IX
BASURDI

        Arduratsu dabil Muskilda mayatik laratzera ta laratzetik mayera. Aoko batzuk jan eta atarira dira laisterka bizkiak, esku ta aoak jakiz beterik. Etxeko guraso zar Usoa ta Aritza'k Erko dute erdian; ta au Erroma'n ikusitako gauzak azaltzen ari zaye, jan bitartean... eta ango zelai zabalak, azaltzen, eta ango, emen ez ezagututako landare emankorrak, eta ango azienda ederrak, eta ango etxe gaitzak, eta ango erri aundiak, eta ango jai berexiak, eta...

        Zarrak galdetu ta Erko'k erantzun: eman dute otordu guzia. Izartxo bakarrik dago ixillik. Ixillik eta amesti.

        Eta Erko'ren itzak entzutean, irudimenak iges egin eta Erroma'ko bazter ederrera eraman du neska maite-mindua. Ta an, Erko, mutil ederra erri aundi artako kale ta zeyetan ikusten du, iñungoen lilluragarri ikusi ere, bere lumaz jantzitako burni-txano ederrekin, soñeko gorrixta motxakin, astal beteak agerian, eta gerrian ezpata luzeakin.

        Eta Augusto'ren lagun, erriz-erri ikusmiran zaldi pizkorrean dijoala, ta, iñoiz guda lazgarrian etsayak suntzitzen ari dala ta, gero Erroma'rakoan kalez-kale igarotzean, bertako neska guziak txaloka ari zaizkola ta; eta ango neska garatu ta eder guziak aretaz maiteminduta dabiltzala ta: eta ango atsegin, eder eta neska guziai musiñ egiñik, bera, Izartxo, artu dula biotz eder aren erregiñentzako ta:... Ai... eta Erko'ren biotzondo ederra! Erko'ren on, apal, martzal eta leuna!

        Basurdi berriz...! Eta ni maite naula...! Ni bear naula, nai ta nayez...! Nerekin ezkondu nai duela...! Esate utsa ere...! Lotsagabe zikiña...! Nork gidatu ote zun neregana, astakillo ori? Astakilloa...! Galanta gañera...! Eta nola oratzen zidan, lotsagabeak, gerritik; nola estutzen eskua? Eta zer gauzak esaten...! «Sagar umoa aiz neretzat... bertan gordiñik jateko gogoa ematen dian...».

        Eta orduan naska ematen ba zidan... pentsa orain Erko ezagutu dudanatik...! Ene ta aurtengo neguan ere, igaz bezela, bere ardiekin etortzen ba zait...! Eta beste bat maite dudala jakiten dunean... Eta Erko'rekin, bekoz-beko aurkitzen danean... Ene! Zer gertatuko da orduan...

        Bazkalondoan tolarean ditugu gazteak. Aita gurdiakin sagardira joana da, ango sagar billa. Zarrak baratzean, barazkiak landatzen, eta Muskilda sukaldea jasotzen ari dan bitartean, Xinko ta Xanko, len gurdian ekarritako, baso-sagarrak saskika tolareatzen. Eta gure gazteak, tolarearen solairu gañean, tiriki-tanki-tanki sagar-jotzen.

        Ankutsik eta astalak agerian, ari dira... Erko sagar osoak tinkatzen, eta Izartxo, Erko'k zanpatutakoak, mazatuz. Besoak meakezurretan eta burua zut, tiriki-tanki-tanki, iñoiz ere aspertu gabe, anka gora ta bera beti, gazte bi oen dantza berexia!

        Oñak aparretan, eta astalak buztiak, tiriki-tanki-tanki, sagarrak artezitzen ari dira, jo ta ke, sagarrak zabaltzen, estutzen, zapaltzen, txikitzen, pats-biurtzen.

        Eta sagar-mami guzia mama gorria biurturik, solairuaren erdiko xolora doa aparretan; eta andik beko garleara xorrotena gañezka beterik, bertan irakin eta edari bizia egin dedin.

        —Au sagardoaren gozoa edan bear diñagun, aurten, Izartxo.

        —Bai... ala zirudik...

        —Alkarrekin edatiak, gozoagoa biurtuko din...

        —Etzekiat, bada, etzekiat...

        —Zer dun, Izartxo? Etxeratu geranetik, illun eta kezkati ikusten aunat... Listorren batek ozkatu al aun?

        —Ba-dituk listorrak baño gaiztoagoak...

        —Nor? Esan zan agudo! Tolareko sagar ok bezela, orain bertan, zapaldu ta txikituko diñat eta...!

        —Ez duk errex izango. Sagarrak baño barren gogorragoa dik orrek.

        —Nor arrayok, ba?

        —Basurdi'k.

        —Basurdi'k zer...?

        —Ba... Basurdi negu ontan, igaz bezela, etortzen ba da, Txurrumurru'ko sorgiñak ezik, Basurdi onek ondatu lezakela gure ezkontza...!

        —Eta nor da Basurdi ori?

        —Napar-mendietako artzai bat. Leen, igaz arte, Lapurdi'ko zabaldietara joaten uan, bere ardiekin neguan...

        —Ta igaz zer...?

        —Ba... igaz onara etorri zala, ta aurten ere etorriko zala agindu zidala.

        —Iri...?

        —Neri, bai.

        —Ta zer ikusi bear din artzai orrek irekin?

        —Neronek ere etzekiat ondo. Ez zergatik etorri zan, ez eta zertako gure etxean sartu zan, ez eta zergatik nere atzetik ibilli zan...

        —Gaztea al dun...?

