XXX
GIZARTE-AUZIA TA UGAZABAK

        Urteokaz meatoki ta oletako langilleak, batez be, Eleizearen magalpetik aurrez urrundu dira, ugazaben erruz be ez gitxi. Orratik be beste langille askok, Eleizearen irakaspenak aintzat arturik eta orrein gerizapean bizi nairik, kistar langille batzak eratu dabez eta gorriekin burrukan ibilli dira. Eleizeak azaldutako Jesukristoren irakaspenak gizarteko arazo onetan sartu ta oñean ipinteko, langilleak lez ugazabak be alkarrekin batzea, ondo ta egoki zala irakatsi eban XIII Leon Aita Santuak Rerum Novarum deritxon bere idazti ederrean; baña kistar dirala diñoen ugazabak Aita Santuaren deiari belarriak gor egin dautsez. Onetan langille asko kistar zintzoagoak agertu dira ugazaba asko baño.

Zer? Ugazabak, ez ete-dira ba alkarrekin sarri batzandu?

        Batzandu bai; euren irabaziak geitu ta ugaritzeko bai ugazabok be indarrak sarri alkartu ta batu dabez; baña Eleizearen irakaspenak aintzat artu, oñean ipiñi, burrukak eragotzi ta gizartera bakea ekarteko asmuz, gitxi batzuk baño eztira alkartu. Onetarako ugazabok muker be muker ibilli dira, ta Aita Santuaren esanai, kistar izan ezpa'liran baño jaramon geiagorik eztautse egin. Ori dala-ta, diño XI Pi Aita Santuak Quadragessimo Anno deritxon bere idaztian: «Eleizearen irakaspenai eskerrak, bear litzakezan besterik ez arren, gaur egunean ainbat kistar langille-batz daukaguz, lugin edo nekazari ta osterantzekoenak be bai».

        «Ola-jaun eta ugazaben batzak dirala-ta, beste orrenbeste ezin esan geinke. Ugazaben batza oneik eratu ta egiteko gudari bizia erakutsi eban XIII Leon'ek; baña oraindiño gitxi baño eztirala eratu, tamalez autortu bearrean gagoz. Urritasun onen errua, bear ba-da, ugazaben gogorik ezari baño bidean idoro dabezan zoztor eta eragozpenai geiago zor yake. Eragozpenok ba dazaguz eta zenbaterañokoak izan diran be badakigu; baña laster baztertu al izango dirala uste dogu». Ugazaben errua pizka bat zuritu nai leuke Aita Santuak; baña oneik arazo onetan nagi ta muker ibilli diralako, bere atsekabea be argiro darakus.

Ugazabok, nok zirikatu ez ete-dabe euki?

        Bai, errazoe andiaz esaten izan dabe langille askok: «Kistarrak gareala-ta, kistar-araupean eta Eleizearen irakaspenak oñean ipinteko batzandu bear gareala diñoskue. Ugazabak, ostera, gu lez kistarrak izan arren, euren irabazpideak geitu ta ugaritzeko, Eleizearen irakaspen orrei jaramon barik, nai daben lez eta nai dabenakin alkartu ta batzen dira. Ori eztago ondo. Langilleok, kistar garealako, Eleizearen irakaspenak aintzat artu ta bete bear ba-doguz, ugazabak be, kistarrak diranak beintzat, beste orrenbeste egin bearrean dagoz». Ori esan daben langilleak, zuzen ibilli dira ta egin eztaben ugazabak, oker. Eleizearen semeak, diranak dirala, Aita Santuaren irakaspenai men egin bear dautse ta menik eztagioena, nai langille nai ugazaba dala, kistar ustela da. 1891'garren urtean argitaratu eban XIII Leon Aita Santuak Rerum Novarum deritxon idaztia. Langille ta ugazaben eginbearrak idazti aretan argiro azaldu ta adierazo ebazan.

Aita Santuaren irakaspenok aintzat artu ete-ebezan kistar-izena eroen ugazabok?

        Somorrostro aldeko meatokietan jazoten zana gomutara ekarri daigun. 1903'garren urtean ba ziran an amabi millaren bat langille, geienak arrotzak eta bertokorik guztiz gitxi. Laneko orduak bederatzi-amar, batez beste. Zulatzalleen alogera amabost erreal: enparauena, amairu: emakume ta mutikoena, geienez be zortzi. Alogerik jasotea illerik-illera. Txabola ta txosna txar batzuk lo egiteko. Langillezañen azkurritegi edo abazerietan jakiak be erosi bear. Onein salneurria eratsita gero, alogeretatik enparetan zan apurtxua, orixe artu eroen langilleak illaren azkenean. Bizikera bitxia langille aena! Domeka ta jaietan be lan eguberdiraño beintzat, kistar eginbearrek bete ta Meza entzuteko asti barik. Orren atxakia langilleak jai egunetan be jan egin bear ebela, ta alogerik irabazi ezik, ez eukela zegaz janik.

        Langilleakazko erruki ori atxaki garbia izan da; benetako zio edo errazoia, langilleai jai-egunez lan eragiñaz, ugazabai etorkien irabazia. Jai egunetan lan eragiñaz ugazabak sakelean sartzen eben beste diru, sakeletik atera bear izan ba'lebe, domeka jaietako lan ori galerazteko, aurrenengoak ugazabok eurok izango ziran; baña lan orregaz etorkien irabaziak itsitu ebazan eta euren menpeko langilleak kistar-eginbearrek bete ez arren, ardura gitxi. Ugazaba askok dirua baño beste Jaungoikorik eztabe euki.

