XXV
ERROMATARREN BILDUR

        Ixillik egon zan, ordurarte, Altzi. Etzeukan, ala ere, antzirik Basurdi'rekin arextixe izandako autu ura. Atzo bertan jan bait zituzten alkarrekin, Txitxi-burruntzikoan, arkume-gazta ayek; eta jan-edan bitartean, lengoak oroiturik, euren asmo zitalak berritu.

        Ala ba, bestei beren auzietan, patxaran entzun ondoren, altxa ta paketsu itxuran, bañan maltzurkeriz beterik barruan, onelaxe asi zan:

        —Danak dakizute, emen ikusita, Erko au gizon berexia oso dugula. Ez dut uste, ala ere, bere siñiste orrek iñungo arriskurik ekarri lezaigukenik. Aitzitik ere, atsegin eta onurakor litzaigukela, deritzat neri. Ba-liteke, Erko orrek beste berexgarririk izatea.

        —Oraindik geyago, —Erbi'k.

        —Eztakit, ba, nik. Ba-dakizu, zugaitz guziak dituztela adar igarrak. Eta eztagola akats gabeko gizonik ere ta...

        —Ez, ez. Bañan zerbait okerrik ikusi al duzu zuk gazte orretan...?, —Kostorbe'k.

        —Oker-okerrik...! Eztakit ba nik... Ez al duzute zuek Txurrumurru'ra joaten maiz ikusten?

        —Bai... Ni Enbido'ko malkorran bizi naiz; eta maiz ikusten dut bai, arako bide artan... —Erbi'k.

        Eta esan al dizu, iñoiz, zertara dijoan?

        —Neri ez...

        —Ara or ba... Zintzo dabillen gizonak ez du bere asmoak agertzeko iñoren bildurrik izaten.

        —Agertu dizkigu guri ba, —Meaka'k.

        —Baita guri ere, —Ariztiburu'k.

        —Danak jakin nai genituzke ordea, berak an orren ixillik dagizkin lan oyek...!

        —A zer gauza, ba... Ez dituzu oyek ixillikako lanak, Altzi; gizon bat baño geyago bait dabil an lanean...

        —Bañan, bai lan berexiak...!

        —Emen iñoiz ikusi ez dirala ta,... alde ortatik ba zoaz... bai, lan berexiak dituzu oyek...

        —Zer lanataz ari zerate?, —Lizar'ak.

        —Burni-meatza bat aurkitu zula Erko'k Txurrumurru'n, orain illabete batzu, ta Erroma'n burni lanean ikasia bait zan, burni-langintzan asia dala an, mutil batzuen lagun, —Arizti'k.

        —Gauz berexi ta onuragarri dugu au benetan, jaunak! Eta zertzuk egiten ditu mea orrekin? —Lizar'ak.

        —Goldeak, eta atxurrak, eta aizkorak eta...

        —Ederki, jaunak! Gure lurrak irabazi lezakena lanabasa berri oyekin... Eta meatza aundia al da?

        —Bai, bai... Nere semea ere an dabil eta arekin bat, dana ikusia naiz bein. Ez dago ez, ura urteetan bukatuko danen bildurrik.

        —Ba dakizute, jaunak, erri-lurrak dirala Txurrumurru'ko lur guziak. Ayetan eta zuen onurean lan egiteko ,eskubidea duzute, beraz. Ez duzute bertatik irabazi gutxi aterako, jaunak.

        —Bai alde ederra, jaunak, soroak burnizko goldeaz edo ta lengo arrizko artaz lantzea!

        —Zuk ala lantzen al dituzu, —Kostorbe'k.

        —Aurten, Erko'k erakutsita, asi naiz; eta lengo lau, bai, egin dut ala...

        —Kristau ayena baño gauz geyago galdetu bearrean gaude, aatik, Erko arrigarri orreri.

        —Eta zergatik ez du bere izkutu ori, beste jaun geyagoei ere, erakutsi nai, —Altzi'k.

        -Sayotan ari bait da oraindik, eta ez nai mutil ixillak, lau aizetara gauz oyek zabaldu, danataz ondo ziur egon artio.

        —Mutil ixilla bai...! Eta ez al da ixillegi ere izango...!

