VII.
BUDDA EZ DA JAINKO

        Bere haurraren arabera, Budda Jainko bakharra da eta Erospeneko gizona. Hura ganat joan nahi dire egun batez. Baditu hainitz izen: Indian, Budda; Mongolian, Xakia-Mouni; Tibeten, Sang-Ghie; Sinan, Fo; Japonian, Bouts; Mantxulian, Foutsiki. Ttipian, Jainko batek agur egin omen zion, othoitzean zagoelarik, eta agindu inkarnazione, han arterainoko guziak ahantzaraziko zituen bat. Izan ziren lekhukoak. Hek eman zioten Jainko izena, eta etzuten ahantzi: hogoi eta hamabortz birdinek jostatzen zuten musikekin, zazpiek mainhatzen egun guziz, zazpiek arthatzen soinekoetan, zazpiek loharkarazten, zazpiek garbitzen. Etzuen egiten hirri edo nigar sobraniaturik, bertze haurrek bezala. Hamar urthetan koplari zen; bazakitzan ere musika, mirikuntza eta xifrak! Bere nausiari erakutsi ziotzan berrogoi eta hamar mintzaira bere itzuli bereziekin. Ederra baitzen, biltzen zitzaion hainitz jende ingururat: gozamen bat ziren haren hogoi eta hamabi itxurak, larogoi arraiziekin. Adoratzen zuten non nahi, asetzen lore, zilhar eta urrez. Ikusi zituenean emazte bat erditzen, attona bat doiean ibiltzen, eri bat pairatzen, hil baten axkideak nigarrez urtzen, galdetu zion nausiari iraunkorrak ziren gaitz hoik. Entzutean oro hola zioazela aldizka, joan zen ihesi eremurat, ustez han etzen hirriskurik. Moxtu zituen ilea eta bizarra. Egin zen aphez eta aphezpiku. Joan zitzaizkon ikusterat izpiritu, gizon eta abereak. Azken hoikien agurraren ondotik deus guti zuen egiteko morthuan. Ilkhi zen beraz handik, handi egina. Laster zeruko erregeak ikusi zituen bere oinetan, Brahma bera ere: nola ez? Hasi zuen eskola bortz dizipuluen aitzinean, erranez: «Oro zaurthuak dire, bainan bada salbamenduko bide. Behar dire garaitu guduan hirrisku eta enganio non nahi sorthu nahi dutenak. Deusek ez du egiaren atseginik. Mundua erromesia da. Egiei darraikote zoriona. Ikustekoak dire gizonen hesturak: nigar dariote sortzean, intzirin zahartzean, eztena noiz nahi, khirastasun herioan. Sortzen dire honi edo labe gorritik bezala, ile ondo bat gabe eta minez zilhatuak. Zahartu direino, ikusten dire idortzen, zimurtzen, ihartzen. Egiten zaiote larrua, ardi zahar bati bezala, haragia suntsitzen hezurretarik, zainetan odola gutitzen eta loditzen; gorphutza kaskailtzen, bizkarra konkortzen, begia goibeltzen aldeko mendia ezin ikus bezala, beharria gortzen, ihurtzuririk gehiago othe den beldurtu arteraino, ahoa hortzez gabetzen, usna joaiten. Gorphutzek behar dute makhila, izpiritua histen da eta badioa. Zenbat gaitz! Badire lau ehun eta hogoi. Ikuspen khiratsak indar ezeztatuak! Hein baterat geroz, gizonak ez du onik, ez diteke jeki, ez ibil, ez xutik egon. Iduritzen zaio bethi bihotza zintzurrerat dioakola, eta haizez duela barnea. Gauak luzeago diruri egunak baino, eta egunak ilhabete. Janari hoberenak egurra bezala dire ahoko; buhurdi gurienak elhorri, horitzen da begietako xuria. Urdin dirurite larru eta odol gorriak. Erromesiak urruntzen du bihotzen bakea eta berratzen izpirituen gathaska. Nigarra gaindiz da, joan eta ethor dabil bihotza, ez diteke ixil zorigaitzen deia. Auhenetan etzaten da gizona ohean, nola arraina urez kanpo hare erreari buruz. Herioa hurbilago eta erromesia handiago. Inguru dire ahaide eta axkide nigarretan mainhatuak. Mendi batek lehertu nahi du gorphutza, sukharrak hartu du burua, begietarat heldu dire gauza lazgarrienak. Urak daramazkan lur higituak dirurite indarrek; iraungituaz doa gorphutzen sua, eta azkenean gelditzen da, gauazko harraren su hotz batekin. Akhabo izpiritua. Itxurek iraun behar lukete, bainan suntsitzen dire, izpiritua nonbait sartzearekin: khar ithotan dire».

