HOGOITA BEDERATZIGARREN KAPITULUA

Bertze herri bat: Jo-Ri-Krong.— Lagun berri bat: Aita Suchet eta hunen heriotzea.— Banharren elizadia zertan den

        Aita Besombes bere oihanean lanean ari zen denboran, hitz dautzuet ni ere ez nindagola eskuak gurutzaturik. Badakizue Koxamen hasten dela Rongaoko zelhai ederra, Bla ibaiaren bi aldetan egun baten bidean hedatzen dena. Eskuineko aldean hautatu nuen toki berria, Koxam eta Rohaien artean. Ez da lur ustel horiek baino aberatsagorik. Tresna on batzuekin laster baratze xoragarri bat iduri luke eremu guziak. Urthe guziz uholdeek busti aldi bat ederra ematen diote alde batetik, eta bertzetik ez ditake asma zenbat xirripa on heldu zaion mendietarik... irrisa aise landa ditaken zokho busti guzia aiphatu gabe. Bainan salbaiek ez dute aski tresna holako lan bati lotzeko.

        Eta egiazki orai arte bederen ongi egin dute ez lotzea! Esku hutsekin edo halatsu egin behar direlarik oro, ez du balio amets handiegitan hastea. Zertako uste duzue salbaiek maldak bilhatzen dituztela, edo mendiak edo oihanak, beren landen egiteko? Heien etsaiik handiena belharra baita, eta beren irrisa beheretan edo toki urtsu batean egiten badute, laster irrisa horri belharra nausituko baitzaio. Holako toki batean, sarra-ahala, belharra sortzen da, eta arratsean ez da ageri goizean nun zer sarratu zen. Gehiago dena, ez da aski belharraren errotik atheratzea ere, berehala ez erretzekotan: ondoko gauean berean ihintzak egundaino bezala har-araz lezoke.

        Koxametik urruntzeko jada eman dauzkitzuetan estakuruez kanpo, berze hau ere banuen beraz: bere lur txarrekin Koxam niholaz etzitakeela gehiago zabal eta handi, hango patarretan golderik ez baitzitaken higi. Bada, ongi ikusten nuen girixtino berrieri baitezpada irakutsi behar niozkatela nekhazaritzako molde berriak, oihanetarat joan etziten. Oro toki aberats eta ibil-errex batean bilduz baizik ez nezaken gehiago zerbeit egin...

        Ongi buruan ibiliak nituen oro: nere herri berria laborari etxe handi bat izanen zela, eta holako. Nere Anamitak lehenik igorri nituen Hagou deithu salbaietarat, idi eta basa-idi batzuen erosteko. Gero Cochinchinarat joan ziren golde eta gainerateko tresnen bilha. Nik bezala egin zuen Aita Dok, lurrak oraino nereak baino ibil errexago baitzituen, eta hainitz hurbilago. Nik baino lasterrago hasi zituen lan berriak: bainan, orduan eta gero, bethi elgar lagunduz egin ditugu gure urhats guziak.

        On da orai bederen erran dezazuegun, izan dadien Europakoa edo Anamita, hemengo aphez batek zer langile eta laguntzaile duen bere etxean eta menean. Lehenik, zenbeit Anamita, berek nahi zutelakotz jarraiki zaizkonak, katixima, prediku eta gainerakoetan laguntzeko. Komentuetan bizi diren fraide kartsu batzuen lan ber-berak egiten dituzte. Katixima eta predikuez bertzalde, ez dire haatik lotsa zer-nahiri lotzeko, ala barnean ala kanpoan. Lur-lanetan trebe dire gutiz gehienak. Anamitek irakutsi diote salbaieri goldearen erabiltzen.

