X
LIZARDI'KO SUKALDEAN

        Lizardi'ko etxea Urdanibia'ko errekaren ondoan dago. Etxe beltza ta zarra. Errekaren gañeko zubia pasa ta sartzen da bertara. Ate txikia igaro ta soto zabal batean gaude. Arriz jantzitako sotoak erdian zutoin luzea, ta albotan alkiak.

        Gurdi bat ageri da ondoan, belar-pilloa ta lanabasak. Ezker aldean, gorako zurubia asten da. Aritz-mail eta makillaz egiña. Eskubian, sukaldea; ta erdian, ikullurako ate zabala.

        Sukalde aundi ta beltzak erdian su-azia, ta inguruan alkiak. Ta bertako alkietan exeririk Usoa, Muskilda ta Izartxo. Iru andreak firuri-firuri iruten. Alboan, erretxin bateren argi-baranoan, gizonezkoak lizar-ostoa kimatzen: eta Aritz, eta Xemein, eta irugarrena nor izango ote, zein izango ote... eta Basurdi ber-bera. Bai, Izartxo'ren susmoa egi biurtu da...

        Laratzetik zintzillik, danboliña brin-braun, jira ta bira, gaztañez beterik. Eta danbolin aurrean, Xinko ta Xanko bizkiak gaztain tiroei adi-adi, ta aurreko arri gañean erretzen ari diran sagarretan maixko aski beatzak sartzen.

        Usoa amonatxo zimurrak bere biurrikeritik ateratzen ditu ojuka batzuetan, eta besteetan alkitxotik altxa, ta ote ta iñar-besarkadak, sototik ekarririk, enbor txingartsuen gañean zabaltzen ditu, sukalde guzia txinpart eta lurriñez beterik.

        Ta laratza bera baño berritsuagoa dan Basurdi'k, Izartxo'ri begira:

        —Baztan'go artzayak eta Olearso'ko nekazariak oso ondo etorri omen dira beti, eta maiz ere egiten omen zituzten ezleontzak beren artean.

        —Ez diat, ba, nik olakorik entzun, —Aritz, larogeitsuko agureak, bularretaraño jeixten zayon bizar zuria igurtziz.

        —Nik ori gure aitagoi Arrano'ri entzunik nago ba...

        —Baztan izan zan zuen sort-burua, Olearso gurea; artzaingoa da zuen bizibidea, nekazaringoa gurea. lkus or, berdiñak ote diran oyek!

        —Eta berdiñak izan ezik ere zer?

        —Ez dala, ordun, errex alkar ondo artzen. Ta maiz sortzen dirala, orrela, ayen artean liskarrak ere.

        —Zuei lapurtu ba-genizuen gure artzaingoa bai, ordun bai, ba-zenduten aserrerako baita erritaldirako ere naiko bide. Guk, bañan, zuei ez eta, Jentillei lapurtu genien gure ardiak.

        —Bai?

        —Bai, bai. Udaran, Mendaur'ko pagopean, ardiei begira gaudenean, gure mendietako aitagoi, Arrano, lengo gauzetaz maiz jardun zaigu. Ta areri ere entzuna dizuet Tartalo'en gertaketa au:

        «Bekokian begi bakardun erraldoi, Jentil guziak baño indartsuago bat, eta Tartalo zeritzana, Mendaur'ko gure mendietan bizi zan. Erraldoi au ardi ta giza-aragiaz elikatzen zan.

        Bein, mendira zijoan Baxurko'k Tartalo zeritzan erraldoi ori aurkitu zuen. Aurkitu ba zuan, aurkitu zuan.

        —Nora oa, mutiko?

        —Eizera.

        —Etsomak nere koba zulora.

        Eta Baxurko zulo artara joan zan erraldoyaren eskutik.

        Arri ta zur gelditu zan mutilla, ango gauzak ikusita:

        Pertza aundi bat zegoan laratzetik zintzillik. Eta ene mutillak! Pertza osoa giza-beso ta istarrez beterik. Eta inguruko zoko guziak, ardi larru, ta gizon eta emakume askoren soñekoaz gañezka.

        —Sar zak, mutil, burruntzia sutan ta jan zak orrako istar ori, ik ere jana izan bear duk eta.

        Eta Baxurko''k bere artean:

        —Naiz batera, naiz bestera galdu, etzait ajolarik.

        Bitartean Tartalo lo-zurruka zegoen, ta eiztariak burruntzi goria begitik sartu zion, ta itsu utzi zun erraldoi ankerra. Aren karraxi ta uluak! Mutilla ardilarru artean gorde zan. Tartalo kobazulo-atean zegoan, istarrak erdi zabalik zituela. Ardiak bere istarpetik kanpora zijoazten. Tartalo'k illean bakoitza ikutzen zuen.

        —Galdu nauk —zion bere artean mutillak.