        Bertze asko ere erranarazi diote Buddari; badire haren hitzekin eginak ehun eta zortzi liburu, baratzeko errekak baizen handiak: ozar othe liteke usteko lukena badela hetan itzuntzikeriarik? Berak zioen sarthu zela gizonaren errain eta fuinetan. Hura bezalatsuko bertze Jainkoak baziren arren, errege zaukan bere burua. Herri batean badakit Karakotx deithu etxe bat: hango nausia ere handi liteke, jauregiko premu balitz: Badu non har guriope! Budda izan zen bekhatore, eta penitentziaren ondotik, ikusi zituen nigar egunetan piztu zituen gorphutzak: lur eta ilhargiak baino handiagoko meta egiten zuten; bainan ere hark ebaki buruetarik ixuri odola, ur eta itsaso guziak baino gehiago zen: ez diteke beraz deus egin gabe Budda bezalako Jainko! Egia erran behar da: ahalkatu zen, eta Jainko baten erranez, jasanarazi ziotzan gorphutzari mila argi pizturen asikiak; sarthu zituen bizkarretik mila itze; etzan zen bederatzi beso kharrak gora zituen su batean, eta azkenean, gorphutz guzia eskaini zuen bitimatzat. Bainan aski atzeman zioten egitea hegats bat bere hezurretarik, eta hura odolean bustiz, izkiribatzea ikhasi zituenak: gezurtiak xoilki hertsatuak balire bere hezurrez egin hegatsekin izkiribatzerat, nik badakit Buddak aiphu guti lukela Europan.

        Baditu bi izate; bat bethikoa, ezin ganbiatua, berthutetsua; bertzea, ganbiakorra, ilhargia ur axalean bezain. Azken izate horrekin orotarat jartzen da: mainguekin maingu, okherrekin okher, kokoriko direnekin kokoriko. Erleak kofoinetan bezala, Jainkoak lerroka dire haren zeruan. Brahmaren irakuspen bertsuak ditu. Luther Giristinoentzat dena da hura Brahmarentzat. Baten ala bertzearen haurrak altxa detzakete urrungo axkidek; bainan ez lukete hek bezala nahi ibili, oihal izpi bat bizkarretik edo gerrian, buruak murritz; ez lioazkokete hekien lurrezko eta lastozko etxeak, ez hekien gela hertsi eta ithogarriak. Hobe da urrundik neurtzea deusetan gozatu nahi ez litezken ontasunak, eta aldeko jakitatek ezin niholere onduak! Buddista ala Brahmistek badituzte predikari eta legeak; bainan nihork deus ez du egiten, ez balitz baino gehiago. Gaindiz dire aztura itsusienak, sabela ungi bethetzea zaiote atseginik handiena. Oro egin detzakete, ikusiak ez badire: hori ungi atzemanen dute bizia amets edo komedia batentzat daukatenek. Othe da halakorik? Nahi luketenak bederen bai.

