokatzea» (I, 800). Ezin uka: zuek bizi duzute bai Egia, Egi gorenekoa, Ezilkorra.

        Eztira musu uts billakatu nire aspaldiko iragarpen edo profeziak. «Don Kijoteren bizitza aztertu ta idaztean esana dut zenbat eta zenbat itxaro daiteken nire arrazarengandik» (I, 741).

        «Gogo kulturaren bizitza sakonerako Españian erririk gaiena Euskalerria dugu, ni ortan nago» (I, 743). «Venceréis pero no convenceréis!». «Egiak makillak baño geiago dezake. Lenago autsiren du egiak makilla, makillak egia baño» (I, 731). «Sería la ruina más completa de la patria el que continuaran apareciendo como los heraldos del patriotismo los que quieren hacer españoles a palos» (I, 749). «Decid vuestra verdad siempre; decid lo que se cree ser verdad, siempre y en todo caso, pero muy en especial cuando más inoportuno parezca decirlo. Es lo mejor que puede hacerse en un mundo de mentira: morirse de ver la verdad!» (I, 800).

        Nola ez naiz ba pozez zoratuko, zoratu bai zoratu! nire filosofi muñena neure Erriagan mamituta ikustean? Ezin obeki mamituta, gañera: ezin areago gurenduta. Egia, arranea! «Ez batere gutxiago: bera beteko Erria!»

        ABENDATSEK:

        —Ez da makala, Unamuno, iragarpen oiekintxe damaiguzun poz beteka! Aspalditxokoak dituzu. 1906 eko eta aurreragokoak geientzu. Ta orra nola egunotan iñoiz baño gallurrago jeiki diran, mundu osorako tximistargi, gaitzusteak uxaka.

        Mundu guziak kondenesten gaitu. Baita albait lagundu izan diegun aiek ere, ainbat eta ainbat zor digutenek ere. Danek kondenatzen eta ostikatzen eta iguintzen gaituzte: zarta! zarta! zarta! Ezin ukatuko digute, orratio, guk norgere egia, naizta ez izaki berena, zuk aolkatu bezela zinki sinistu dugula ta zinki defenditu, gudu ta pake, ta beragatik bizitza ere opaldu martirioraño: egia! egia! egia!

        Zuk soilki, Unamuno, onesten eta babesten gaituzu! Milla esker zuri Abendatsek, euskaldunek, Aberri osoak!

        Banekin, biotzak ematen zidan, Bizkaikoa gogartuta beste euskotar askok egin dutena egingo zenula zuk ere: urrutiak utzi ta etxera biur. Zuk, alare, biur bear aundirik etzenun. Zerekin baitzeneraman abenda betearen Irritsa! Ta baitare, orregatitxe, aide aurrez mireskiro asmatu ere zenun gurekin gerta bear zuna! Esaera zarra dugu: otsoari erortzen zaio kalparra, baña ez larrua.

        UNAMUNOK:

        —Ez duk gezur itzul bear aundirik ez nuna. Nire liburu ta gogapenok, lekuko. Itzul bear apurra, «beaztopa» airtortu bearra, Don Miguel-ek zikan soilki, nirebaitako Don Miguel merkatariak. «Que uno es el hombre de todos y otro el hombre de secreto». «Oh! mi Bilbao, tus banderizos junto a tus mercaderes en mi alma viven sus vértigos.» Jaiotzatiko Mikel jaunak etzian itzultzerik, ezpaizin etxagua sekula utzi.

        «El espíritu auténticamente vasco de Unamuno permanece inalterable, a pesar de esa actitud contra el vascuence».

(«Guernika». Enero-marzo, 1952. Por Iranzo).

        «Entristece oir que nos celebren lo menos nuestro, tomándonos así de arca de conocimientos y no de espíritus vivos, como apena que delante de nuestros hijos naturales, de las flores de nuestro espíritu todo, nos alaben a los adoptivos, a las meras excreciones de la mente. Hay elogios que desalientan...» (1, 251).