        Aphez baten etxean bertzalde badire, esklabo izanik, aphezak erosi dituen sehi eta langileak. Eta artean errateko, sos gehiago baginu esklabo gaixoen erosteko! Bainan... bainan...! Esklabo hautan, oraino haur hutsak badire: erosi orduko bathaiatzen ditugu. Handiagokoeri katixima irakusten diotegu lehenik, gero bathaiatzeko esperantzan. Nere etxean ez dut esklabo-ohirik baizik. Badire erosi nituelarik jada ezkonduak zirenak. Hautarik ahal bezen guti erosten dut haatik, zuhaitza ez baita gogortu-eta hain aise plegatzen! Beraz arruntean nere sehi eta langileak ongi moldatu eta plegatuak dire eta ez dute errateko handirik. Adinerat heltzen direlarik, neronek ezkontarazten ditut, bakhotxari hobekienik doakion bezala. Ez dute ez notarian ez auzaphezaren aintzinean iragaitearen beharrik, nere ezkongeiek, egun handia ethorri zaiotelarik. Kofesatzen ditut... eta ezkontzen! Eta hogoi urthe baitu salbaien erdian bizi naizela, hau finka dezaket kopeta gorarik: hemen ez dela ezkontzako legeak hausten duenik! Bainan berritz itzul gaiten gure elherat...

        Herriaren egiteko tokia hautatua nuen. Koxamarrak jarraikarazterat lehiatu nintzen orduan. Gutiz gehienek baietz ihardetsi zautedan lehenik, bainan dudak ethorri zitzaizkoten laster. Berritz bildu nituen... eta berritz hitza hartu zautedan. Dena dela, Koxametik joaiteko eguna ethorri zenean, handi handia, bi familia jarraiki zauzkitan! Ez dut ukatuko zerbeit egin zautala segurki nere arthalde guziaren han uzteak, bainan ez nezaken gehiago gibelat egin, Anamitekin bakharrik bizi beharko banuen ere. Jarraiki zauzkitan bi familietarik bat ez dut erran beharrik Hemurrena zela. Herriz kanpoko aita-familiako batek galdeturik hura ere nerekin har nezan, baietz ihardetsi nion gogotik. Paganoa zen. Hamasei lagun bazituen berekin: hiruetarik biga bederen, haurrak eta ezkongeiak.

        1866garren urthea zen eta abendoa. Hemen gaindi hazilatik aphirila arte ez baita euririk ez aro gaixtorik ez ginuen etxolak egin arte lotsatzekorik.

        Zenbeit ilhabete lehenago nere langileeri lur batzu ibilaraziak niozkaten, harat orduko irrisaren eraiteko gisan. Ez ginuen beraz landetan denborarik galdu eta egoitzen egiten hasi ginen laster. Arratsak paganoeri katixima egiten iragaiten nituen supazterrean. Bertze guziak arraintzarat joaiten ziren denbora hortan. Eta gero, afal ondoan orok batean arratseko othoitza erranik, bakhotxa joaiten zen bere xokhorat, lo xorta baten bilha, lurra mihise eta zerua estalki. Zer bizi ederra osasunean denarentzat.

        Nere etxea egin zuten lehenik: alde batean kapera, bertzean nere eta Anamiten egoitza, kapera handi eta ederrago baten geroxago egiteko xedearekin, haatik. Irrisa onthu gabe etxe guziak xutik ziren eta uzta eder bat sartu ginuen geroxago, Jainkoari esker. Irrisa hori nik partitu nuen, etxe bakhotxari jende arau berea emanez Urthe hura baino ederragorik ez dut uste ereman dutan nere bizi guzian! Oro bat ziren eta makhur baten itzalik nihun balinbazen, aski nuen ahoa idekitzea. Irrisa berriaren jaten hasi ginen egunean, hamabortz pagano bathaiatu nituen. Herria sortua zen beraz: Jo-Ri-Krong deithu nuen. Ororen loriak etzuen parerik eta Jainkoari eskerrak bihurtu giniozkan gogotik...

        Ondoko urthea oraino aberatsago izatu ginuen, tresna berrieri esker. Hadrongetarrek eman elefant bat Annameko gobernuari diru phuska baten kontra saldurik, bertze zer-nahi tresna berri eta on erosi nuen. Salbaiek esku-gainik etzuten hortako. Nere tresnak ematen niozkaten beraz beren lanen egiteko. Anamitak han eta hemen nituen egun guziz, tresna horien erabiltzeko moldea irakusteko. Aldeko herrietarik noiz-nahi nere langileen ikusten frango bazabiltzan. Urthe hartako uztak oro harritu zituen. Jo-Ri-Krong bi aldiz handiago zen beraz bertze urthe baten buruko. Ikasleak ere emendatuz zoazkidan arratseko katiximetan: gizon, emazte eta haur, bethi etxearen bethe banuen...

