14.
HIRUR IXTUDIANTAK

        Baziren hirur ixtudiant, Parisen eskolatzen ari zirenak. Nola mandrainak baitziren, urthe guziez heldu ziren beren etxetarat, sosik gabe; bainan hala ere, bethi norbeit enganatuz, biltzen zuten beren bideko jatekoa.

        Urthe batez, heldu direlarik, kausitzen dute emazteki fede oneko bat, labore edo oheta egiten ari dela: «Jainkoak daitzula egun on, Andrea». —«Bai zueri ere, Jaunak. Nondik heldu zaizte hola?». —«Paristik!». —«Parabisutik! Ikusi duzue gure Goanes, ene lehen senharra?». Ixtudiantek elgarri: «Hau zozoskoa duk...». —«Goanes! erran behar duzu nolatsukoa den, ttiki ala handi! ezen han bada asko!». «Ori! ez ttiki ez handi! Artekoño bat; ez gizon gaixtoa, bainan banboxa! zituen guziak xahu!». Erdi aphal elgarri zenbeit solasen erraiten hasten dire: «Hura duk, segur!». Eta gero emaztekiari: «Ikusi dugu ba zuen Goanes! Orai ere dirurik gabe bide da, ezen bertzeeri ari zen galdez». —«Ba! sinhetsiko dut ba, hura hemengoa han ere. Laster itzuli beharko duzue zuek harat?». —«Bai, lasterxko itzuli behar dugu». —«Ez zinezakete zerbait ereman Goanesi?». —«Bo! Ez bauzu bertzerik atxematen, igual!». —«Banituzke hemen, Dominixe ene bigarren senharraren ixilik, berrogoita hamar liberakoño bat eta zapata berri pare bat, doi-doia erabili eta berak utziak...».

        Puxka horiek harturik, badoazi gure hiru Ixtudiant bihotz onekoak.

        Hor, etxerat heldu da Dominixe. Emaztekiak, sekretua ezin atxikiz, erraiten dio: «Ez dakik Dominixe? Goanesen berriak izan tiat!». —«Goanesen berriak? nundik?». —«Muthikoa! Hirur gizon gazte hemen izan zaiztak, Parabisutik heldu zirela». —«Gaixo zozoa! Ez dire gaizki zutaz jostatu! Ez diozute bederen zerbeit eman?». —«Ba, ori, berrogoita hamar liberakoño bat, eta zapata pare bat...».

        Dominixe, erhotua, abiatzen da, heiako zaldi bat harturik, behar dituela gibeletik atxeman. Bainan ixtudiantak ohartzen zaizko eta erraiten diote Kantonier bati: «Errazu, gizon! Zato, gutarik biekin, hunaxet gordatzera; sari ona emanen dautzugu!...». Gordatzen da Kantoniera bi ixtudiantekin, eta hirugarrena hasten da, haren orde, Kantoniergoan. Ondorat heldu eta, erraiten dio Dominixek: «Errazu, barkamendurekin, aspaldian hemen ari zare lanean?». —«Bai, bai, goizaz geroztik». —«Hirur gizon gazte ez ditutzu ikusi hemen iragaiten?». Mendixka bat irakutsiz, erraiten dio kantonier ordainak: «Bai, bai, hortxet, oraintxet berean gordeak dira; bainan nekez ganen zare zaldiz; Nik atxikiko dautzut zaldia, nahi balinbaduzu oinez gan heien segi». Dominixe, zaldia utzirik haren eskuetan, lasterka abiatzen da mendiari gora. Orduan badoa kantonier berria bere lagunetarat; saristatzen dute kantonier egiazkoa, eta zaluxko eskapatzen dira, beren diru, zapata eta zaldiarekin. Leher eginik, noizpeit etxeratu zenean, biderat athera zitzaion andreari erran zion Dominixek: «No! zaldia ere eman ziakotenat, lasterrago hel diten Goanesen ganat...».

* * *

        Ondoko urthean, Paristik etxerakoan, egiten dute bazkaldu behar dutela iragaiten ziren hiri batetako ostaturik ederrenean.

        Hamar orenetako heinean, manua emanik bazkari on bat molda zezatela, badoatzi hiriaren kustera. Bazkaiten hasi eta laster, hiruetarik batto badoa nausiaren ganat, eta erraiten dio: «Errazu, nausia. Ene lagun horiek nahiko baitute bazkaria pagatu, ez deusik har; nik pagatuko dut hiruena». Ixtanteko, bigarrena badoako nausiari gauza bera erraiterat. Orobat hirugarrena, bazkaria finitzera zoalarik: «Ez har fitsik ene bi lagunetarik, nik pagatuko baitut hiruen bazkaria». Nausiak, kontentik, erraiten dio bere andreari: «Gaur, ez dugu bazkari saria gal beldurrik! Hiruak izanak zauzkit, beren lagunen bazkaria pagatu behar dutela».

