8. SENIDE ARTEKO UMEKERIAK

        Ta guk berari.

        Jugo! Jugo! gogorazten zioten, naiko gaizto miztoz, Bilbo ta Donostiko izparringi ta aldizkari abertzaleek, aipua eman bear zioten bakoitzean, bigarren abizen au maketoarra bailu: Don Miguel de Unamuno y Jugo.

        Jostorratzaren zastada gozoago zitzaioken erkideengandiko gogorapen izpiño ori baño. «Amasei saietsaldetatixe nazute euskaldun», amaika bider otsegiña baitzigun, bere jatorria, beste zenbait euskotar idazlarienen aldean, garbitzat joaz. Ta orain mundu guziak jakin bear, ixilpean obeki zegoken abizen ain zoli ez ori; orain Españietako naiz Ameriketako irakurleek antzemango ere nola euskaldunek zearoko euretartzat artu nai etzuten...

        «La selección de los Fulánez» idazlanean naiko irri ta jolas egin ondoren Fulanez eta Menganez-tarren bizkarretik, arroki amaitzen du jarduna, ez barkapena aierixe baezpadan eska gabe: «biotzez zuen zerbitzari, Unamunotar Mikel». Ta... tok orain, edan zak orain, maketo jugo ori, arronkak sendatzeko: Jugo! Jugo!

        Ori bat. Ona bigarrena. Gizanditzat zeukan oso bere burua, nola ez! Izan ere bazala eztaukagu guk aldarrika bearrik, berberak ziñemana baitigu oi zun apalgiroz: «dicho sea con la modestia que me caracteriza». Ah, bai? Gizandi, beraz? Ta... ire billa zetozen zenbait abertzaleengandik larrua babestuko baun tren bagoi batean kuzkurtuta gorde intzaneko artan, orduntxe re, gizandi? Ala kakalardo?

        Bein baño geiagotan, egi dan gezur dan erabaki gabeko uresne ori txurruta bear izan zun goizeko gosari, periodikua irakurtzean. Ta jakiña: zun baño re urdail obea bear alako gosaria ez gazitzeko.

        Alabaña, bazizun oraindik irugarren listorra kolkoan zurrunburrun. «Erlakizten» ori sekula ezin kendu izan zun, gutxinaz zortzi-amar asazkalditan —beste ainbeste idaz saiotan, esan nai da— sendatzen alegiña egin arren.

        Bilboko Lore Jokuetan (1901) itzaldi bat eska zitzaion. Pozik artu ere. Orain diat nirea —esan bide zun— sorterritarren aurrean epifani egiteko. Euskerari buruz auta zun gaia. An ustu zigun prasta prasta kolko saski osoa, euskeraren eriotz eske, guri dagokigun kulturarako oztopo genula ta. Ain gordin etzun sekula itzegin euskal seme batek; ezta entzun ere euskal belarriek.

        Epifani ederra! Euskera gaixoaren atarramentua trixtea izan bazan egun artan, bera, gure Epifaniorena, etzan batere gozoago izan.

        Don Migelek jaulki ala «arrazoi» ri bilbotar jatorrenek ao batez zaputz egitea etzan aundi, naizta bai mingarri; baña etzioten ba txalo ta txalo jo, nortzuk izango-ta! azken orduz bilboratutako txorrotzalle ta pana galtzadunek? ta nola ordea txalo jo! eskuak lertzeraño, ofizioko txorrotxalle txinparta jarioan alajaña? Nire Euskalerri maitea jaso ta obetu bearrez mintza nik mintza nitunak; eta, ez aberri ta ez lotsa gabeko alproja trakets aiek, landerkume bekaizti aietxek, niri eskuzartaka? «Beren pentsakera ta sentiera Españitik beingoz suntsitzea besterik nai ez nieken» aietxek niri aupak eta gorak? Ederra atarramentua! Azkenean, uste ezenik, errekakume aien abogadu ta salbatzalle billakatu ni, ni, Unamunotar Mikel?

        Artutako masallekoaren gorria nolerebait txuritu bearrez, maiztxo borobildu nai izan digu gertaria: «lagun mamienen nardak baño re beste orrek eman zidan min: neure etsai amorratuenen txaloak. Ezpaitziran esku lertze aiek nire alde jartzeagatik izan, baizik bilbotar jatorrenen sumiña sumiñagotze arren» (I, 741).

        «Erlakiztenak» alare luzetxo iraun zion sudur puntan; illobiraño eraman bear izan zun gizajoak berekin; jelkideek, iñoizka igurtzi bat edo beste emanez, senda bearrez berritzen baitzioten.