        —Zergatik?

        —Ez al ditu an atxurraz beste, ezpatak ere,... ixilka ta gordeka egingo?

        —Ez dut uste.

        —Bai... ba liteke zuri ez erakustea, eta zuk deus ere ez jakitea...!

        —Jakin...? Ez nik eta ez iñork ere...! An danen aurrean egiten da, egiten dan guzia...

        —Norbaitek ikusi ditu ba...!

        —Nork?

        —Au ere jakin nai al duzu? Ba..., Erko'k asko uste ez dunaren izkututik, dana ikusi dun batek...

        -­Eta zertako ditu ezpata oyek?, —Bele'ak.

        —Zertarako? Gauz onerako ez...

        —Ez dugu ba, emen ezpatarik ikusi?

        —Or ziok ba...! Emen ez eta nunbait bearko.

        —Nun...?

        —Ezpata-pillaz zamaturitako mandoak ikusi izan dira Aritxulegi'ko gañetik Naparroa'ko Erribera'ra bidean...

        —Zeñentzako?

        —Guretzat ez eta Erko'ren lagun Erromatar oyentzat izango zirala, deritzait neri...

        —Eta zertarako ote dituzte?

        —Auskalo...! Gauz onerako ez... Goiko mendi oyetako artzai batek Erriberan izan zala esan zidan, lengoan, ardi batzuk saltzen, eta sekulako Erromatar gudariak ikusi zitula an, guda-sayotan...

        —Bai ote...? Ez ote ziran, ordun, Txurrumurru'ko izkillo oyek gudari ayentzat izango?

        —Ez dituzue Erromatar oyek bat ere fidatzekorik, jaunak...! Eta nork daki, nork Demanda'ko lberotarrak eta Montañako Keltak azpiratu ondoren, gure lur onen ere irrikan jarri ez ote diran...?

        —Um...! bai ote?, —Erbi'k.

        —Nik ez dut alakorik uste ba, —Lizar'ak.

        —Um...! Gutxi fidatu arrotz oyekin, gero! —Bele'ak.

        —Ez derizkiat neri orren bildurgarri ba... Eta zertara etorri litezke gurera, gañera?

        —Zertara...? Gure abereskiak lapurtzera, beste lurraldetan lapurtu dituzten bezela.

        —Urteetan bizi izan gera alkarren ondoan, eta etzaye, oraindik alakorik gogoratu...

        —Ba liteke, bañan, orain, Txurrumurru'ko meatza aundi oyen berri ikasi dutenetik, lengo asmo epel ayek aldatu izatea.

        —Asmoak aldatu...! Zer uste duk, orain arte nai ezikan utzia dutela gure lurralde eder au ...!

        —Eztakit, bada, nik. Ba liteke gure lurralde au menditsu, basati ta exkaxa irudi izatea, ta argatik bertan pakean utzi izatea...

        —Gure lurralde au basati ta exkaxa? Obeak al dituzu, Oska, Asturika ta Montaña'ko mendi zut arritsuak? Eta ala ta guztiz ere, urte-mordoak dira bere oinpean dituztela.

        —Eztakit nik, ba, zertarako?

        —Ez aberatsak diralako, noski...; ez eta artu-erraxak izan zaizkielako ere...! Ez ditu Erromatarrak arriskuak bildurtzen. Arrisku guziak baño aundiagoa da ayen agintearen gosea. Mundu guzia bere oinpean ikusi arte ez dute atsedenik...

        —Nola utzi gaituzte, ordun, orain arte, pakean?

        —Ez beurek naita, noski.

        —Nola, ba, ordun?

        —Ba ditu gure lurraldeak mendiak ez ezik, ordeka zabalak ere: Araba, Naparra, Lapurdi ta Errioxa, batez ere..., eta naiko aberatsak, gañera.

        —Ordun, bada?

        —Gure mendiak ez dira mendi aundiak, ez. Beste tokitako mendien alderantziz, bañan, danak jantziak ditugu, baso beltzaz jantziak. Basakatua ta aren antzeko gizonak bakarrik ibilli ditezke ayetan ondo. Ez ordea ordekako gizon astun oyek.