        «Yo nada encuentro como mis montes, que me cobijan, los valles que en una mirada se acarician, los caseríos blancos, los árboles hojosos, y pensar en mañana viendo, sobre el humo de las chimeneas, el penacho de humo de las fábricas... Cuando lleguemos! Cuando lleguemos al concierto universal!». (De mi País, Castilla y Vizcaya).

        «El vascuence es la lengua mejor para los que la hablan, por ser la suya y lo de Musset: aunque mi vaso sea chico, bebo en mi vaso». (Carta a Emiliano Arriaga, Boletín de Inst. Am. de Est. Vascos. 1955).

        «Hoy siento de nuevo amor hacia él (el vascuence) y he vuelto a su cultivo». (Ibid.).

        Laín Entralgo-k galdetzen dun «ixilpeko gizona» eta jendeek ez dazaguten benetako Unamuno, Mikel jauna duk, euskotar Mikel baitipat, «naizen oro ta balio dudan oro ene arrazari zor diot»ana. Nire betiereko Mikel jatorraren barne muñari Jautarkol-ena gerta izan zaiok bete-betean:

                Olerkari nauk ire abestiei esker;

                ik kanta, nik idatzi; etzekit beste ezer.

        Buru-arrokeriari begiak ixtea aski nin ene Aberri txiki-aundia ikusteko ene baitan, eguzki antzo, bere diztira paregabean. Gizarte txaloari belarriak ixtea aski, Iparragirre-rena aditzeko, bularrean lerzori:

                Egia, alde guzitan

                toki onak badira.

                Baña biotzak dio:

                —Zoaz Euskalerrira!

        Zoaz Euskalerrira! barne oiu orrek, gero ta tenkorrago, egunetik egunera erasokorrago, atximurkatzen nindukan, Berenguer eta Primo de Rivera-en gobernuek iraitzita, Canarias, Portugal, Paris zear, atzerri ogia jan bear izan nuneko urte lerro artan. Eztiat berealakoan aztuko Hendaya-tik zear Bilboratu nintzaneko «bigarren jaiotza» paregabe uraxe! (González Ruano. Opus cit. Cap. X)

        Izan ere, ala izan uan atzerritik Euskalerriratze ura: nire bigarren jaiotza. Bilboratzen nintzan bakoitzean, iltzen uan «Don Miguel» eta jaiotzen Mikel «ixilpekoa». Gaztetako Mikel jaiotzen tolesgabeko siñestun eta euskaldun.

                Vuelvo a ti, mi niñez, como volvía

                a tierra, a recobrar fuerzas, Anteo;

                cuando en tus brazos yazgo en mí me veo;

                es mi asilo mejor tu compañía.

                De mi vida en la senda eres el guía

                que me aparta de torpe devaneo;

                purificas en mí todo deseo,

                eres el manantial de mi alegría.

                Siempre que voy en tí a buscarme, nido

                de mi niñez, Bilbao, rincón querido

                en que ensayé con ansia el primer vuelo,

                súbeme de alma a flor mi edad primera

                cantándome recuerdos, agorera,

                preñados de esperanza y de consuelo.

                        (De mi País. Prólogo).

        Itzul bearrik ez Mikel-ek, zuzen diñok; beti berekin eraman izan zin Euskalerri. Gogoan zeukat nola Ruano-k bein galdetu zidan ea ze inpresio modu gordetzen nun, Madrid-a artean mutil lenbizikoz eldu nintzaneko artaz. Batere moteldu gabe, zan bezela erantzun nitxeon, naiko gordin: «Madrid lenengo egunetitxe aierti izan zitzaitan. Berebat Paris ere. Nire lurraldea oroitzeko eta bertaraxe itzultzea amets egiteko an bizi nintzan soilki» (Ruano, cap. II).

        Itzul bearra «Don Miguel» ek dizute soilki. Barka zaiozute, baldin barkakizun balitz, erderaz jarduna, besterik ezin baitzun, gizandi billakatzekotan. Barka zaiozute, baitare, bere filosofi liburu mardulenetan Españia gorestean Euskalerria geiegitan ixiltatua, Migel-en Españia Euskalerria bait da, Euskalerria ibai ugolde antzo berebaitan kabi ezinda Ebroz aruntza gañezka.

