I.
JAINKOA

        Jaun goikoa, gainekoa, guziz gorakoa, jabe on goikoa, gorenekoa, horra zer erran nahi den Jainkoa. Hitz horrek dio Eskaraz Jainkoak ez duela nihon bardinik; guzien nausi dela zeruan eta lurrean. Hala ere behar da; ezen bada bethidanik berenazko izate bat, gauza guzien egilea, deusen eskasik gabea, indar edo ahal guziez dohatua. Ez da halakorik lurreko gizonetan; bainan nonbait badela ikusten du adimendu batere atzarria denak. Izan ez balitz bethi, nihoiz etzen izanen. Deusek deus ez du egiten, eta badire egintzak. Baitezpada berenazkoa da beharden izatea, ungi guziak darraizkona. Errexago da erratea badela, zer den erratea baino.

        Gizon jakin baten ganat joan zen jaun bat eta galdetu zion zer zitekeen Jainkoa? Jakinak ihardetsi zion ikusiko zuela, ethor zadin zenbait egunen buruan. Ethorri zenean berritz, egorri zuen oraino urrunago, eta oraino ere ethorri zenean, are urrunago. Khexatzen hasi zen, eta galdetu zion jakinari noiz arte eginarazi nahi ziotzan pasaieta alferrak? Galdetik ixildu arte, erran zion; ezen badakit Jainko bat badela eta behar dela; bainan zer den, ez dakit orai eta ez dut gero ere hobeki jakinen.

        Zizeron, Erroma zaharreko mihi ederrenak zion: «Emagun zenbait populu lurpean bizi direla etxe eder eta aphainduetan. Entzun zuten mintzatzen Jainkoaz eta haren handitasunaz. Egun batez ilkhitzen dire argitarat. Ikustean zeru, lur eta itsasoak, hedoi eta haizen indarrak, iguzkiaren dirdirak; gauaren ilhunbe eztia, izarren urreria, goiz-arratsen ihintzak, ilhargiaren gorapen eta beherapenak, zer erran behar zuten? Ukha othe zezaketen Jainkoa? Zoro behar liteke errateko ustekabeak eginarazten dituela zeruan hain itzuli zuhur eta neurrizkoak. Kroskek erakusten dute oren batean adimenduaren pikoa, eta nola ez ikus adimendu hautuago bat zeruko itzulien eginaratzailean eta aroen sorraraztailean? Ez da zeren gastatu hitzik. Begien zabaltzea aski da ikusteko Jainko lanak... Sinhetsi behar dute orok badutela gauzek bere nausi eta giderra. Jaun gorde haren ezagutzari darraizko prestutasuna eta ungiak. Deus ez da egiten haren nahia gabe, lurreko on guzien ithurria da. Ikusten ditu bakhotxaren egintza eta xedeak. Ez ditu ahanzten batzuen ungiak, ezbertzen gaizkiak. Agurtu behar da bihotz garbi batekin. On eta maitagarria da haren ezagutza. Ez da hor zorokeriarik; zorokeria gaizki bat da; bainan hori ungi da, ezin hobeki. Gizona da bakharrik lurrean Jainkoa ezagutzen duena. Jende basa eta itsuenen artean berean orok ikusten dute Jainkoak behar direla, nahiz ez dakiten behar bada zer darraikon ezagutza horri».

        Senekak dio: «Orok sinheste behar dute Jainkoan, sinhesten ere dute bilkuia legez biluzienek. Ez da bat hain ungiaren etsai denik, edo aztura onez hain gabeturik, sinheste horren ez izateko. Munduak behar du gider bat. Harria abailan bezala, ez dabiltza itsurat zeruko izarrak. Bada eskua begiratzen dituena makhurtzetik bere lasterka handian».

        Azken mendean, afari baten artetik, mintzo zen Jainkoaz jaun multzu bat. Etzitzaioten eder aithortzea bera bazitekela Jainkorik. Bazuten aldean guti beiratzen zioten gizon bat. Noizbait othoiztu zuten erran zezan hark ere zakiena. Xuxen-xuxena orenak jotzen zituen hamarrak. Gizonak beiratzen dio, erranez:

                Egile gabetarik badela orena,

                Ez da ene buruak sinhets dezakena.

        Ez du nihork erran nola atzeman zuten athera aldi hori.

        Jaun eta andre batzuek aurkhitzen ziren bazkari handi batean. Asma ahalak erran zituen jaun batek sinhetsarazi nahiz lagunei Jainkorik etzela. Ikusiz etzuela irabazirik, erraten du ezpainak asikiz: «Ez nuen uste, izpiritudun bilkhuia batean, bakharra nintzela Jainkoa baithan sinheste gabea». Etzare bakharra, ihardetsi zion Etxeko andreak: gure xakur eta gathuek ere badute zurekin ez sinhesteko ohorea; xoilki badute aski izpiritu ez hortaz haro egiteko.

        Huna zer erran nahi den Jainkorik ez dela: gaxtoa naiz, eta hartako beldur izan dadin gain hortan norbait niri zorren galdetzeko. Gizona ez da abere. Horren erratea bera ahalkagarri zaio. Badu arima bat ezagutzen dituena ungia eta gaizkia, aberek ez duten dohaina. Hortako da laido handi erratea bati: beharri luz! Gizonari khentzea da bere handitasuna. Bainan Jainkorik ez dela dioenak, erran nahi behar du: hil eta oro akhabo! Ordean horren erratea da: abere bat naiz, eta nolako abere oraino! Xakhurra baino areagoa; ezen hura lasterrago dabila, hark lo hobeki egiten du, ez du bihotz minik, usnaz ere nausi da. Hobeki dire gathuak ere, ikusten dute gauaz, ez dute soineko eta oinetako beharrik.

        Onak ala gaxtoak sobera mintzo dire Jainkoaz, nik sinhesteko badela nihor hura ezagutzen ez duenik. Onak mintzo dire amodio edo ezagutzaz, gaxtoak beldurrez. Hura gabe deus ez da elengatzen lurrean; oro gau eta ilhunbe dire. Deus gabe hastetik, deus ez da ikusten ondotik. Ithurria behar du urak, haitza hezkurrak, ihizia arroltzeak, ama haurrak; bainan ithurri, haitz, ihizi eta amak nondik heldu dire? Ustekabetik? Bainan ustekabea hitz huts bat da, deus ez du erran nahi. Deus ez du egiten, zeren ez baita deus.