5.
HAXKO ETA HAREN BI LAGUNAK

        Hor, Eskual-Herri Nabarroako herri batean bizi zen familia bat arras beharra.

        Egun batez, etxean egurra eskasturik, aita, bere alaba lagun harturik, gan zen, zama bana behar zutela oihanetik ekarri.

        Oihanera heldu direlarik, badoazi biak bi alde, elgar hola aditurik: bere zama lehenik eginen zuenak, bertzearen begira behar zuela egon, hitz hartu toki batean.

        Oihan izigarriak ziren orduko oihanak!

        Neska gazteak bere zama egintxe dueneko, hor, oihanetik atheraturik, heldu zaio Basa-Jauna, neska hartu-ta eremaiten baitu berekin, lurpean egina zuen egoitzarat. nork erran haur gaixoaren izialdura eta burhasoen bihotzmina, beren alaba galdurik?...

* * *

        Denboraren buruan, basa-jaunaren ziloan sortu zen beraz Haxko. Haur bat zen ezin gehiago hazkarra, gorphutz guzia dena ile, hainbertzetaraino non, larruaren estaltzeko, ez baitzuen soineko beharrik batere.

        Urtheak hola egon ziren ama-semeak lurpetik atheratu gabe. Ordukotz, haurrak zazpi urthe eginak zituen. Egun batez, abiatzen da Haxko, basa-jauna norat gaten den ikusi beharrez. Goiti gan, gan, gan, noizbeit heltzen da gaineko burura. Ikusten du alimaleko argi eder bat, eta ikusi duenaz harritua, jausten da berriz eta badoako amari, guzien erraitera. Ama gaixoak ikararekin erraiten dio: Ez ahal duela bederen harria lekuz aldaratu? xahu direla, zerbaiti ohartzen bazaio gero aita! Haurrak, orduan, ihardesten dio ez duela zeren batere beldurti.

        Hainbertzenarekin heldu zaiote Basa-Jauna, halako kexu batean erraiten diotela: Gaineko harri hura zuek higitu othe dautazue? —Heiek ezetz. Basa-Jauna sosegatzen da eta badoa.

* * *

        Ikusi duen argiaz arras hartua, muthikoak erraiten dio orduan amari: behar dutela handik gan. —«Bainan nork higi harri handia?» —«Nik ama!». —«Ezin dirok, haurra!» —«Bai, ama, bai, eginen dut; zuri ez aithorturik ere, azken aldian ja egin izan dutan bezala...».

        Badoazi beraz ziloari gora. Haxkok bere esku iletsuetan hartzen du harria, eta lehenik xutik emaiten. Gero, biraka, biraka, lerrarazten du mendiari beheiti. Harria badoha oldar gaitzean, bidean atxemanak oro porroskatzen dituela.

        Harrabots izigarri hek aditurik, beldurtzen da Gizon basa, ez ahal dutela bederen haren ziloko harri-peña aurdiki... Eta gero, Haxkoren lana ikusi orduko, amari eta haurrari ondotik abiatzen zaiote.

        Herrirat ja hurbilduxeak direlarik, ohartzen da ama gaixoa, Basa-Jauna ondotik dutela, eta zer egiten du orduan? Lotzen da garrasiarik saminenetan...

        Garrasia hek entzutearekin, zerbeit debrukeria bazitekela han gaindi, herriko atabal eta ezkila errepikak hasten dire zapartaka, eta basa gizona, hek oro aditzearekin, ihesari eman zen, eta toki hek hustu ere zituen behin bethikotz.

* * *

        Huna herrirat non diren helduak. Ama gaixo haren bozkarioa!... Jende guzia harritua bizkitartean haurrari beha dago. Zortzi urthe zituen ordukotz. Beztitzen dute eta eskolan emaiten.