        Barka zaiozute, batezere, Euskeraren kontra itzegiña. Auxe baitu bere pekatu larri. Ta ondo euskotarra pekatu auxe re: nai ta eziñean ez etsi nai ba. Ogei urte aundi eman zitun jo ta ke euskera ikasten, poesi ta izlauz idazten, itzulketak egiten, iztegi zangar bat antolatzen ere alegin guzian, bai benetan! eta, alaz guziz, asierako moztasunetik ezin burua iñarrosi, ezinago Azkuetarren ondoan Lendakari jeiki; zer besterik zegiken gizajoak, bere moztasuna aitortzeko umiltasunik etzun ezkero? Zeok, euskaltzaleok, ez al zenuteken berebatsu egingo inka ortan, nai ta ezin ortan, atxilotze ezkero?

        «Gernikaz berriro idatzi bear banu, gaur ondo bestelarik negike» (De mi País. Notas). Don Migel gizajoagatik izan ezpalitz, La cuestión del vascuence ori ondo bestelarik epaituko zuken bai Unamonutar Mikel-ek. «Dentro, en mi corazón, luchan dos bandos.» Ta onakoan Migel-ek Mikel menderatu ta presatzea gerta zan.

        Barka zaiozute, arren. Esan nai da, aztu zaiozutela okerra. Barkatzea, okerra aztutzea da. Barkatze, Don Migel berbera ere euskaldun jotzea da, atzerritar guziek jotzen dutenez.

        Bere pekatuan izan zun naiko penitentzi. Gizajoa bai! «Pobre Miguel!». Lizardi-ren itzok Migel-entzakoxe idatziak dirala genesake:

                «Adixkide laztan, eun bider gaixoa!»

                «Adixkide kutun, lagun zorigabe!... »

        Eztakizute zenbat sufri bear izan zun. Nik dakit, Mikel-ek daki ondo, zenbat sufri zun don Migel-ek. Euskalduna izaki berbera ere, ta euskaldunen kontra egon bear, besterik ezinda, bere «beaztopa» gordeko edo defendiko bazun. Alegiñak egin zitun erkideenganatzen, oek bereganatuko zitulakoan. Bañan, bai zera, alperrik. Etzegon Euskalerri don Migel-enganatzerik.

        Berak etorri bear azkenik, barkazio eske. Ona non datorkizuten. Mikel-en eskutik, 1936 ko don Migel gajoa, Millán Astray-tarrek ostikokatua, ainbat maite izandako bere Españia gaurregun iñon arkitzekotan zugan Ama Euskalerri! arkitzera.

        «Aize erauntsiek naiz ixil giroek itzul mezu orixe zekarkidaten noiznai edonundik. Eta ametsek eta gauordu luzeek eta egun bakartiek, danek, aolkatzen zidaten onata itzul nendin. An nire bizitza astiro itzungiten zijoan; ez par ez negar negin gogara. Zer nai didazun jakiteke eldu natzaizu. Besterik ezin, besterik ezin zitekelakoz itzuli natzaizu»

(E. Ibsen. Peer Gynt. Act. III).

        ABENDATSEK:

—Ongietorri, don Migel; eta ongietorri, dakarkiguzun Españia! Au al dugu, 1936ko Españi bazterreratua? Auxe, beraz, zuk anbat maite izandako zure Españi benetakoa? Bai ona, bai ixila, bai sufritua, gajoa. Ezagun du arpegiko zurbillean naiz jantzien zarpillean bere lurraldeetatik eskale antzo botea izan dala semeek ezetsita ta iñon zuk ezin izan diozula aterperik eman.

