XVI
BASURDI'REN TALKAK

        Lizardi'n eramandako lotsak Basurdi'ri biotza erretzen, jaten zijoakion. Bai itsuski geratu zala an, danen aurrean, lzartxo'ren aurrean geratu, batez ere.

        Erko zital, anker, zagi-puztu zikin ori! Mutil ona, eskurakoya ta zintzoa omen zan bera.

        Bidezkoa al zan, izan ere, norberaren maitea, beste gaberik eskutik kentzea? Gauzak leen ikusi ta aurkitu ditunarentzat izaten dira beti! Ta nik maite izan nuan lendabizi Izartxo, eta ez geroago etorri dan Erko arroputz orrek. Zergatik, zer arrayogatik kentzen zait ba, neri, nere-nerea dan neskats ori?

        Orain... etzait batere ajolik; ez ta Lizardi'ko tetelo guzi oyengatik, ez eta Izartxo emagaldu orregatik ere.

        Gorroto ditut, gorroto gizaki gaizto oyek; Erko, gizaundi urde zikiña ori gorroto, batez ere. Ai eta zorigaiztoko Olentzero gaba artan Lizardi'ri su eman da, danak bertan erreta utzi ba-nitun...!

        Ai...! Orai :dik ez da, bañan, dana bukatu. Ai, Erko, Erko...! Etsai txarra aukeratu duk, bai orixe! Ez duk ik ondo ezagutzen Mendaur'ko Basurdi! Laister il bearra aiz, bai, arrayoak ezpaitu...! Il mendiko beor ura bezala, Mendaur'ko artz ura bezala, sareko uso ayek bezala. Eta ez neri errurik bota; ik, ik berak aukeratu duk ire zoria.

        Ultzama'ko sakailketa ura arpegira bota didaken ezkero, gu bion batek il bearra dik, nai ta nai ez. Eta eroa, ero utsa nintzakek, txori elbarritu bat bezela ni atsitzen utzi, ta Olearso'kio urkabean, i ta ire Lizardi'ko erbiñude oyen aurrean, nere bizia parregarri galtzea!

* * *

        Nola Erko atsitu ta garbitu, ordea? Gaitz zan aurrez-aurre. Ondo zekin ori Basurdi'k, an Lizardi'n ikasita. Erko... sorgindua zegola, esaten zun artzai minberatuak, bere burua zuritu nairik. Danak zekiten, bañan, Erko mutil eder, indartsu ta zangarra zala.

        Basurdi, Mendaur'ko artz aundi ura bota zun uztai ta pozoitutako gezi ayetaz oroitu zan, bereala. Alakoekin, erreka zokoan gorde, ta gero Erko andik igarotzen zanean... zast! bota, ta kito. Zurrun baño ez oraindik illik, bere esku izango luke gañera, naiko iraindu ta gero, artza ura bezela, bizirik jateko, artarako gogo ba-lu.

        Etzitzayon komeni, bañan. Olearso'ko ibar artan iñork ibiltzen ez eta, uztayakin ikusiko ba-lukete, susmo txarreko gauza litzake ori ta bere burua galdu-erazi litzayokena. Erko gañera, Erroma'ko Kristo azti aundi arek sorgindutako mutil miraritsua zan da, nork zekin geziak okertzeko almen ori ere ez ote zion berari erosi?

        Eskuz eta makillaz zail, eta geziz ez ziur, aizkoraz ekitea erabaki zun Basurdi'k. Izkillo ona zan aizkora, berak ondo erabiltzen zekiena, ta aal berexiak zituna etsayen aurka. Aizkora errex gorde liteke gañera, kapusai azpian gerrikotik zintzillik daramala.

        Eta nun eraso? Au ere asmatu bearra zan, ba. Olearso'ko ibarreti'k kanpora beintzat, iñork ez ikusteko. Ez al zan Erko maiz Txurrumurru'ko meatzetara joaten? Mugon ederra litzake ura, ba. Eta..., bai; an, arako bide edo inguru ayetan gordeko zan, eta an etsayen begira jarriko.

