XII
MARX'EN ERETXI TA IRAKASPEN OKERRAK

        Ondasun eta irabazkien iturri bakarrak lana da —ziñoan Marx'ek—. Lanaren bidez egindako gauzak, gizonen bearrizanak ornidu ta benetako dauken egokitasuna, gauza orrein valor en uso orixe da; baña orrezaz gañera gauza batzuk beste batzuen ordez truketako, nai diru-ordez saltzeko be, gai eta egokiak dira. Gaitasun edo egokitasun oni valor en cambio deritxogu, ta gauzai orretarako dauken balio guzti-guztia langillearen lanetik datorkie. Au guzurra dala lenago azaldu ta adierazo dogu. Marx'ek bere ustariaren oñarritzat guzur ori artu eban eta ortik ondoren ustelak atera.

        Gauza batzuk beste batzuen ordez truketeak, nai diru ordez saltzeak, berez gauza orren balioa ezin geitu leike —ziñoan Marx'ek—. Trukean artzen dan gauzea nai onen ordezko dirua, emoten danaren ordaña da-ta; bataren balioa bestearena bezenbat izan oida-ta, orretan trukezaleak nai salerosleak irabazpiderik eztauke, zuzenik beintzat.

        Ori ta guztibe, domudunak, ola-jaun, lantegi-jabe ta salerosleak irabazpen gizenak lortu ta dirutza andiak egin daroez.

Zelan izan daiteke ori?

        Marx'en eretxiz, pizti gaizto orreik, zetan eztala, guzurrez eta maltzurkerik gauzen aldin edo balioa geitu ta goratu egiten dabe, eta maltzurkeri orren bidez euren irabazpenak geituaz, aberats okitu egiten dira. Ori orrelantxe dala erakusteko asmuz idatzi eban Marx'ek Domua (El Capital) deritxan bere liburua.

Marx'ek bere eretxi ori, zelan azaltzen ete-dau?

        Lan indarra be —ziñoan Marx'ek— aspaldian beintzat saldu-erosian dabil, eta beste edozein saleroskaik lez lan-indarrak be aurrerago aitatu doguzan aldin edo balio biak daukaz. Lan-indarraren valor en cambio, egindako gauzan sartu ta ezarri bear izan dan gizarte-lan ertaña da: argiroago esateko, langilleari, onek erabilli ta sautu dauan indarra birregiteko, ugazabak damostan alogera da, langilleak aloger orregaz jan, edan eta bere indarrak barriztau bear ditu-ta; baña lan-indarrak orrezaz gañera ba dau valor en uso deritxoguna be. Au langilleak berezkoa dau, bape etxako kosta; baña ugazabarentzat irabazpide-iturri yori ta ugaria da.

        Esn nai dodana auxe da: lan-indarrak dagizan gauzai berak daukan baño balio andiagoa emoten daki; baña ugazabak malmuzkeriz beretu egiten dau, eta onelan iñoren lepotik aberastu egiten da. Adibidez, irule nai eule dan langilleak bost orduko lanaz esku-artean darabillan liñabera nai ariaren balioa ogerleko baten geitu ba-dagi, orrenbesteko lantsari edo alogera ondo irabazita dauko; baña ugazabak, bear ba-da, beste bost orduan lan egiñazoten dautso ta amar orduko lan ori ogerleko bategaz ordaindu.

        Bigarren aldiko bost orduetan be langilleak izerdia atera ta lan-indarra sautu dau; baña bigarren aldiko lan onek langillearentzat baliorik apurrik be eztau euki; guztia ugazabarentzat izan da, ta iñori «eskerrik asko» be esan barik, polito-polito sakelean sartu dau. Marx'en eretxia orixe da. Labur eta laster esateko: Lanak balio bi daukaz, orren valor en uso langilleak erabili ta sautu dauan lan indarra da: valor en cambio ugazabak beargiñari damotsan alogera .

        Langilleak egindako gauzeak be balio bi ditu: orren valor en uso, zetarako egiña dan eta atarakoxe daukan egokitasuna da: valor en cambio, beste gauzaren baten ordez trukau nai diru-ordez saltzeko daukan balioa. Bigarren balio au Marx'en eretxiz, langillearen lanetik eta ortik bakarrik datorkio; baña ugazabak lanaren ordez ogerleko bian (eta bear ba-da geiagoan) saltzen daki.

        Langilleai, egindako gauzan sartu eban lanaren balioa ordaintzea zanean, balio ori ogerleko bi da orren balioa. Au maltzurkeria ezpa-da, munduan eztago maltzurkeririk, Marx'en eretxiz.

Eta salneurri-gaña edo «plus valía», zeri deritxo Marx'ek?

        Langillearen eskuetatik ogerleko baten urten zan gauzea, ogerleko bi ta-bear ba-da, geiagoan saltzen dabe ugazaba, ola-jaun, lantegi-jabe, ta salerosleak. Langillearen eskuetan ogerleko bat baño balio ez eban gauzeak, ugazabaren eskuetara ezkero ogerleko bi, zer dala-ta balio ete-ditu? Salneurri-gaña gauzen balioa orrelan goratzeari eritxon Marx'ek. Eta ori baño be txarrago dana —esaten eban—, salneurri-gañok domudunen eskuetara doaz beti ea onelan aldi laburrean asko larregi aberastuten dira.

Marx'en irakaspenok egiak ete-dira?

        Ugazabak sarritxu euren langilleai zor yaken besteko alogerik eztautsela emon, iñok be ezin ukatu daike, Aita Santuak be ori bein baño sarriago irakatsi dabe-ta; baña Marx'ek bere asmuetarako arira etorkiona sarriegi aitatzen eta oker etorkiona polito esataltzen ba-ekiala be esan bear dogu, au be egia da-ta. Gauzak truketako nai diru-ordez saltzeko dauken aldin edo balio guztia, zeatz eta osoro, langillearen lanetik etorkiela; orixe ipiñi eban Marx'ek bere irakaspen guzti onein oñarritzat: baña oñarri ori guzurra da-ta, Marx'ek ortik eratorri ebazan ondorenak be guzurrak izan bear.

        Eta izan be, ugazabak langileari, beronen lana egiteko, emon dautsazan gaiak —diranak diriala—, baliorik ete-dauke? Ugazabak bere ola nai lantegian daukazan tramankulu, bulzkin eta makiñak, balio bakoak ete-dira? Lantegia zuzen ibilli dadin, ugazabak artu bear dauan ardurea, txakur txiki bategaz ordaintzekoa ete-da? Ola ta lantegietan egindako gauzak saltzeko, bein baño sarriago datorkiozan buru-austeak, txanpon zar bat be ez ete-dabe balio? Galtzeko arriskua be bein baño sarriago izaten da; arrisku ori be aintzat artzekoa ez ete da? Lantegitik urteiten diran gauzetan Marx'ek alde bat baño ez eban ikusi; langillearen lana. Begietan lausoa eukalako-edo, aintzat artu bear diran beste asko, ez ebazan ikusi; origaitik Marx'en irakaspenetan, egia urri.