        Oska'tik Laredo'raño bitarte aundi ori, mendi-kate luzeaz baturik dago. Mendikate orrek ibar luzeak, lego batzuko ibar luzeak ditu, tarteka, Napar eta Lapurdi'ko zabaldiak jo arte. Goiko mendi luze oyek iru adar ere dituzte ego-aldera, Ebero'ko ibai aundi ori jo artio: Erronkal-Leire-Orban, lenengoa; Belate-Aralar, Urbas, Joar, bigarrena; Gorbea-Orduña-Tuyo-Soberon, irugarrena. Eta ibar luze berdiñak ok ere, goyan, bean eta tartean.

        Ibar ok oso estu, basati ta luzeak dira, eta malkor beltzez inguratuak. Eta ibar oyetik bakarrik oldartu litezke zaldiz eta burniz jantzitako etsai astunak. Ezin eroso joan andik, ordea. Ertz eta alde guzietatik arriz, enborrez eta geziz zirikatzen bait dizkie beurek baño arin eta pizkorrago diran Euskaldunak.

        Ordekan alkar jo ezkero, azpiratu ginduzketen beren zaldi ta burniz baliaturik, bai. Euskaldunak, bañan, an burrukan gure buruak arriskatu baño len, mendian sartu gindezke, Ebero'ko ertz berean, sartu etsayen aurretik; eta mendiz-mendi, gero, ibar luzeetara arin iritxi, ta ango malkor eta estratetan etsaya suntsitu; eta bizirik gelditutako Erromatar guziei ibarrez-ibar jazarri, danak garbitu artio.

        —Ez al da errexegi ta geyegi izango ori? —Altzi'k.

        —Bai, goazen erabaki berriak artu baño len, gauzak ondo ikusi ta aztertzera. Bi gauz azaldu dira emen. Erromatar gudariaz beterik dagola Erribera. Ta Erko'k berak Txurrumurru'n egindako ezpatak ayei saltzen diela, ezta?

        —Bai, gauz oik danak esan ditu Altzi'k emen, —Kostorbe'k.

        —Gutako bat bidali bear dugu lenbait-len Erribera ortara; ta ikusi dezala, ikusi bere begiz ondo, etsayen gudaritza ori. Ta itzuli dedilla, gero, arin, zer erabakiak artu bear ditugun jakiteko... Nork joan nai du...?

        —Ona ni emen. Ba dakizkit ango bide guziak, eta zaldi ederra daukat, —Arizti'k.

        —Ta, orain beste auzia, Erko'ren ezpaten beste auzi ori. Erko'ren aurka esan dituzun itz oyek, itz gogorrak dituzu, Altzi. Ta guk siñistu ta gogoan artzea nai ba duzu, ziñezko lekukoak ekarri bear dituzu... Zuk ikusi al dituzu ezpata oyek... edo lantzen edo mandotan edo ta etsayen eskuetan?, —Lizar'ak.

        —Nik... nik... ez.

        —Nork, orduan? Nor zan Txurrumurru'ko izkutu artatik zelataka, dana ikusi zun gizon ura...?

        Esango ote...? ...ez ote...? Premiazkoa zan da... or ba!

        —Basurdi'k...!

        —Basurdi'k...?!, —danak.

        —Artzai mozkorti orren beste dollorkeri bat...!, —Oyanguren'ek.

        —Aa...! Egia. Ta au bera al zan Erribera'ko gudaritzak ikusi zitun artzai ura?, —Lizar'ak.

        —Baita...

        —Basurdi ori mozkorti ez ezik, zital eta dollor galanta bat duzute, —Kostorbe'k.

        —Zuk ondo ezagutzen duzula, esan duzu len, Aritz. Esaiguzu ba, orain emen, gizon onetaz dakizun guzia, —Lizar'ak—. Zergatik uste duzu zuk, asmatu ditula oik danak Erko mutil orren aurka?

        —lzartxo, nere alaba ori artu nai zula beretzat artzai orrek, eta nere alabak bere esku zakarrari muzin egin da, Erko'ren esku atsegiñago ori artu dula ta...