        Bet-betan, Ixtudiantetarik bat hor hasten da: «Asa! Ez da aski jatea, nausia; kontuak egin behar ditugu. Zenbat da bazkariaren saria?». Bigarrenak: «Ez duk hik pagatu behar, nik eginen diat hiruena». Hirugarrenak: «Ez duzue zuek eginen, bainan bai nik hiruena». Eta holaxet hasten dire kasailan. Azkenean erraiten du batek: «Orai artean hoin adixkide izan eta, ez dik balio hoin gutirentzat hasarretzea; eginen diagu gauza bat, ontsa balinbazautzuete. Nausia emanen diagu bi begiak tapaturik eta harek besoetan atxemanak pagatuko dik». Eta erran bezala egiten dute. Ixtant bat ariturik tarrapata harat, tarrapata hunat, athetik eskapatzen dire. Harrabotsetara ethorririk, etxeko andreak kausitzen du nausia, begiak itsu, bi besoak aintzin, harat hunat bakarrik ari itsumandoka, eta erraiten dio: «Zer ari zare hor?». Nausia lotzen zaio berehala, erranez: «Hik behar duk pagatu!». Orduan, etxeko andreak: «Bai, bai nik pagatuko dut segur, gaizoa! Ez zaituzte gaizki enganatu!». Ongi bazkalduak ere zirelakotz, hamar lekua egin zituzten, arratsalde hartan, ixtudiant mandrainek.

* * *

        Bertze urthean, egiten dute bazkaria berek behar dutela moldatu, puskak nolazpeit eta nunbaitik bildu eta. Lehenbizikoa badoa arno-keta, bi xahatorekin; batto hutsa zen eta bertzea urez bethea. Ostalereri erraiten diote arnoz bethe dezoten xahato hutsa; eta gero, galdegiten du zenbaba den. Ihardesten diote: «Pinta, hamabi sos!». —«Hamabi sos? Nahi duzue zortzi sos?». Hek ezetz erranik, kexatzen da eta erraiten diote: «Orizue gibelerat zuen arnoa!...». Eta barrikari buxoina kendurik, zur-zur-zur harat husten du urez betherikako xahatoa, eta badoa. Arnoa bazuten bazkaltzeko.

        Bigarrena badoa Buxeriarat haragiketa, bikezko begi batekin, iduri okerra. Behar zuen haragia harturik, abiatzen da batere pagatu gabe. Buxerak erraiten dio gibeletik: «Hep, hunat, haragiaren saria?». Arte hartan begiko bikea kendurik, itzultzen zaio ixtudianta: «Zer nahi duzu, nausia?...». —«Ai, barkatu! Ez duzu ikusi hemen gizon begi oker bat?». —«Ez, ez dut ikusi; nik pagatua dut gero!». —«Bai, hura zaut eskapatu!»... Eta holaxet badoa bigarren ixtudianta, bazkariko haragiarekin.

        Hirugarrena badoa merkaturat, oilo pare baten erostera. Ederrenak hautatu eta, heien tratua eginik, abiatzen zaio emazteki saltzaileari erranez: «Jaun erretorak pagatuko dauzkitzu». Emaztekiak erraiten dio: «Nik ez dut herri huntako erretorarekin egitekorik; pagazkitzu zuhaurek, edo ni utz nahi dudanari ene oiloen saltzera». Eta ixtudiantak: «Ez duzu jaun erretor baten baitan konfidantziarik?». —«Erraiten dautzut nik, ez dudala jaun erretorarekin egitekorik». Eta ixtudiantak: «Zato beraz nerekin jaun erretoraren gana» eta badoazi Elizarat. Nola jaun erretora kofesatzen ari baitzen, ixtudiantak erraiten dio emaztekiari egon dadien athearen ondoan; eta bera, badoa erretoraren Kofesateiko atheari jotzera. Erretorari erraiten dio: «Hantxeko emazteki harek ez du bakerik eman nahi, baitezpada ikusi behar zaituela; eta nik erraiten diot ixtant bat egon dadien, zuk presuna hauk kofesatu arte; hemendik beretik erraiten bazinio baietz, geldirik egon liteke behar bada». Eta orduan aphezak aphalik erraiten dio: «Bai, bai, ixtantean!». Emaztekiak eman ziozkan orduan oiloak, eta hirugarren ixtudianta eskapatu zen, bere olioekin.

        Ez dute erraiten nun eta nola bildu zuten ogia; bainan eguerdi hartan, sekulako bazkaria egin zuten gure hiru mandrainek, oihan bazter batean, eta axeriak, hirur egun eman zituen, omen, hek utzi ondarren milikatzen.