        Domeketako lan ori langilleen errukiz zan ba'litz; onei jaten emoteko beste biderik egon ezpa'litz... baña alogerak pizka bat geituaz beste barik, eukiko eben langilleok domeketan jateko lagin eta ez egoan jai-egunetan lanik egin bearrik.

Orretarako bear zan beste, ez ete-eben irabazten ugazabok?

        Irabazi bai; baña langilleai albait gitxien emonaz, albait lasterren aberastu nai. Ugazabak euren ogasunekaz gauza onak baño egin ezpa'lebez be, ogasun orreik ekartsezan langilleai zor yaken beste ez emonaz, gizarteko zuzena ausi ta zapaltzen zan-ta, ori txarto legokean; baña ugazabok eta onein seme askok, langilleen alogerak neurrira jasoteko bear zan baño geiago zorakeri, zantarkeri ta ordikerietan be sarri egin dabe, ta ikasbide txar ori emonaz, euren errua andiago egin dabela ezin ukatu.

        Arrokeriz eta nagusi izatearren, auteskundeetan be, abereak ferian lez gizonak eta onein autarki edo botoak erosteko, ugazaba batzuk millaka ogerleko asko zabaldu dabez, erruki barik. Langilleai jai-egunetan lan eragin dautsen edo beintzat lana laketu dautsen ugazabok, millaka ogerlekoak arrokeriz jaurtiteko, ez kezkarik, ez lotsarik eztabe euki: aen alogerak pizka bat jasoteko, ostera, kezka ta atxakirik asko. Ori zuzena ba-da, munduan eztago gauza okerrik.

Gaur egunean Bizkaian lanbakoak diran beste, zegaitik ete-dira?

        Ugazaba, lanartun eta langillezañak, guztiak nai izn dabe albait lasterren aberastu, aldirik laburrenean albait gaien irabazi, geroari jaramon barik, atereago ta budin-mea lenago agortuko zala aintzat artu barik.

        Arrotzak merketxuago lan-egiten ebela-ta, ugazabak langille arrotzok naiago bertokoak baño. Ezkonduak baño ezkongak naiago, onakoak langillezañai ostatuko irabazpidea be ba ekartsela-ta. Arrezkero be meatoki ta oletan langille arrotzok beti geituaz joan dira, betokoak baño merkeago lan egiñaz, ugazabai irabazpide yori ta ugariago ekartsela-ta beste barik.

        Ainbeste langille arrotz ugazaben urre-goseak ekarri dauz Bizkai'ra. orain lanik eztagoala-ta, nora jo eztakiela dabiltz langille asko. Lan bako orrei jaten emoteko Aldundi ta Udalai dirua eskatu yake ta arpideak be idegi dira.

        Euren sakelai baño beste ezeri jaramon barik, bear ziran baño langille geiago ekarri ebezan ugazabok, orain lana urri dagoan aldi onetan be langille orrei jaten emoteko ardurea, beste iñok baño lenago artu bear leukie; baña ugazabok soinburuak jasoten dabez eta langille orrei jaten emoteko ardurea iñoren lepora jaurti. Errezena orixe da izan be.

        Ugazaba askok langillearen a baño sakelaren ardura obea euki ei-dabe. Lantegietako ezbearrek ordaintzera legeak beartu ebazanean, orduan asi ei-ziran ezbearrok gitxitzeko neurri ta bideak artzen: artietan ugazaba asko, zaldiren bat il, nai tramankuluren bat austen yakenean, langilleren bat zauritu nai ilten zanean baño estu ta larri ta urduriago ibilten ei-ziran, zaldi barria erosteko nai ausitako tramankulua osatzeko, sakeletik dirua atera bear zala-ta.

        Ori diñoe batzuk eta guzur andirik diñoenik eztot uste; baña langilleak ugazabai lotsa ta itzalik izateko, ori bide txarra dala edonok daki. Kistar onai dagokienez, ugazabok Eleizearen irakaspenak aintzat artu ta oñean ipinteko alkartu ba'lira, gizartekeri ta baltsakeria osoro eragotzi ez arren, orrein aurrerapenak asko galerazo al izango ebezan; baña irabazi ezkero, ugazaba askok beste ezeri eztautse jaramonik egin, langillien ardurarik eztabe euki, jai-egunetan be lan-eragin dautse ta tabernea eleiza egin daben ola ta meatokietako langillerik geienok, gizartekeriak bere sarietan errez sartu ditu.

        Ugazabok orretan errugabeak diranik, nik neuk eneuke esango. Sozialistakin itundu bein baño sarriago egin dira-ta, sozialismoari indarra emon dautsela ezin ukatu. Egia garratz eta mergatza dan arren, egia beti.

        Orain laneko zortzi orduak lortu ta gero. langille asko alper eta nagi ibiliten dirala-ta; egin bear leukien baño askoz be lan gitxiago egiten dabela-ta, asarre dira ugazaba asko. Langilleen alperkeri ori ondo dagoanik eztiñogu; baña ugazabak be euren lengo errua autortu bearrean dagoz.