XV
EKAITZA

        Aritz'ak urratu zun, lenengoz, ixillaldi estu ura.

        —Exeri emen, Basurdi. Sagardo pixka bat artuko duk eta...

        —Sagardo pixka bat...? —Basurdi'k illun— Tia... exeriko naiz, ba. —Eta gero, Erko'ren aurkez-aurke ta berari zorrotz begira—, Eta... au al da Erroma'tik etorritako mutil eder ura?

        —Bai, au beraxe da —Izartxo'k.

        —An oitura, era ta gauz asko ta ederrak ikasi ditun jakitun aundi ura?

        —Ibiltzeak beti erakusten dik zerbait —Erko'k erantzun zion apal—. I ere Akitania ta beste leku zabaletan ibillia aiz, eta etzitzaikan damutuko, nik uste.

        —Nik bañan, piztiak eta abereak zaintzen eta ezitzen ibilli nauk beti, eta ez i bezela, gure etsai dan Erroma'ko Kaiser'i ipurdia garbitzen.

        —I, Basurdi...! Erromarrak lagunak dizkiau, eta ez etsayak, entzun duk?

        —Lagunak...? Nork deituta sartu dituk atzerritar zikin oyek Iruña ta beste egoeko erri eder oyetara?

        —Nork deituta, esan duk? Guk deituta, Basurdi, guk deituta. Aantzi egin al zaizkik, edo ta ez al dituk, iñoiz ere, gure aurrekoen egite aundiak ikasi? Ez al dakik, orain urte asko, Keltak deritzan gizon gorriak, iparraldetik, gurera sartu, ta egiñal guzian, gure aurrekoak txautu ta gure lurralde eder au bereganatu nai izan zitekela?

        Gizaldi osoetan ibilli ituan alkar guda ilgarrian. Eta gure lurralde osoa artu ez ba ziten ere, puska ederrak kendu zizkioten berari, inguru guzian. Ala, oraindik guda gogorrean ari itukala, Erromatarrak agertu ituan, Kelten azpiko aldetik. Nun eta noiz mugon oberik? Erromatarrak eta Euskaldunak alkar artu zikaten, ordun; eta bi sail pizkor ayen artean, bereala zapaldu zizkaten gure aspadiko etsai gogor ayek!

        —Eta bein alkar artu zitekela, ta naikoa al duk ori, guri lur eta erririk ederrenak kentzeko?

        —Nork kendu zizkiguk emen erririk? Ordu ezkeroztik, Erromatarrak gure lagun egin ituan betiko. Eta ala, guk ango ateak, eta ayek emengoak zabalik izan dizkiau beti. Ez ditek Erromatarrak gure besoa baño beso sendo ta leyalagorik; ez eta guk emen, Erromatarrak baño buru jakintsu ta antzetsuagorik... Noiz ikusi dituk ik gure Erriberan noiz, baratz, oliodi, mazti ta erri ederragorik?

        —Eta an egiten dan izkuntz arrotza, ta an ikusten diran oitura nabarmenak?

        —Zer oker dik, ba, izkuntz berriak ikastea, baldin eta gurea galtzen ez ba-diau?

        —Eta Erromatarrak lapurtu dizkiguten abereak eta sakaildu dizkiguten eremuak?

        —Nork esku emanda? Ez al dira batzuetan, gure mendiko artzayak Erromatarren erri ta etxeetan sartzen, eta bertako altxari guziak ostuta, atzera mendita joaten?

        —Gezurra! Nork esan dik ori?

        —Gezurra? Nork sakaildu ta il zizkin, iruzurrez il ere, Ultzama'ko ibarrean, ezpatarik gabe, ta paketsu zijoazten bost Erromatar gaxo ayek?

        —Zer zekiat, ba, nik.

        —Nik bai, nik ba zekiat nork... Basurdi'k il zizkin, Basurdi'k, zoko batean gorderik, ayei begira luzaro egon ondoren.