        Lehen egunetan, haur guziak harrituak zagozin, zer demuntre zen muthiko itsusi hura; soinekoen artetik izigarrizko ile luzeak ageri zituen alabainan. Gero, elgar hartuxe dutelarik, lotzen zaizko, batek iletik tira, bertzeak tira. Zonbait egunez jazan ere zituen Haxkok hoik oro. Bainan azkenean, kexatu gure Haxko, eta, egun batez, bere amari erraiten dio: «Ama, haur mukizu batzu bethi ari zaizkit, batek iletik tira, bertzeak tira. Ikusiko duzu oraino erdiak hilen baititut!». —«Ez gero holakorik egin niri!».

        Biharamunean, badoa beraz berriz eskolara. Bainan, bethiko tira-mietan hasten zaizko, egundaino bezala. Kexatzen da gure Haxko; hartzen du bat gerritik eta harekin bat jo, bertzeak jo... hango garrasien parerik ez zen. Batzu hilak, bertzeak uspelduak; erakuslea leihotik eskapatu zen, eta ez nahi baino lasterrago... Haxko ez zen gehiago eskolarat itzuli.

* * *

        Hola zonbait urthez etxean egon ondoan, egun batez, amari erraiten dio: fortuna egitera behar duela gan, eta beraz moldatzeko harentzat makila bat hazkarra. Ekartzen diote bat bi kintal heintsu hortakoa. Bainan, hura deus ez zitzaion. Bertze bat ekartzen diote, hamabi kintal pisu duena. Haztatzen du; hura nonbait han duela iduritzen zaio, eta abiatzen da bideari, bere makila firurikatuz.

        Hola doalarik, buruz-buru egiten du gizon batekin: «Agur, adixkidea!» — «Bai zuri ere!»... «Gizon hazkarra zaitut, hatik, zu, holako makilaren hoin errexki erabiltzeko». —«Bai, pitta bat; ez da ez hala erraiteko pisua; hamabi kintal nonbait han». —«Bai, ni ere hazkarra naiz bai. Nahi balinbanu, sudur-haize batez aurdik zintzazket lurrerat; bainan ez; nahiago dut hortxeko haitz ondo hori aurdiki».

        Eta, sudur zilo bat tapaturik, hasten da. Krask, haitza hor badoa, erroz gora!...

        Ikusirik hola hazkarra dela, Haxkok erraiten dio: heian nahi duenez harekin etorri; fortuna egiterat abiatu dela. —Bertzeak baietz, arras gogotik joanen dela harekin.

        Badoazi beraz biak, eta hola ongi alegera doazilarik, hor atxemaiten dute gizon bat, errota edo eihera harri eta buxon handi batzuekin jostetan ari dela. «Agur, adixkidea!». —«Bai zueri ere». Solas eta solas elgarrekin aritu ondoan, Haxkok erraiten dio: «Gurekin ethorri behar duzu zuk ere; ikusten dut gurekilako on zarela...». —«Norat zoazte bada?». —«Fortuna egitera...». —«Bai, bai, arras gogotik».

        Horra beraz Haxko eta haren lagunak, fortunaren ondotik doazila.

        Ja, bide puska bat egina eta gosetzen ere hasiak, ikusten dute ardi-borda bat. Badoazi eta atxemaiten dute artzaina, bere ardien moldatzen ari dela: «Agur, adixkidea!» — «Bai zueri ere, Jaunak». Beren agurrak egin eta, ez baitziren batere solas gura, galdegiten diote baduenez deus jatekorik, goseak hamikatuak direla. —«Ez dut gauza handirik, ez; bainan kuarto bat artho baitut aixtiantxet ekarria errotatik, talo zonbait eginen ditut, nahi baduzue».

        —«Baietz, gogotik».

        Hasten da artzain gaizoa talo egiten. Harek egin eta bertzeek jan, holaxet hamazazpi jan ziozkaten, non artzaina harritu baitzen sekulakotz.