        Erko Erroman erromatarren oituren gisara ibiltzen ba zan ere, emen, Euskalerrian, euskaldun bat bezela bizi zan. Eta etzuan, ala, Erroman bezala, ezpatarik eramaten. Makil luze bat eskuan, naikoa zan bera edozein etsai edo piztiren aurka jalki, ta bertan txauturik utzitzeko.

        Olentzero egun aipagarri ura ezkero, ordun Lizardi'n Aritz'ek emandako makil eder arekin zebillen beti eta arekin ere doa orain, bere Txurrumurru gañeko lanetara.

        Aruntzean, Meaka ta Ariztiburu'ko atadietan eupada jakiñak bota ditu, lan ayetan lagun ditun mutillei ,deika. Biak, bañan pixka bat lentxeago irtenak ziran.

        Arin igo zun Enbido'ko malda, ea Txurrumurru'ra iritxi baño len, lagunak bidean topatu al zitzazkean. Ba zijoan Erlaitz'ko mendiz pare ta, ona nun jalkitzen zayon, bat-batean, Basurdi, aizkora ta guzti.

        Ernea ta ariña zan Erko ta joku ayetara ondo oitua. Eta ura igarri bezin laister, atzera egin zun, basakatua bait-litz, jauzi ikaragarri batean, al bait bide zabalena bien artean utzi nayean, nunbait. Bere jauzi pizkor ura arren, aizkorak bulargañean ikutu zun.

        Bereala oldartu zitzayon Basurdi, berriz ere, tximista bezin usu. Erko'ren beso luze ta makil luzeagoak etzioten ondoratzen usten, ordea. Ez ori bakarrik, makillada gogor batekin, aizkoradun besoan jo, ta or bota-erazten dio bere aizkora, oñaze min, ta oju ikaragarrien artean.

        Makurtzen da, bañan, laister; eta beste eskuakin lengo aizkora arturik, or botatzen du, egiñal guziekin, Erko'ren gorputz aundiara zuzen.

        Erko'k, Basurdi'ren keiñua ikusi bezin laister, gorputzari bira osoa ematea egin zun; ez bañan, aizkoraren bidea guziz galtzeraño, ta ala sayetz batean jo, ta aragi zati eder bat keduaz, lurrera erori zan.

        Naiz eta min bizia sumatu, etzion gure mutillak sauriari iñungo jaramonik egin, eta Basurdi'ri aizkora berriz ere eskuratzeko bide eman gaberik, sekulako kaska eman zion buru erdi-erdian bere makil gogorrakin.

        Korde gabe, zerraldo erori zan mutil basatia; ta aren azpian belar ugaria odolaz gorritzen asi zan.

        Erko Basurdi'ren aurrean zutik gelditu zan. Karrask zegioten ortzak. Izerdi otza zerion gorputz guztietatik. Itxiak zitun esku-muturrak. Eta arpegia zurbil eta arnas betetsu oraindik, biotzari atea zabaldu zion azkenean, eta onela asi zan berebiziko asarrean:

        «Urde zikiña! Iya-iya nereak egin zin! Dollorra, zitala, maltzurra! Ez ditek gizonak orrela jokatzen. Egia, ez duk ik ez, gizonaren izenik, ez iterik ez eta egiñik ere. Argatik ote daramak piztien izen itsusi ori! Basurdi baldin ba aiz, ba, jan zak orain, jan muturkatu dukan lur ori...!».

        Etsayaren gañera makurtu gero, ta ezkerrekin aren eskumuturretik oraturik, biotza erne aztertu zion, belarria aren gañean jarritik... Ez, etzan oraindik il, ez. Pil-pil eta arnas zegion, oraindik bizitzak.

        Burutapen naasiak sortu zitzaizkion, orduan, gure mutil suminduari bere irudimenean:

        Zergatik bertan bukatu ez berak, Basurdi'k, artarako iñork biderik eman gabe, asi zun lan zital ura? Zergatik makil zorrotza pizti zikin aren biotz ankerrean sartu ez? Besterik merezi al zun ba?