        —Bai. Ire kidetsua. Ta ezin kendu al izaten diat, nere gañetik, bere eskutzar zikiña... Ta alakoetan, berekin Mendaur mendira joateko esaten zidan, an artzai guzien erregiña izango naizela ta... Eta sagar umoa bezela, atsegin nazaiola, ta bertan gordiñik jateko gogoa ematen diotela ta...

        —Ederki. Ba-zekiñat zertan dabillen ori. No! Ta ik maite dun?

        —Nik maiteeee...!!!

        —Ez diñagun, orduan, deuseren arriskurik.

        —Ez..., izan gabe. Ez duk ik ondo ezagutzen...!

        —Nolakoa dun, bada?

        —Ez duk i bezin aundi, ez zabal, gutxigo, oraindik, eder. Dana dan giarra ta trinkoa duk, arte gogorraren antzera. Ta gero, biotz gogorrakoa, burruka zalea, setatsua ta errea.

        —Ik baño obeto ezagutzen dizkiñat nik Mendaur'ko moxalak...

        —Orren antzekorik ez. Entzun berak neri esandako bere iru egite ok:

        «Apustu au egin ziken bein, bere artzai lagunekin: eskuak atzera loturik, egun batzuetako arditxoa jan bayetz, oso-osorik jan gero, ezurrak, errayak eta guzti... Esan eta egin... Kiski-kaska, ezurrak eta guzti, dana garbitu zian...».

        —Otsoa dala zion egite orrek.

        —Bai! Eta entzun beste au:

        «Etziola, bein, bere moxalak jarraitu nai izan, eta asarrez irakiten, or doakio Basurdi, abiyua artuta, ta bere buru gogorrakin, taka! kopeta erdian jotzen dik abere setatsua, ta ankaz gora bota, ta bertan illik uzten.

        —Akerra dala zion beste egite orrek.

        —Okerragoa duk askenengo au:

        «Erromar batzu etorri omen ituan, bein, iparraldetik, eta berakin topo egiñik, galdetu omen zioten: «Nundik joaten da Ebro'ko zabaldira...?». Ta Basurdi'k: «zoazte estrata ortik zuzen, eta laister iritxiko duzute...». Ta ayengandik arin iges egiñik, bere lagunak bildu omen zizkin, eta ayekin sakon batean izkutaturik, arrotzak andik igarotzean, gañera erori ta danak bertan illotz utzi...».

        —Beste egite onek axeria dala esan nai din.

        —Eta zer egin, iru pizti oyek barrenean ditun gizonakin?

        —Zer egin? Ez estutu, Izartxo. Ba zekiñat nik, pizti oyek nola suntsitu, naiz eta danak batean etorri. Erroma'n orrelako asko suntsitu bear izan nizkiñan.

        —Iru piztien azala, ta izena Basurdi: ez duk au nolanaiko etsaya izango, gero... Eta zergatik eman ote ziotek Basurdi izen ori? Ez al da basurdea, neguan ain zuzen ere, baratze ederrenetara sartzen, eta ez al ditu bertako barazki guziak muturkatzen eta jaten...

        —Bai, alaxe dun. Eta Basurdi au, besteek baño ankerrago baldin ba-da, esan nai dun, ezta? Ez estutu, bañan, Izartxo...! Basurde anker eta okerrenak ere iges egin bear izaten din eiztari on baten ondotik...

        —Bai, bañan... sakon artako bidari gorrien aurka bezela, beste basurde edo axerisail bat berekin ekartzen ba dik...?

        —Ezta, ala ere, Izartxo! Ezta, milla sorgiñen buru erasotzen ba-din ere, ez din gure ezkontz au autsiko. Eta Basurdi'k nai ba-du, edo ta nai ez ba-du ere, i batayatu egingo aiz, eta gero, biok ezkondurik, on eta zoriontsu biziko gaitun betiko. Izartxo...

        —Etzekiat, bada, etzekiat...

        —Autsi ez, bañan, galerazi bai... galerazi lezaiguke. Izan ere, gauz aundi ta on guziak gaitzak izan ditun beti. Deabruak, gañera, baster guziak naasiko dizkin, Olearso'ko lenengo kristau-ezkontza au ondatzeko.

        —Ai ene, orduan...!

        —Ez. Deabruak ez din, ordea, Jaungoikoaren aurka deus ere egiterik. Gure ezkontza au Jaungoikoaren atsegiñekoa bait-dun.

        —Etzekiat, bañan, bildur aundia ematen zidatek ok danak...

        —Agedaz oroitu adi! Ark ere jasan bear izan ziñan, ba, Kristo'ren izena zeramalako. Baña, bai pozik jasan Jaunaren din eta antzekoa biur al izateko. Jaunak gugatik geyago jasan bait-zuan...!

        —Ageda...? a bai...! Ta aren antzekoa biurtu nai nikela, agindu nian...

        —Ara... Izartxo! Begira nola zanpatzen eta txikitzen ditugun sagar-aleak. Orrela, bakarrik, sagarrak zanpatu ondoren bakarrik, jario din gure oinpeko mama gozo ori. Sagarrak, osorik dagoen bitartean, ez din sagardorik ematen. Ez eta ezkurrak irin goxorik.ere, baldin eta arri-agiñez txiki-purra egiten ez ba-dun aurretik.

        —Ala duk bai... !

        —Ba... Au, gure arlo onen irudi egokia dun. Oñazearen bidez bakarrik loratuko dun gure maitasuna. Kristo'ren aldare aurrean betiko alkartu baño len, asko jasan bear diñagun, oraindik, Izartxo...!

        —A... bai... Iñaxio arek ere orren antzeko itzak esan zizkin. Oroitzen nauk ondo: «Kristo'ren garia naiz, eta agin zorrotzetan eyo bearra, Kristo maitearen irin zuria biurtu nadin...».