VII
SAGARDIAN

        —«Arrats gorri, goiz argi». A zer eguna biarkoa sagar biltzen asteko, aita! —zion Izartxo'k bere aita Xemein'i.

        —Bai, alaxe dun, neska. Negurako egurrak basoan dizkiñagun, oraindik, bañan. Tira, asi gaitezen sagarrakin. Egun onak egingo al dizkin, oraindik. lraillako illargi berriak onerako kiñua zin, eta ba-dakin, egun on askoko santzu ziurra dala ori.

        Ta lzartxo'k:

        —I, Xinko, oa laisterka batean, Urgoiti'ra ta esayok Erko'ri: tolarea diagula biar, eta etortzeko, faltik gabe.

        —Oraintxe bertan.

        Joan zan, ba, laisterka, zelairik-zelai, basorik-baso. Illuntzen asia orduko, ta ez bait-zuan, oraindik, lzartxo'ren antzera sorgiñen bildurra kendu, abiyu bizian doa mutil gixajoa.

        Ta Urgoiti'ko atarian:

        —Eeeuuup...!

        —Nor da or?

        —Xinko... Erko etxean da?

        Ta au, ate guzia beteaz, agerturik:

        —lzartxo'ren agindu berriakin eldu al aiz?

        —Bai. Biar tolarea dugula, ta etortzeko, faltik gabe.

        —Etzekiat, ba, etzekiat. Zer-egin aundiak dizkiat biarko, Txurrumurru'n da. Tia, bañan... bayetz, esayok Izartxo'ri; eta... aregatik zer-nai egiteko prest nagola beti...

* * *

        Egunak txirrist egin duneko, Xemein'ek idiak uztartu ta mendira, bere bi semetxo Xinko ta Xanko'kin. Etxe ondoko sagardiak, urte guzirako bear dan sagardorik ematen ez, eta baso-sagarretan biltzen asi nai du.

        Erruz ageri dira sagar-ondoak basoan, ur, makatz, altza ta aritzen artean. Etxeko sagardiak baño ale txiki ta motelagoak ematen dituzte, bañan, ayekin naasi ezkero, sagardo ona egiten da.

        Gurdian sartuta, arri-konkor guzietara balantzaka, ez dijoazte aserre bi mutikoak. Eta gero, basorakoan, gurditik jetxi, ta sagar-ondoetara pizkor. Gora ta bera, emen astindu, or jo, adaburuetan dilin-dan edo ta adar lodietan apatx: zarrast eta zulo onak ageri dituzte soñekoetan. Berriz ere izango du, bai, ayen ama Muskilda'k soñekoak konpontzen naiko lan.

        Muskilda Lizardi'ko etxekoandre maratza sukaldean, bitartean, izango ditun lan berri oetaz aantzirik, eguardiko otordua maneatzen. Gaur, bazkale berri bat etxean, eta besteetan baño bazkari obexeagoa maneatzen.

        Fir-fir ari du ego-aizeak. Kurrin dagite sukalde ta sotoko leyoak. Ate-dunbatekoak noizean-bein. Aurreko zelayean, eguzkiaren ostarteak itzal-argiak luzatzen eta mozten ditu, bata bestearen atzetik. Eta baratzeko pikondo-adarren itzalak sukaldean sartu ta dantza berexi batean ari dira.

        Eta Muskilda «Au aizearen epela, aidean dabil orbela...» kanta zarra ezpañetan, sukaldean alde batetik bestera. Eta egoaldeko basotik eldu bait-da aizearen burrunba ori, an ari diran bere bi semetxoekin ametsetan jarri.

        Xinko ta Xanko gaxoik! Nere errayetako bizki laztanak! Ez omen zaituzte besteek bereixten! Ala ere ñir-ñir berdiñezak dituzte zuen begiak, irripar berexiak zuen ezpañak: baño biek berdin goxo, biek berdin alai!

        «Txiki zerate orain. Baño aundituko zerate zuek ere, noizbait, eta beyak uztartzen ikasiko, eta geziak jaurtitzen, eta ezpata erabiltzen, eta basurdeak eiztatzen. Zuen aitak bezela, zuen izandako anai Lizar eta Aritz'ek bezela. Ayek bai ederrak, bai galantakl Biak, bañan, sorgin gaizto batek eraman zizkidan enegandik. Sorgiñen madarikatua! Zer okerrik egin nizuten ba nik?