        Burutasun on bat izan zuen: Tartalo'k ez ezagutzeko, bera ere ardilarruz jantzita igarotzea. Ala jantzi zan, ta erraldoyaren istarpetik igaro zanean, bizkarrean ikutuarren, etzuan Tartalo'k nor zan igarri.

        Andik atera zaneko, pozik ardilarrua jaurtiki ta aringa asi zan. Tartalo'ren eraztunak izketan zekiena zan gero, la jabeari esan zion:

        —Tartalo tximenea! or zijoak mutilla.

        Tartalo'k eraztuna jaurtiki, ta mutillaren beatxikarrean sartu zion.

        —Tartalo tximenea!: emen niagok, emen niagok.

        Tartalo, mutillaren atzetik laisterka zijoan. Mutillak ezin kendu zuen beatzetik eraztun salataria. Aizto batez ebaki zuen beatxikarra. ta osin batera eraztun ta guzti jaurtiki zuen.

        Eraztunak berriz ere:

        —Tartalo tximenea!: emen niagok.

        Tartalo osiñera blaust zapart egiñaz, ito zan. Ta gero andik aurrera eiztaria inguruko ardi guziak bildu nairik asi zan. Bañan, bai zera! Basurdi edo otso bai-liran, danak igesiari eman ziran, beresien barna.

        Zer egin? Etzun, alde batetik, artalde ura, iñundik ere, galdu nai; etzekian, bestetik, artalde ura nola eskuratu ta ezi. Ala, ala... Kukubel neskatsaz oroitu zan.

        Kukubel umezurtza zan, ona, atsegiña ta musikazale utsa. Ziri ta arte ta ezpelezko joareak egiten, mutilla zan gero bera! Ark egindako zinburrun, txistu, txilibitu ta txirulak... amaika txori pozez kantaritu ta zoratu zitun...

        Bere joale guziak artuerazi ba, ta Mendaur mendi gañera eraman zuan Baxurko'k Kukubel neska ederra.

        Urrundik ikusi zitun eiztariak an mendi gañean ardi zuriak. Eta beti oi zunez, txirula jotzen asteko, esaten dio Kukubel'i. Kukubel asi ta, ardi ta bildots guziak, txixtua entzun bezin laster, lauroinka bertaratu, ta... danak triska ta triska dantzan asi.

        Eta Kukubel jotzez aspertu zanean, aurreko ointxoak eta muturtxoak jetxi ta mauka-mauka eskurakoi jarri ziran. Eta iñoiz urrutiratzen ba ziran, naikoa zun neskak txistu-soñu batzuk jotzea, danak bereganatzeko berriz ere.

        Gero, Baxurko ta Kukubel alkarrekin ezkondu, eta aberats eta zoriontsu eun urte bere artaldeakin bizi izan ziran».

        —Kukubel umezurtzaren zori on eta ederra! —Usoak.

        —Kukubel'aren Mendaur'ko zorion eta erregintza berak izan lituzke orain gure Izartxo ederrak ere, berak nai ba luke. A! Eta oraingo Mendaur onek ez du lengoaren antzik ere: ango oraingo belardiak, ango basoak; ta ango artaldeak... nola ugaritu diran ikusi ba-zenezakezu...! Ba... artzayen mendi artako saroberik aundiena, Basurdi onena duzute... nere aitagandik orain bi urte. ondarez artua... Emengo nere ardiok nere artaldearen erdiak dira, bakarrik. Nere anai Xuxu'ak zaintzen ditu nere beste berreun buru, Akitania'ko belardietan... Eta orain,... len Kukubel'ek bere txirulakin bezela, orain Izartxo'k bere itz xamur eta legunekin nere artalde au zaitu nai ba-luke...

        —Etzeukau saltzeko gure Izartxo, Basurdi... —Usoak, artzayari illun-illun begiratuz.

        Eta Tartalo'ren ipuya oraindik belarrietan dun Aritza, beste Basurdi'ren azkeneko itz limurtzallei jaramonik egin gabe:

        —Zuen ipui orren antzekoa duk, Basurdi, gure nekazaringoena, ere ba.

        Basurdi'k ez luke artutako ari-mutur ura galdu nai... eta lzartxo'ri begi-begira itz-ernamiñean.

        lzartxo, bitartean, ixil, gorri ta arduratsu bere ardatzari sekulako bira biziak ematen...

        Gogotxarrez ba-da ere, Basurdi'k bere etorriaren xorrotena idiki gabe geldi bear izan du gaxoak eta Aritza'ren itzak entzun bearrean, naiz eta ajol aundirik ematen ez ba diote ere.

        «Gure aitagoi Olearso gari ta beste onelako jan-ale gabe gelditu zan, Odei'ek egindako ondamendi aren ondoren. Txurrumurru'ko jentillei laguntza eskatu zien; baiña, alperrik. Jentil bat saltoka zebillen galazi gaiñean. Olearso'k ura ala ikusita, istar goyegiñoko polainak egin zituen, eta berak jantziak zituela:

        —Nik ere ik bezela, egingo diat —esan zion Jentillari.