        Ortaraño ukatu ta aztu Ama Gurgarria gaurko españiar nagusi arroputzek, ta onen ordez beste Arrojantzi ura etxekotu, ugazama tuntun, arronkalari, arrapari, biozgabe ura, lotsa ta nazka jario! Izena beste zer ikusirik eztigute izan ere alkarrekin zure Españi onek eta beste ugazama orrek.

        Tuntun ez bestelako orrek —ugazama izan bear!— «makilka egin nai gaitu españiar». Beste au aterpea ta beroa umilki eskatzen datorkigu eta aitortzen digu: zuen bearrean naiz.

        Tuntun orrek «goraipatzen dun gogakuna berberak eztu sinisten eta sinisten duna, uraxe, eztigu aipatzen; gezurretan ari zaigu». Beste onek, «Imponéos!» arrengatzen digu, ots: euskaldundu nazazu.

        Tuntun upelak, aldiz, militarismua azartzen digu benetako patriotismutzat, Kijano-tarrak dizkigu agintari, beduinismua nagusi, zintasuna atariko aize, ondamua eragille, euskal gorrotoa ta eriotza asmo, lapurretak eta odolketak gizalege, aundiustea ta jauntxokeria oñarri, absolutismua jomuga, miseri ondamen izuena ondorio...

        Ondo bestelako, zure Españi gurgarri au! Eztauka azturik, erromar eta godu eta mairuen denboretako etengabe artan, Españian Españirik etzaneko artan, gu gindula Españi; ta gaztelera, noizpait sorreraztekoan, lenengoz euskotarrek mintza ziotela; ta ispañitasuna Indietara eramatekoan, beste iñungoek ez aña gerok eraman geniola; ta gaurregun ispañitasun ori iñon bizitzekotan gureantxe bizi dala. Badaki ta eztu azten, guzi ori ta geiago zor digula.

        Españiarretan españiarren jotzen gaitu. Argatik bere-bere nai ginduzke baño aske uzten gaitu gere gogoa ta aukeramena zertu dezagun gerekaxa, gure nolanaiko irabaztea beretzat ere irabazte izango litzakelakoan.

        Maiterik maiteen gaitu. «Flor del alma de mi España» deitzen digu. Ta zintasun osoz opa: azi zaiteztela, indartu; ta jabetu ere bai nire lurraldeetaz eta semeez.

        Ta buruenik orainki, «nazi»tarrez eta nazikeriz bere zabaldiak josi ta ito zaizkionean, ona non dakarkiguzun, don Migel, zure 1936 ko Ama Españi gaixoa, eskerronez eta arrenez, txoko baten eske, españitasun billa.

        Gure Bizi Naiak, ia beste iñon ezta, zure filosofian jo du bere aterpea ta zuk gure Euskalerrian jo zure Españia. «Euskal liberalak etsai usteko karlistetatik milla bider urbillago daude, españiar liberaletatik baño.» Baita zure Españi eder auxe re milla bider atsegiñago ta kideago arkitzen da gurean, azken gizaldietako agintari burruntzi aloronaien sasi-Españi orrekin baño.

        Agur bai ta ongietorri, Españi Aundi! Unamunoren Españi! Abagune ontan agertu nai dugu mundu guziaren aurrerako, zurekin eztugula aserrerik, zuri eztizugula onginaia ta auzo maitasun sendoena baizik.

        Auzo ez ezik, alde belauneko zaitugu, gañera. Belauneko bai. Alaba ospetsuena zaitugu, gazteleraz ikasi berri artan seme berri ugariak ematera munduz mundu joana ta zabaldua.

        Atozkigu. Izan zazula gurean, auleria sendotzeko bear duzun janari ta berogarria. Atozkigute Don Kijote, Teresa Deun, Jondone Gurutzeko, El Greco, Colón, Castilla, Ameriketa... Onatx gurean, zuenean jadanik ia ezta, bear duzuten otamena. Onatx gure katolikutasuna, gure kijotetasuna, gure demokrazi ta erriaginte gosea, gure Bizkai burnia, Loyola, Arantzazu, Prantzesen kontrako Ondarrabi... Uztarri batean josi gindun Indietarako auzolanak eta gaurregun —aspaldiegiko, gizaldietako gaurreguna!— giltzape edo leotza batera bota gaitu etsai ugazama ankerrak.