        «Nere bizki ok errayetan nitun bitartean, etzan sukaldean, ez gelan erromeru ta elorririk falta izan. Eta ala, zorionez erdi zaituztet bioik erdialdi batean. Eta biok orin politez arpegi guzia jantzirik. Arrezkeroz, sorgiñak ez dute zuetan agindurik. Orinen etsai purrakatua bait-duzute sorgiña.

        «Ta Izartxo, nere neskaren panpiña! Ez dun, ez Erko mutil eder ortan altzaren azken erroa autatu. Eta nola oan aldatuz, neska, mutil ori ezagutu dunan ezkeroztik».

        Izartxo, argia urratu orduko, sagastira joana, antxe aurkitzen du Erko zintzoak.

        Ene Jaungoikoa! Eta zeñen polita zegoen sagarrondo gañean, bere soñeko urdin arekin! Basoliarra politagoa ote, zugaitz-gañean kulunkan?

        —Jetxi adi ortik —au izan zan Erko'ren agurra—. Jetxi adi ortik! Astinduko dizkiñat nik adaburuak, eta ik pillotu itzan jaulkitako sagarrak. Ortik erori ta lepazurra austen ba dun, nola egingo aiz Ageda'ren antzeko?

        —Ez intzan eldu, ta norbaitek igo bear zugaitzera! Atzo illunarrean pillotu nizkiken sorgiñak ondatutako ar-jotako sagarrak. Begira zenbat!

        —Zer egin unan ba, sorgiñak orrenbeste sagar eder ondatu al izateko?

        —Nik iñungo okerrik ez. Bañan, sorgiñak, gure etsai izanik, gaiztozko liska boteaz zijoaztik zelairik-zelai, landarik-landa...

        —Ez dun au sorgiñen lanik, neska!

        -Ez zera...! Zeñena ba...?

        —Zeñena...? Pinpilipauxena!

        —Ixillik ago, mutil!

        —Pinpilipauxena, bai. Politak ziruditen danak..., bañan, ba-ditun okerrak ere oyetan.

        —Beltz oyetakotik izango dituk. Txuriak adu onekoak, eta beltzak adu txarrekoak omen dituk eta...

        —Ez din txuri-beltzak deus ikusi bear ortan... Ez al ditun, udaberrian, margo guzietako pinpilipauxak loretan ikusten, eta sagarretan ikusten, eta udarietan ikusten, eta muxiketan, eta...

        —Eta bai politak! Eta loreak eta pinpilipauxak alkarrekin duten antza...!

        —Politak...! Zertan ari direla, uste dun?

        —Zertan...?

        —Zertan bai...!

        —Ba... Alkar txutxuputxuka... alkar maitaketan...

        —Bai... Maitaketa ederra...

        —Ala uste nian ba, nik... alako maitaketan ari zirala, bata bestearen gañean. Ta bere eztia ematen ziola loreak pinpilipauxari, ta onek, ordañez, areri bere egaletako auts politak uzten.

        —Ba... oitako batzuk auts politen ordez, arrautzak errotzen dizkiten lorearen kolkoan; eta gero, arrautz orretik jayo dan arrak, loretik jayo dan igalia din janari, aren mami zuria auts zikiña biurtzen diñala.

        —Ta nun ikasi dituk ok danak?

        —Ez naun alperrik Erroma'ra joan.

        —Ai...! Erroma, Erroma...!

        —Gauz aundiagoak ere ikasi dizkiñat, Izartxo.

        —Ze gauz...?

        —Ba-direla, gizonetan ere, pinpilipaux oker oen antzeko pranko.

        —Bai ote...?

        -Bai, Izartxo! Maitaleak bere maiteak asko maite dituztela ziruditen; ez liteke, bañan, ayetaz asko fidatu. Beren burua, beren griñak maite dizkiten oyek, olakoetan, eta ez maiteñoen biotza, maiteñoen ona.