        Basurdi, au entzutean zurbil-zurbil, bat-batean, basakatua bezela, alkitik altxa, ta Erko'rengana oldartu zan. Berak alkia utzi orduko, Erko ere zutik zegoan, eta ordurarte ez ikusitako gorpuzkera aundi arek, zurrun bezela utzi zun Basurdi oldarkoya.

        Lizardi'ko guziak ere altxa ziran, eta baretu ta exeri-arazi zituzten, azkenean, mutil aserretuak.

        Maltzurki asia zun Basurdi'k bere auzia. Etzala egoki, alegia, ordu artan eta leku artan, bere maiteaz agiri ta artez aritzea, ta maltzur baño maltzurrago, Erko'ren lagun Erromatar arrotzak aipatu zitun, Aritz eta Xemein, euskaldun zintzo ayen aurrean, gure mutilla lotsatu ta itsusitu lezakelakoan. Oker jo zion kukuak, bañan, oker oso, Erko ez, eta bera utzi bait-zuan itsusi ta lotsati.

        Bai, ala gelditu zan Basurdi: lotsati, itsusi, dardarati ta ixillik. Tutik esatera ausartzen etzala. Aritz'ak uxatu zun, oraingoan ere, ango ixillaldi ta larritasuna, Olentzero zarren ipui batzuk esanaz.

        Naiz eta Aritz'ak bata bestearen ondoren, kontu asko esan, etzan Basurdi'ren muturra oraindik argitu, ez eta kopeta zabaldu ere.

        Erne zegoan. bitartean, gure Erko, ta bere etsayaren keiñu guzietara adi-adi, zitalkeri bateren bildur.

        Usoa'k artzai zakarra makilka bidaliko luke pozik, bañan, Aritz'ak erritan emango lioken bildur zan. Inki-manki lzartxo, bitartean, pozik alde batetik Erko'ren patxara ta iztunen ederra ikusirik, estu ta artega bestetik, bañan, auzi aren ondorea ezin azterturik.

        Ala, trumoi-ots legorra entzun zan, erdi ixillik zegon, sukalde artan. Trumoya entzun eta Basurdi bere alkitik altxa, dana bat.

        —Ez duk deus, mutil, —esan zion Aritz'ak—. Ez uan trumoi-soñua besterik.

        —Ez al ditu trumoi onek, zeruko ekaitz guziak eta inguruko sorgin gaizto guziak ekarriko?

        —Zergatik bada? Zerbait okerrik egin al duk ba, ik?

        —Eztakit, eztakit. Trumoi oek txarrerako zantzua zun.

        Exeri zan berriro bere alkian, bañan ez zearo lasai. Burutapen asko ernetzen asi bait-zitzaizkion bere barruan, naas-maas eta kezkati utzitzen zuten burutapenak: Olloak pikondo gañean ikusi zitula goiz artan...; satorrek lanean; beleak karrakaka; ardiak bordan feloska: ta ordun bertan laratz azpiko subilla txinpartaka ari zala... Ezbearren, ezbear aundiren bat zetorren, bai... Etzan besteren itxurik.

        Alakoak buruan zerabilzkiala, ona beste trumoi; lengoa baño ozen eta luzeago bat. Ene mutillak, Basurdi'ren jauziak!!!

        «Elorri, elorri» karraxika asten da, bereala, batera ta bestera urduri begira.

        Muskilda'k, ordun, su ondotik elorri-arbazta bat artu, ta mutillari ematen dio eskuetara. Eta landare igarra eskuan, baretzen da pixka bat artzaya, elorri miraritsu arek, ekaitz ikaragarria zekarten sorgiñak bertan uxatu lezakelako ustean.

        Erko, bitartean, bere alkitxoan patxara ederrean eta irriparre gaiztoz. Izartxo ere oso bare, Erko alaxe ikustean. Eta berdintzu ere etxeko guziak, bikotearen azal argia ikusiz.

        Ekaitza, bañan, etzan ematzen ari, aitzitik ere, gero ta aundiagotuz zijoan. Eta tximisten argi bizitan, Basurdi'ren arpegia gero ta zurbillagoa ageri zan. Eta bere larritasun aundienean, Izartxo'k len esandako, gauz naasi bat etorri zitzayon burura: etzula Erko'k sorgiñetan siñisten... Ai madarikatu zikiña! Eta ez al zitun orregatik, elorri-arbazt arek, sorgiñen aurkako indar guziak bertan galdu izango?