        —Kontxo, kontxo! Ori al zan dana?, —Kostorbe'k

        —Ez, ez da ori dana. Ba da, oraindik, geyago.

        —Zer?

        —Erko au, Basurdi'ren izkutu galgarri bateren jakiñaren gañean dagola, ta onek galdu-erazi diola bere burua artzai zakarrari...

        —lzkutu ori zabaldu, ta artatik galdu lezakenen bildur, nunbait?

        —Orixe bera!

        —Ta zabaldu al liteke emen izkutu ori?, —Lizar'ak.

        —Etzun Erko'k alako asmo aundirik. Bañan, Basurdi'k bere egite makurrekin artara beartzen gaitunez, ona emen:

        Bost Erromatar topatu zitun bein Basurdi'k. Etziran gudari. Etzuten ezpatarik eta iñungo beste izkillorik. Erribera'rako bidearen berri galdetu zioten bakarrik, gure artzayari. Onek estrata estu ta basatia erakutsi zien eskuz. Eta gero, bere lagunetara ariñiketan joanik, bere asmo zitalak esan, eta estrata aren buruan ayekin bat gorderik, arrotzen gañera, ayen ustekabean jauzi, ta danak txiki-purrak eginda utzi zitun bertan.

        —Urdea, zitala, zikiña, dollorra...! —ta beste orren itz garratzak jalki zituzten danak ori jakitean.

        —Eta orregatik Erko'k salatuko zun bildurrez kiskaltzen zegoan... lges egin zezakean emendik, agudo, bai; bañan lzartxo iristeko irrikak geldi-erazten zun. Eta danak batean lortu al izateko, Erko iltzea erabaki zizuen...!

        —Dollorra!

        —Ala, sasi tartean gordeta aizkoraz eraso zion, bein. Erko'k bañan, bi makillakadaz, lurrera zerraldo bota zun. Eta bertan, pizti txar bat bezela, akaatu bearrean bizia barkatu egin zion. Eta bere bizkar gañean arturik, lenengo baserrira eraman, bertan sendatu zezaten. Ala agintzen omen zion Kristo'ren lege maitekorrak. Eta ikusi duzute emen danok, zer esker onak eman dizkion argatik Basurdi'k.

        —Urde zikiña! Ta siñiste ta oitura on da txarrak aitatzeko adorea zizuen, maltzur galanta arek! Orain ikusi dugu danok ondo, Erko sorgiñen ezeslari, ta Basurdi kristauen ezeslari, bi mutil oyen artean dagon aldea!, —Kostorbe'k.

        —Epaitu baño len, iñor atzitu ta gaiztetsitzea debekatua bait du gure legeak, deitu dezagun bera, Basurdi alegia, ta aurkeztu dedilla lenbait-len Batzar onen aurrean, bere burua zuritzera. Egite makur orrek zigor gogorra merezi du, —Lizar'ak.

        —Nik deituko dut, —Kostorbe'k.

        —Ba du iñork zerbait geyago esatekorik?

        —...?

        —ltxi dezagun, ordun, gaurkoz Batzar au, Basurdi epaitzeko epea datorkigun arte.

        Doi-doika altxatzen asi ziran Batzarreko jaunak, bata bestearen ondotik, ankak txingurrituta bait zeuzkaten askok, egonaren luzearren.

        Ta altxatu ondoren, inguruko ikusterre zabal eta zoragarrira begira jarri ziran batzu: Olearso'ko ibar ederra, Txingudi'lao itsas-kolko argia, Lapurdi'ko zabaldia, Naparroa'ko mendi beltzak...

        Urune'ko Koxko erretzen ari zan zezenko guriengana joan ziran bestetzu. Ta aren aragi guriak zirikatzera eman ziran ziri luze batzuekin zirt or eta zirt emen, ea jateko prest ote zegoan...

        Jan zuten aragi artatik nai ainbat; edan zuten beste ainbat sagardo gorriz gañezka zegoan kupela artatik. Eta au ta uraka, arratsaldea luzatu ondoren, Batzar-dantzari lotu ziran jaun guziak.

        Eta aritz maitagarri aren azpian emandako dantz agurgarri, aundiki ta eder onekin bukatu zan Batzar oroigarri ura!