        Itz ok entzutean, irudi bat etorri zitzayon Izartxo'ri burura, ta oldostun eta itun utzi zun, ordurarteko neska alaya.

        Erko, inutil ikasia, sagar-ondo guziak iñarrosiz zijoan, itz egin bitartean; eta jalkitako sagarrak maldaz beera zetozen, beko estrata jo arte. Eta berako bide ortan belar aundituetan gelditzen ziranak, lzartxo'k ankakin bera bultzatzen zitun.

        Eguardia baño lenago bukatu dute sagar-biltzea, ta belar gañean patxaran exeri ondoren, beregana deitzen du Erko'k Izartxo bere laztana. Au bañan, jaterako bait-litun, inguruko sagar ustelak artu, ta or asten zayo mutillari bere ayekin arrika.

        Erko ere altxatu, ta sagar ustel guda asi date biek. Erko'k Izartxo'ri bere soñeko polita zikindu nai ez, oñetara botatzen dizkio neskari bere geziak. Erko'ren ustez sorgiña dan onek bañan, zugaitz-atzean gordetzen bere burua, ta lasai erasotzen andik, mutillaren gorputz aundiari.

        Ta ala, zugaitzez-zugaitz, kukuka, txistuka, xaltoka, jaurtika ta igeska dabil neska sastraka. Ta mutilla jotzen dun bakoitzean kar-kar algara gaitzak egiten:

        —Geziak sartzen ain yayo aizen ori... to beste bat. Onekin bost sartu dizkiat.

        —Egia dion bai. Ire «geziak» nereak baño ugari ta zuzenagoak ditun.

        Eta or asten da mutilla neskaren atzetik laisterka, eskuak sagar ustelez beterik. Eta ondoratzen zayonean, or jotzen du batekin buruko adats ugarian, gero, bestea aoan, bete-betean, sartzen dio.

        —Orain bai ematen dunala sorgiña, ire txima urratu oyekin, ire arpegi zikin-zimur orrekin...

        —Bai... sorgin-sagarrak itukan oyek bai... Uf! Au usaya...! Au ao-txarrekoa!

        —Jan zan, ba dana arrontean,... eta betiko galdua dun, bazter ontako, sorgiña.

        —Goazen beko iturri ortara, garbitzera, goxoak gaudek eta ...!

        Eta uretan, beso ta anka utsik, ertzean gelditutako, Erko'ren sagar-orbanak, esku buztiz garbitzen zitun. Eta gero, arpegia ondo txukatu ondoren, bere buruko illea zabaldurik, busti ta orraztuz zijoan, ur gañean zutituz eta makurtuz.

        Eta makurtu bakoitzean bere irudia uretan ikusten du, iñoiz baño politagoa ikusten. Eta besteetan ez bezela, Erko'ren arpegia ere antxe, uretan berearen ondoan ikusten. A! eta zer poza ematen zion onek Izartxo'ri, bere barruan. Erko, orduan losenga, itz leunak esaten asi zitzaizkion, «eta ederra, polita, kurlinka, uxoa».

        Eta itz losenga ok entzun bakoitzean, ur zipristiñak botatzen zizkion Izartxo'k mutillari. Eta onek beste itz ausardiagoak esanaz, arri-koxkorrak uretara jaurtiaz, beste zipristin aundiagoekin erantzuten. Eta orrela luzatuz, zijoazten, len asitako sagar-joko ura, dana buztirik gelditu artio, luzatu ere.

        Ta Izartxo'k, gonetako ur-zipristiñak astinduz:

        —Ezin gaituk, orrela, etxera joan, Erko. Zer esango dik amak, bestela?

        —Zer esango? Trakets utsa aizenala, ta ez aunala iñorekin ezkontzen utziko.

        —Or goyan eguzkitan egongo gaituk exerita, legortu arte.

        —Ortarako egingo unan ori, bai...! Ez al dakin jateko gogo aundia diñatela?

        —Ba... nik izketarako gogoa diat, ba... Jateko ainbeste gogo ba duk, tripaundi orrek, jan zak sagar oyetik... ba dituk aski goxoak: baratze-sagarrak, eta kanpadojak eta mokoteak eta...