        Buddistetan, senharra da emazten Jainkoa; behar dute maitatu, lagundu eta arthatu, izanik ere maingu, zikhin, mando, hordi eta lohi. Ez dire nihoiz nausi: gaztean nausi dituzte aitak; ezkontzean, ama, senhar eta aita ginharrebak; alharguntzean, semeak. Utzi behar dute lana, senharrak nahi duenean, hasarrekorik nihoiz erakutsi gabe. Haren nahia behar dute deusen hasteko ere. Nihor heldu bada, urrundu behar dire, burua aphal eta ixilik. Senharrak ikusi behar du egin dezaketen hirri, nigar, oihu, eta ez diote galdeari baizik ihardesten. Jan edo barurturen dute, hark jatean edo barurtzean. Ungi baino hobeki izanen da, hiltzen badire haren ondotik, haurrekin baino harekin nahiagoz. Garbitzen dute egun guziz etxea, zola ungi karrakatuz behi khorotzekin. Nonbait badute senharra, ez ditezke ilkhi, ez dezakete garbi hortzik, ez egin behatzik, ez jan bietan, ez egin lorik ohean. Bi emazte balin baditu gizonak, ez dute mintzatu behar nihoiz elkharren kontra. Hura mintzo denean, ez dezakete hitzik egin, eta deitzen baditu, behar dituzte oro utzi berehala. Kantaz badago, egonen dire ahoak zabaldurik, zeruetako lorian balire bezala; jauzika hari bada, bozkarioz errotuko dire; jakitatez mintzo bada, harrituak egonen; jotzen baditu, besarkatuko diote eskua; urrun bada, gaztiatuko diote maiz ethor dadin ahalik lasterrena. Eginbide handiskoak dire hoik, bainan hil ondoan, senharrek ungi guziak emanen diotzate bere andrei! Bizian makhila, eta herioan zerua! Bainan berak segur dire harako direla? Arras garbi badire bai; erdigarbi baizik ez badire, beharko dute bizia berriz hasi zenbait gizon behar, abere edo marmalotan.

        Horra Budda, bigarren Jainko izartu nahi dutena Kristorekin. Badute berga xuxenik asko izkiribatzailek! Agindu zuen haren irakuspenak betheko zuela mundua: argi onik hedatu du! Egia da badituela ehun eta hiru hogoita hamar miliun adoratzaile, hetan sarthu gabe gizon kaskodun urrunean ezagutzen dutenak! Nihork ez du handi atzeman behar krapestu gabeko abere guziak basa izatea...

        Nihork ez daki noiz sorthu zen Budda. Batzuen arabera, bederatzi urthe Jesus baino lehen; bertzen arabera, ehun urthe xoilki lehenago. Erregeak ethorri omen zitzaizkon adoratzerat: Zer da omen hori? Haren axkidek erranik ere hori, bertze nork erran du? Ez du nihork ezagutzen Europan, Asia gehienean, Afrikan urrun, bia edo hirur Ameriketan. Ez othe daoke ere dena den, Jainko bat urre eta zilhar zalea, hainbertze neskato beharra bere mainatzeko...? Hura urrun zerbait atzematen dutenek, bertzelako buruzagiak ere eskax atzematen dituzte hurbilean... Ez du Jesusek bururik erorarazi; bainan berea eman du arimen salbatzeko. Buddak egin ditu gizon hits, ilhaun eta basak; Kristok, munduko populu jakin, garbi eta argituenak. Buddak erraten zuen bat, eta bertzea egiten; Kristo hasi zen lehenik egiten, gero erraten. Buddaren haurrak begien beldur dire; Kristorenak, Jainko oro ikusten dituenaren. Buddak eman du emaztea neskatoak baino areago; Kristok erakusten du handitasun bera dutela gizon eta emazteak, elkharren lagun direla. Buddaren emazteak tetele batzuek dire; Kristorenak, etxeko aingeruak. Buddaren hitz eta egintzek erakusten dute hoberenerat ere gizon bat zela; Kristorenak, Jainko zela. Ez da Jesus haritu erraten gizonei hainitz jasaiten zutela sortzean, bizian eta heriotzean: ez othe zakiten berek ere hori? Irakutsi du nola behar zen jasan. Lehena mintzatu da gaitzaz; bigarrena, sendakailuaz. Behi baten buztanari itxikiz hiltzea eder da Buddaren haurrentzat: Europako jaun aho zabalentzat...? Bada behar bada bertze zenbait Kristori buru eman diozakenik: nor? Konfuzius behar bada: dugun ikus.