        Jan guretik. Berotu gure supazterretik. Indartu onako otorontzetik. Eztakigula itzal Itxaroa. Ez akitu Ekintza, «errekonkista» buka arte. Ez atxitu Auzolana, beduinismua beinbetikoz uxa arteño. Guziok bat-bat egiñagatik, puxkateko neke lana izango baitugu taifak eta kijanotarrak gañetik astintzen eta norgere buruen jabe izatera eltzen, bakoitza bakoitz. Orra, nik agindu bearrik gabe, txekor gizenena ilda maia prest. Ta orra maikide gazteek gure zai, asteko ezin egonez, zuri kantuz abegi on ematen, aiduru ta poz:

                —Uxo zuria, errazu

                norat joango zeran zu!

                Españiako portuak oro

                elurrez beterik dituzu

                Gaur gauerako ostatu

                gure etxean baduzu!

        Ez al da auxe don Migel, zuk erritarrokin beti ta beti opa izandako otorontza? Zure otorontza, don Migel. Seme galdu ta itzuliarena. Galdua uste ta gaur etxagua betean ezin gurekiñago topa zaitugunarena. «Plenitud de plenitudes y todo plenitud!»

        Oar, don Migel, gazteon poza, zure etorrera dalakoa dala ta. Oena ere «Betekaren beteka ta oro beteka!» Geiegi ere bada orratio gazteon ezin kabia, kanta bai kanta bearra, atertzerik gabe. «Uxo xuria» oraintxe bukatzea egin dute ta orra bertan ekin besteari, jas!... ta alajaña! bizkiaren «sarrera»koari ekin, gañera.

                «... ats emaiogun

                ontan iraun dezan!»

        Alperrik aginduko diezu ixil ditezen. Bai zera ixildu. Ezin omen dute, ezin omen, bazkalondorako gorde orfeoi galea. Zeeh? Zeuk ere ezetz?

        Ederra kontua, don Migel. Benetan zeuk ere ezetz? Beraz, bizkiaren orixe etzenukela utzi nai zere eztarri partetxoa erantsi gabe? Gizona! artara ezkero, ez da Abendats izango debekatuko diguna. Zu artaratze ezkero, Abendatsek ere laguntzen ekingo dizu, arean. Nola ba, zuk bai ta nik ez? Ta ekitekotan, ori bai! euskotarki abestu bear dugu, unamunoki abestuko dugu, bai irurok eta bai laurok; «bular eta biotz, odol eta ezurmun, eztarri ta errai, sukar eta lerren, bizits indar oro ipiñiz.» Gure artean bazkal orfeoiketak izan oi diranez: makakorroka baitipat, noski; «pian-piano» ak auzoarentzako utziz; auzoarentzako ta aurloa gozatzen seaska ondoan jardun bearra dezagunerako.

        Zeintzu irurok eta zeintzu laurok? Zuk ez asma bear ori, don Migel. Irurok eta laurok eta zazpirok, gañera! Don Migel eta Mikel eta Unamunoren Españia: orra iru, irurak bat! Abendats, gañera, irurokin: orra laurak bat! Ta erantsi bazkaldarretan zazpi probintziak dituzuna: noski ba zazpirak bat! Zazpirak bat, oroz gain! iru-lauron partea pilpiraz onartuz, eta irentsiz.

        Auxe ezin kabia, —orain neronek, arranea! Auxe munduari otsegin bearra! Zazpiokin Unamuno ta Unamunoren Españia, alajaña, bizkiarena abestutzen, abestutzen! Txunditzeko dala? Gezur dirudila? Ez, arranea! Or daude Unamunoren liburuak berebat oiukatzen, zindo ta bero asko. Eztago besterik: euskaldunki irakur bear. «Ixilpeko gizona» topa bear. Benetan «oparoen oparo ta oro Oparo».

                Atsemaiogun!!

                Atsemaiogun!!