        Bainan mila aldiz hobe da herri bat ez dadin lasterregi handi. Aise adituko duzue zertako. Salbai bat herrirat bakharrik heldu zitzautanean, nahiko denbora banuen hartaz artha hartzeko eta nere molde berezian moldatzeko. Ehun edo berrehun ethorri balauzkit batean, lanari nihundik ez nion bururik egiten ahalko. Ez nituen beraz galdeak nola-nahi eta berehala onhartzen. Nihor ez nuen herrian sartzerat utziko, gutienetik ez bazioten jainko faltsoeri egiten diozkaten ximinokeria zozoeri berehala ukho egin nahi, eta oraino gehiago, zinez hitzematen beren makhurretan nihori etzirela jazarriko. Alabainan, hemen hasten diren auzi eta gerlak zertarik heldu dire hamarretarik bederatzietan? Hortarik, jada errana dutan bezala. Nihor ez nuen bortxatzen girixtinotzerat: bortxaz girixtinotua ez litake sekulan girixtino on bat. Nik galdetuak onhartzen zauzkitedan beraz eta hainitzek beren haur ttipiak bathaia-arazten ere. Ethorriz geroztik, ezagutza zutenak laster abiatzen zauzkitan katiximan. Larrietan badire haatik hain bil-errexak ez direnak. Bakhar batzuek deus ez dute aditu nahi. Agian denborak eta Jainkoak bilduko dituzte...

        Joanak eta ahantziak dire segurki orai lehen denbora hetako oren latzgarri eta lotsagarriak. Nihork ez gintuen ikusi nahi orduan: gure etxola txarrak, geronek egin behar gintuen oihanean. Ahal dena jan behar ginuen. Orai orotarik badugu: irrisa nahikoa, arthoa ausarki. Artho bihitik ez dugu haatik oraino irin egiterik, ehotzekorik ez baitugu! Errerik jan behar beraz artho burua!

        Eskual-Herriko arthoa hemengo irrisa-irinetik egin ogia baino hainitzez hobea da, neretzat bederen. Eyhera bat baginu, hainitz balio luke guretzat: arthoak ez du irrisak bezenbat arthatze beharrik. Ez du belharraren beldur handirik, irrisak bezala, lasterrago handitzen delakotz.

        Artho eta irrisaz bertzerik ere badugu orai gure etxeetan: oilo, xerri, ahuntz, idi, basa-idi, uso eta ere zenbeit zaldi. Elefantak bertzalde. Bainan zaldiz ibiltzeko, zerbeit badugu oraino eskas: bideak. Orai arte zaldiz ez dut Aita Doren etxerainokoa baizik egiten ahal, Rohaietik Jo-Ri-Krongerat bide pollit bat eginarazia baitugu geronek! Elefantak, alabainan, karga handien ibiltzeko dire. Badute jada zer egin irrisaren landatik etxerat ekhartzeko. Zenbeit aldiz Annamerat ere igortzen ditugu haatik muthilekin, gatzaren bilha, bai-eta Frantziatik igortzen dauzkuten phuska guzien...

        Horiek oro ez dire jada guti. Eta horien gainerat nik hau erran dezaket: Jo-Ri-Krongeko erregea naizela. Egia aithortzeko, nere erregetasuna ez doa urrun, bainan Bezkoitzen edo nun-nahi bigarren baino ez othe dut hobe hemen lehen? Onik badu nere erregetasun ttipiak: horri esker, laster ez bada noizpeit, hemengo jendea egiazko Jainkoaren ganat itzuliko da. Egin ditudan obra guzietan, ez dut egundaino bertze xederik ukhan. Aita Do Rohaien ni hemen bezen jaun handia da. Handiago ez bada!