        Asexe direlarik, Haxkok erraiten dio, hola fortuna egitera abiatuak direla, eta heian non iduritzen zaion egin lezaketela errexenik. Artzainak erraiten diote, hantxet, beheraxago jautsi eta, ikusiko dutela jauregi eder bat, inguru guzia dena burdinez zerratua, aintzinean portale eder batzuekin. «Bainan erran behar dautzuet, egundaino nehor sekulan ezin sartu dela han; debruak egoten dire jauregi hartan. Nola ikusten baitut zuek gizon batzu zaretela nihon guti diren bezalakoak, iduritzen zaut, nihor jabetzekotz, zuek eginen zaretela...».

        Badoazi beraz gure hiru gizonak.

* * *

        Artzainak erran bezala, heltzen dire delako jauregiaren aintzinera. Gogoetan egonik nola duketen errexkienik, Sudur-Haize lotzen da lehenik; bainan debalde. Inharros aldi bat ona emaiten diote, bainan portaleak xutik gelditu ziren.

        Buxunen alde orai. Hartzen du bere errota-harria, firurikatuz arthikitzen du, oldar gaitzean. Pareta puska bat badoa lurrerat, bainan, oinon, sartzeko ez aski.

        Haxkoren aldi beraz. Oldarraren hartzeko, badoa hogoi bat urhats gibelerat, eta palenga izigarria arthikitzen du bere ahal guziarekin... Brau! badoazi portaleak lurrerat.

        Sartzen dire hiruak barnera. Nehor ez ageri. Hemen mia, han ikher: non nahi zakuak, urhez betheak. Badoazi sukaldera: bost-pasei eltze suaren aintzinean; batean oiloa, bertzean ahatea, bertzean oilaskoa, nik ez dakit zer eta zer oraino... Funtsean mahaina emaiten dute. Eguerditan, hasten dire bazkaltzen, hamazazpi talo ja garbituak ez balute bezala. Jan eta jan, Jainkoak daki zer garbitu zuten oraino. Arratsa jin zitzaioten, mahainetik altxatu gabe.

        Aphur bat solasean egon ondoan, abiatu ziren, bakotxa bere ganbara ederra hautatu beharrez. Halako bazkariaren ondotik ohe xuri ederrean lo egitea! Zer zoriona heientzat! Gau bat iragan zuten beren biziko ederrena.

* * *

        Biharamunean, jeiki ziren zortziak aldera.

        Sudur-Haize gelditzen da etxean, jatekoaren egiteko, eta bertze biak badoazi ihizira, Sudur-Haizek, xilintxa bat baitzen han, hura adiaraziko diotela, noiz ethor gibelera. Hasten da beraz Sudur-haize bere lanean, hau-zer-da-ko bazkari bat behar duela arthatu.

        Hamarrak inguruan, kax, kax, kax, aditzen du norbeit athean. Badoa; eskale xahar bat zen. Ogi zerra bat zarrastan pikaturik, emaiten dio. Alegia eta eskuetarik eskapatu, eskale xaharrak lurrerat uzten du ogia. Haren adinaz urrikaldurik, kurtzen da Sudur-haize, berriz emaiteko. Kurtu deneko, brau, jauzi egiten dio debruak gainera. Aphur bat elgar ezin garhaituz aritu ondoan, nausitzen da eskalea. Doi-doia Sudur-haizek eskuetan zuen ganibet handia harturik, gizon gaixoa puskatzen du debruak eta emaiten eltze baten barnean. Gero, badoa. Ordukotz bi orenetara zoan.

* * *

        Gure ihiztariak, xilintxarik ez entzutearekin, eta gosetuak ere zirelakotz, heldu dira zer iragaiten den behar dutela ikusi.

        Beren gizona nihon ez ageri; eltzeak miatzen dituzte. Zer dute ikusten? beren laguna pusketan emana! Nola Haxkok baitzuen hilen phizteko ahala, phuska guziak artharekin bildurik, bere gisako sinfoniak eginik, gure hila hor phizten du. Huna beraz Sudur-haize xutik. Bere laguneri berehala erraiten diote zer gerthatu zitzaion.