* * *

        Handik bertze urthean, hamar sos baizik ez sakelan eta, bazkaria oraino berek moldatu beharrez, badoa batto Okindegi edo Bolanjeriarat, eta etxeko andreari erraiten dio: «Jaz hemen iragan ginelarik, hamar sosen zorretan gelditu nintzen. Huna hamar sosekoa, andre! Bainan, horren ordaintzekoa balinbadu ere, ez dugu, zorigaitzez, gehiagokorik. Zorrak lehen direlakotz, eta goseak hil behar bagindu ere, emaiten dautzugu gure azken zilarño hori. Bainan, bertzaldian maileatzekotan, ez othe dautazu emanen lau liberako ogi handi bat?». —«Bai, segurki, emanen baitautzut, eta amodioz oraino. Hamar sosen zorra pagatzen duenak ez du gutiago ordainduko lau liberako ogia. Huna, Jauna!». Eta bere ogi handia besapean, badoa gure ixtudianta.

        Anhartean haren laguna badoa Haragitei edo Buxeria batetara. Xoko batean emaiten da jarririk. Azkenean, bere xokotik oihu egiten dio nausiari: «Eta nere aldi, noiz bada? Oren huntan hementxet beha bainago, nere hiru libera xahalkiak pagaturik!». —«Zuk, xahalkia pagatu? Niri?». —«Bai, zuri eta zuhauri!... Errazu bada ezetz! Errazu bada ohoin bat naizela! Lekukoak emaiten ditut berehala, eta zerbeit gostako zaitzu gizon behar bezalako bati ohoina erranik!». Eta, nausia harritua hantxet ezarririk, badoa ixtudianta xahalki xafla ederra eskuetan, buxer tzarraren kontra hasarre gorrian!

        Bere lagunekin hola hitzarturik, badoa hirugarrena arno saltzaile baten gana. Bere bi xahatoak bethearazirik, alegia eta heien pagatzeko diruaren bilha ari delarik, lagunetarik batto sist sartzen zaio aldera eta bi xahatoak harturik, laster eta laster eskapatzen da. Bertzea haren ondotik. Nausia, atheraino jalirik, oihuka: «Atxemanen duzu, atxemanen! Berma hor!...». Lehenbiziko bihurgunean atxeman zuten elgar; berotuxeak ere zirelakotz, kolpe bana edan zuten xahatotik, eta bazkaitera joan.

        Ongi bazkaldurik hola, errexki kurritu zuten arratsalde hartan, eta beren herriari hurbildu ere ziren. Bainan, ilhuntxean, berriz goseturik, ostatu eder batean sarturik, afari ederra manatu eta manatu bezala jan ere zuten. Azken ahamena ahoan, hasten dire elgarri erranka: «Hiruek baitiaguk gure itzalak, jainkoak emanak. Nik hazteria, hik mukua, horrek zaragarra. Hean zoinek hobeki estaliko ditugun aiphatu gure itzalak. Ez dakienak afaria paga!».

        Hazteria zuena hasten da: «Ene aita ehailea zian, eta hemendik tira, handik tira, egiten zitian athorra batzu!...» eta hori erraitean, ari zen hatz hemen eta hatz hantxet.

        «Eta nere aita? dio zaragarra zuenak; eskularruak egiten zitian, bainan nolakoak!». Eta bere eskueri hazka eta hazka ari zen hitz hoik erraitean.

        «Zuen aitak! Zer ziren zuen aitak, nere aitaren aldean? Ihiztaria zian. Gaitza, ihiztaria! Pekada hemendik, pekada handik, artikitzen zitian!...». Eta mukuzua ari zen sudurra erhiez torra eta torra...

        «Hots! dio batek, orduan. Ez duk xoxorik gu hiruen artean. Aspaldi jakin ere behar ginian gauza hoi; zoazte biak kanpora, eta igurika nezazue hantxeko bihurgunean; nik pagatuko diat afaria».

        Badoa etxeko andrearen gana eta galdegiten dio: «Ez duzu arno hobeagorik oraino? Arno xahar zerbait?». —«Ba, gaixoa, ba; bainan barrika xilatzekoa dugu oraino, eta jauna kanpoan dut, hain xuxen!...». —«Hoi baizik ez bada, gogo onez lagunduren zaitut, etxeko andrea!». Eta xaiarat, sotorat badoazi biak. Bertzeak orduan... kanporat, eskerren bihurtzeko othoitzik egin ere gabe.

        Sotoan, pinpaletarekin barrika xilaturik, edan eta edan arizan ondoan, ohartzen da mandraina xiri bat eskas dutela ziloaren tapatzeko. «Banoa bilha, etxek-andrea! Zaude deskantsu! Ziria edo ardatza, zerbait atxemanen ahal dut gain hortan. Arte hortan, erhia emazu xiloaren gainean, eta igurika nezazu ittant bat...».

        Arratsean, jaunak, etxera jin zenean, bere andrea atxeman zuen, erhia bethi ziloaren gainean, dena konkortua eta ahalkez urtua...

* * *

        Biharamunean, beren herrirat heldu izan ziren ixtudiantak. Jainkoak daki non dabiltzan orai, ezen sekulan ezin egin dute ez legeko-gizon bat, ez mediku bat, ez eta ere notari bat! Sobera mandrainak ziren hortako!...