        Or ba, elorria arrika bota ta «aizkora bat, aizkora bat» eskean deadarka asten da. Artu, Aritz'en eskutik, arrizko aizkora, ta, sotoko ate aurrean, jartzen du azpikoz gora, au dala ta tximisten aurkako gauzarik onena.

        lxildu ziran, aldi batez, trumoi-otsak, eta lasaitu zitzayon Basurdi'ri bere barra estu ura. Ba zun aren premiya, gixagaxoak! Egia zan, bai egi, etzala arrizko aizkora ura bezelakorik, ekaitz guziak bertan uxatzeko!

        Ala, arpegia antz-aldatzen ari zitzayola, ona tximist-adar gorria, eta bereala, aren atzetik, trumoi-ots ikaragarria, etxeko orma guziak dardarazten ditula.

        —Zer da au, zer! —asi zan Usoa, ta bere alkitoetik bereala altxa, ta esku-xolor bete gatz botatzen du surtara.— Mutillak! Gure Olentzero aserretzen ote zijoakiguk, edo ta Basurdi'ren billa asi ote dituk, inguruko sorgin guziak Anboto'ko Mari buru'ko dutela ?

        Ala bide zan bai. Etzegoan ba, artzayari begiratu besterik. Gizonaren planta! Aren itxura!

        Tximistak eta trumoiak gero ta usuago bertago ari ziran. Ordun oroitu zun Basurdi'k, zoritxarrez oroitu ere, Erko'k burnizko aizkorak zitula berekin.

        —Galdua nauk, etxekoak, galdua nauk! —asi zan karraxika— Txurrumurru'ko sorgin guziak nere billa datoz. Begira an lañoetan, bai; begira ango bola gorri ura!

        —Eta tximista bezela, Lizardi'tik iges egin zun.

        —Bejondeikela, mutil —oju egin zion Erko'k, ate ondotik, ariñiketan zijoan Mendaur'ko artzai zangarrari.

        Ta Usoa'k: —Oa, oa, madarikatu ori! Oa milla sorgiñekin, Txurrumurru'ko leize-zulo illunetara.

        Basurdi irten da, bereala bukatu ziran tximist-trumoyak. Eta ekaitz zaratatsua euri gozoa biurtu zan.

        —Tia, joan da, Basajaun orrekin, ekaitzaren aserrea, ta arrima gaitezen danok apaltzeko, —esanaz, Usoa'k suaren ingurura bultzatzen zitun danak.

        —Jarri zaitezte bai, aparia prest dago ta. —Izartxo'k.

        Eta Izartxo'k aparitan egin zitun algarak, Basurdi'ren itsura ta itzak gogoratzean...! Eta Usoa'k esan zitun erretulikak, artzayaren izena aitatzen zioten bakoitzean...! Eta Erko'k an azaldu zitun arrigarriak kristau ta Jesu-Kristo'tzaz bero mintzatuz...!

        Aparia gozoa, alaya ta luzea izan zan. Eta jan bitartean, aizeak kurrin zegin, noizik-beinka, leyo-ate guzietan... eta goiko sapayeko ituzurak «tan-tan» ots eztitsuak egiten zitun urraidako ontzi zabaletan.

        Apal-ondoan danok, altxa, ta Aritz, etxeko-jaun aguretsuak, ondoan zeukan esku-makil aundia artu, ta Erko'ri ematen dio oroigarritzat. Makil edrrra zan, Olearso-mendiko gorozti batean pikatua, ta gero-bere atseden-egonetan, aiztoakin ederki ziristua.

        Eta bere makil eder arekin, Erko oraindik bere esku-sayoak egiten ari zelarik: —Etxeko bezela aiz, emendik aurrera; —esan zion, mintzo ozenez, Lizardi'ko aitagoyak—. Nai dukan guzietan sartu inteke bertara, lzartxo'rekin gure aurrean ire jardun-aldi goxoak egitera.