        Etzeukan artan, etzeukan, Basurdi bertan iltzeko egite artan, iñungo arriskurik, gañera! Etsai zakarra bertan akaatu, ta ango edozein zuloetara bota lezake lasai. Eta ez luke, ez aren usayak salatu lezakenen iñungo bildurrik ere. Laister jetxiko lirake Txurrumurru'ko sayak, eta egun bat edo bitan, ezur txuri ta legor biurtukio luteke aren gorputz giarra.

        Eta zer besteak jakitea ere! Naikoa zun, bere burua gordetzeagatik il zula, esatea. Etzitzayon iñori arrigarri irudituko, Basurdi'ren seta gaizto ura ezaguturik.

        Egia al zan, bañan, ori?... Ondo al zegoan gizon elbarritu bateri bertan bizia kentzea?... Ez... ez... Etzan ori gizonki jokatzea... Dollorkeri aundi bat litzake, ori...! Eta bera etzan dollorra, ez luke izan nai, beintzat. Erasoan bai, erasoan ikaragarriak egingo lituzke, bertan garaille irtetzeagatik. Otzean, bañan, erasotik at, baña, ezin zion iñori, iñungo gaitzik egin.

        Ez, ez. Etzan ori Kristauen legerik ere. Etzuten orrelakorik egingo berak ezagutu zitun kristau zintzo ayek, ez eta asmatuko ere...

        Bai, bañan, eta bizirik utzita, Basurdi'k berriz ere maltzurkeriz erasotzen bazion?

        Kenduko al zizkion, betiko kenduko ere, maltzurkeri ayek, buruan artutako kaskarreko eder arek!

        Eta ala ez ba zan ere, Jaungoikoak lagunduko zion, etsai zitala berriz ere suntzitzen.

        Ok danak ondo ta aztiro asmatu ondoren, artzai zakarra il ez eta, bere gisara utzi zun Erko'k. Eta bularreko sauria, belar berexi batekin txukatu ondoren, makilla artu ta Txurrumurru'ra abiatu zan, maldaz gora.

        Ala zijoalarik, beste burutapen zorrotzak etorri zitzaizkion irudimenara: Ondo al zan, ondo izan ere, gizon sauritua bertan odol-ostutzen utzitzea? Eta mugonez jaso ez eta, sendagarririk eman ez eta, berak egindako sauri artatik, gizon elbarritua ondatzen ba zan?

        Etsaya zan egia, etsai zitala, zitalik munduan ba-zan; kristau batentzat, bañan, etzegoan etsairik.

        Ez al zitun Erroma'ko «anfiteatro» artan, etsayentzat barkamena eskatzen martiriak ikusi? Ez al zitun, batayo aurreko garizuma luze artan, alakoak ikasi?

        Bai ondo buruan zeukan, oraindik, Samaritar biotz oneko aren ipuya. Eta zer arrayo! Gauzak..., gauzak... egiteko ikasten dira: eta ez buruan edukitzeko bakarrik.

        Utzi zun, ba, zeraman bidea, ta Basurdi'rengana berriz jetxirik, bera bizkarrean artu, ta maldari arpegia emanda, Erlaiz'ko baserrira abiatu zan, naiz eta ordu erdiko bidea araño izan, ura bait zan bertanen zegoan baserria.

        Pats eginda iritxi zan Erko Erlaitz'ko muturrera. Ala ere, ba zun, oraindik, eup azkar bat esateko indarrik.

        —Ene...! Zer jaso da Erko? —Bertako etxeko-andreak, atetan.

        —Beko zoko ortan gizon au arkitu dut. Sauri aundia du buruan. Ta kordegabe dago, oraindik. Jarri izkiozu kopetean, ur otzian bustitako zapiak. Txukatu, gero, buruko odola. Eta ez aaztu zer gerta ere, pasmo belar miraritsu ayetaz...!