        Saltoka asi zan bera ere pillo batetik bestera, ta polainak galaziz bete zitzaizkionean:

        —Nik ere ik aña salto egin diat —esanaz, bere galazi guziekin andik iges egin zuan.

        —Noiz ereiten da garia? —galde egin zion, beste egun batean, jentillari.

        Ta jentillak, irri ta parrez, bere lagunei zer berri zun jakiñerazi ta esaten asi zan:

                Orri-irtete, arto-ereite;

                orri-legorte, arbi-ereite;

                orri-erorte, gari-ereite.

        Olearso, bitarte artan, gorderik zegoan. Eta gordetik aditu zituen Jentillaren itz auek. Eta arengandik ikasi ta, berak ere garia erein zuen. Ta arrezkero ederki elikatu al izan zituen bere ibarreko gizaki guziek. Eta Jentiliaren asarreak ikutu ez zitzan, itz ok esaten zitun beti jan-aurretiro:

                Janak on daigula, edanak gaitzik ez;

                gorputzak osasuna, gogoan kalterik ez.»

        Aritza'k ipuya bukatu, ta etziola iñork ere ezer galdetzen, eta bere artan jarraitu zuan:

        «Jate utsa ez duk bizi-modu guzia. Beste gauz asko bear dizkiau, oraindik, bizi al izateko. Eta oetako aundienetakoak: gurdia ta sua.

        Olearso, gizon aundi baldin ba-diagu Bidasotarrok, ez diaugu askoz gutxiago gure aurreko Axarko ura ere.

        Axarko orrek ba, bein Mari Txurrumurru'ko gañetik Anboto'ko mendira aldetan zijoala ikusi. Zubeltzu'ko mendi gañetan egurretan zegoala, argi-dirdaizko bola aundi bat nabari zin aurren. Obeto begiratu ta, aren erdi-erdian Mari ber-bera ikusi zikan. Zuriz jantzirik zegoan; urre gorrizko adatsa zerion sorbaldatik bera; eta urrezko kiloa eskuetan firuri-firuri dantzaturik; suzko gurdi gañean iruten zijoan.

        Axarko'k gurdirik iñoiz ere ikusi ez eta, artan batez ere zorroztu zitun bere bi begiak, gurdian, aren gurpil eta ardatzean. Eta agerkundea itzali ta noizbait bereganatu zanean, zesayon bere buruari:

        «Arraye-arrayea!... Gurdi-tresna orren arrigarria! Eta nolako txixtuan zeramaten Mari, gurdi aurreko bi ari aundi ayek! Gurpillen jira-bira usuak!... Nere enbor au ere, nere bizkar gañean baño obeto lejoaken gurdi bateren gañean ba... Eta ari edo asto edo beyak uztartu eta itsasi al ba-nizkioken, obeto oraindik. Sayotan asi bear diat ba...».

        Artu zikan zugaitzetan gogorren dan arte-enbor bat, eta erdia janaz joan zitzaikan aizkoraz, poliki-poliki, ardatz-itxura eman artio. Erdian ardatza, albotan gurpillak, jarri zikan ola-oge bat gañean, ardatzan sartzeko alboko xuloekin... eta ala egin zikan Axarko'k gure lenengo gurdia.

        Axarko onek ere ikasi zian, lenengoz, sua pizten. Lenagotik genin guk sua, Basurdi, Urdanibia'ko basoa, ondamendi artako tximistak eraginda, oraindik sutan zegoala, gare amagoyak kardatxetan andik artu, ta gure etxe barrenetan sartu zikaten. Eta gero, an gorde izan zikaten su-azi ori, gabero errautsez ondo estalirik.

        Etzekiten sua pizten, ordea. Ta iñoiz etxean itzaltzen ba-zan, auzora joan bear izaten ziten, txingi berrien billa.

        Mari'ren suzko gurdi ura Txurrumurru'ko mendian agertu zala ta, Axarko ara maiz, aren izkutu-mizkutuak ikasi nairik. Alako batean, jentil bat ikusi zikan, bere zulotik irtenda, bi arri alkar joka, txinpartak jalkiaz zebillela, itz ok esanaz:

                su-arri jotze

                argi egite.

        Axarko'k jentillaren bi arri ayek bereganatu nai izan zizkan, bañan jentilla bere ayekin zuloratu uan. Eta Axarko, zer erako arri ote zitezken su-arri oyek, buruan azka gelditu...

        Ez uan, bañan, nolanaiko mutilla Axarko ori, ta ezagun zitun arri-mota guziekin sayoak egiten asi uan. Eta jo bat eta jo bestea, idoro zizkin, azkenean, su-arri miraritsu ayek...».