        Biharamunean, Buxunen aldi zen jatekoaren egiteko.

        Eta horri ere gauza bera gerthatu zitzaion.

        Deus ez aditzen eta gosetuak, ihiztariak ethorri ziren berantetsirik. Gure Buxun tupinan emana orduko, irakitzen ari! Haxkok pizten du hura ere.

        Oraikoan, Haxkoren gain etxean egoitea. Bere lagunek ez dute bakarrik utzi nahi: alabainan Haxko hiltzen badute, hek ez dute phizten ahal! Bainan, beldur ttipiena gabe, igortzen ditu Haxkok, doazila deskantsuz.

        Bethiko tenorean, kax, kax, kax, athean. Badoa Haxko. Bethiko eskale xaharra zen berriz ere. Ogi zerra eder bat emaiten dio aire idor batekin: «Ori, adixkidea!». Ogia lurrerat erortzerat uzten du xaharrak, eta Haxko othoizten altxa dezon fagorez. Haxkok, idor idorra: «Ori, ongi beharretan balinbazira, altxatuko duzu zuhaurek!». Eta itzultzen da bere lanera.

        Bainan debru zaharra heldu zaio ondotik, eta azkarki lotzen. Debalde! Ez du bertzeak bezala garhaitzen ahal. Buelta bat borroka izigarrian aritu ondoan, etsitzen du debruak, eta, suphizkiari goiti abiatzen da, iheska. Haxkok, orduan, hartzen du bere palenga; sartzen dio gibel aldetik, eta hantxet porroskatzen du. Gero, bere lanerat itzultzen da xixtuetan, bazkaria tenoreko nahizik moldatu. Egintxe duelarik badoa orenari behatzera: «Eguerdi laurden guti! Ba, hek hunarat orduko... tenorea!». Dilin, dalan, dilin, dalan, hasten da xilintxaren harat hunat erabiltzen.

        Ihiztariak harrituak, elgarri beira! Ez dakite zer asma. Badoazi lehen bai lehen, behar dutela ikusi zer iragaiten othe den. Atxemaiten dute Haxko mahaina emanik, saldaren atheratzen ari dela. «Zer bada, eskalerik ez da beraz egun ethorri?». —«Othe ditakena da, gizon herbail txar harek garhaitu zaituztela? Jar zaizte, hots! eta jan zazue deskantsu; ez dautzue harek gehiago minik eginen. Hortxet dut, baratzeko alderat botaia!...». Eta, bazkaltzen ari direlarik, kondatzen diote zer gerthatu zaion.

* * *

        Hola zonbait egun iragan ondoan, batek jatekoa egin, bertzeak ihizin, nola ez baitzuten oraino etxe guzia ikusia, abiatzen dire, barne bat mia, bertzea mia. Gain gainera direnean, kausitzen dituzte hamabi gizon xahar, lurrerainoko bizarrekin, mahain baten inguruan dagozila. Oro behar dituztela garbitu, badoazi Haxko eta Buxun beren tresnen bilha. Lotzen dira beraz Sudur-Haize bere sudur haizearekin, Buxun bere errota-harriarekin, Haxko bere palengarekin, eta begiak hesteko artean, garbitzen dituzte hamabi debru xaharrak.

        Ordutik, jauregiaren jabe ziren. Bainan, hola ere lasterxko unhatu ziren, nihor sekulan ikusi gabe. Egin zuten herrirat behar zutela itzuli.

        Hartzen dituzte bizpahiruna zaku urhe, eta mendi gaineko artzainaz orhoiturik, hamabi mila libera emaiten diozkate hari ere.

        Eta huna gure gizonak, fortuna eginik, aberats handi beren herrirat itzuliak.

* * *

        Berri horrek haro handia egin zuen herri guzian, bai eta ere inguruetan.

        Herriko aphez eta bertze buruzagiek hala argiturik, ezkondu ziren hiruak.

        Ongi bizi izan balinbaziren, arabera hartara hil ziren.