        Eta halere hau aithortu behar lañoki: lurrean ez dela zorion osorik. Jatekoa ausarki... eta ezin gehiago jan, nik! Haragirik ezin gehiago har, barnea unhatuegia nuelakotz! Jatekorik ez ginuen denboran, idi bat janen nuen kasik. Orai idiak ba... eta ez jastatu behar! Zenbeit denbora bazuen jada jaun aphezpikuak errana zautala pausatzerat eta sendatzerat haren ganat joaiteko. Herri berria egin-eta joanen nintzela ihardetsia nion. Eta herria egin orduko, Aita Besombes hila! Ez netzazken salbaiak aphezik gabe utz.

        Behin, egun ilhun batekin, gogoetan ari nintzen nere buruarekin, sekulan hiltzerat heldu banintz edo bertze norapeit joaiten, Banharren elizadia berehala suntsituko zela segur. Horra nun urhats arrotz bat aditzen dutan hainbertzenarekin, athean. Itzultzen naiz. Eta zer ikusten dut? Misionest xuri bat. Aita Suchet..

        Ez ditake asma zer loriak hartu ninduen. Lorietan zagon misionest gaztea ere. Begietarik, begitartetik, bere urhatsetik beretik ageri zuen hala zagola! Hogoita lau urthe zituen. Bi musu gozoren artetik, huna zer erran zautan: «Aita Dourisboure, Jainkoak igortzen nau zure ganat. Badakit eri zarela eta ezintzen hasia. Nik aldiz indar frango badut, eta ongi lagunduko zaitut!»

        Ongi lagunduko! Sukharrek berehala hartu ez balute, ba! Bi ilhabete gabe hil ez balitz, ba! Jainkoak geroa ezagutarazten balauku, ez litake zorionik. Badaki segurki zer ari den, oro gordez. Aita Suchet ethorri zelako berria laster hedatu zen herrian eta atseginak gaindi egin zuen bihotz guzietan. Nihor etzen lanerat joan egun hartan eta orok, lerro-lerro, itzuli bat egin zuten gure etxeraino Misionest berriari agur baten errateko. Aita Suchetek etzakien mintzaira; nik ihardesten nioten beraz haren partez: «Ikusten duzue zoin maite zauzten Jainkoak! Lotsatzerat zinoazten, eri naizelakotz, nere heriotzeak umexurtx utziko zintuztela. Orai nik badut ordaina, eta zuek aita. Nik atsegin handi bat badut bihotzean: zuek ere alegeratu behar duzue nik bezala. Aita berri hunek bere aitamak eta hamahirur haurride etxean utzi ditu: froga hoberik othe ditake egiazki maite zaituztela? Guziz, zuen arimak maite dituela? Nola ez duzue beraz ordainez maitatuko? Eta bereziki zuen arimak nola ez ditutzue hobeki maitatuko?»

        Segurki frogatu nuen laster lagun bat ona baino hobea igorri zautedala: kartsua zen, ixila eta bihotz onekoa. Ez nezaken adixkide hoberik asma eta gutizia. Hel-eta bizpahirur egunen buruko jaun aphezpikuari hitz bat igorri zion salbaietan jada lakhetua zela. Denbora berean erraten zion ni arras eri nintzela eta segurki jaun aphezpikuak ongi eginen zuela lehenbailehen bere etxerat deitzen baninduen, arthatzeko. Nere Jaun Charbonnier onak galdea igorri zautan beraz. Ondikotz, galde hori heldu zitzautanean, Aita Suchet jada hila zen. Sukharrek ereman zuten. Kutxa bat baitzen neretzat egina, hartan sartu ginuen eta ehortzi. Hobiaren gainean azken hitz batzuen erraten hasi orduko bi ilhabetez Aitak eman zauzkun etsenplu eder eta esperantza handiez, nigarrek itho ninduten eta ez nuen ahorik idekitzen ahal izan. Oi, bethi egin dadiela halere Jainkoaren nahi saindua!

        Jaun Aphezpikuari berri hauk igorri niozkalarik, ohartarazi nuen berritz nere xokhoari egundaino bezen estekatua nintzela, eta ez nintzela, eri izanagatik, mugituko bertze galde bat ukhan arte. Berehala ihardetsi zautan haatik: «Zer irabaziko dute Banharrek, hor hiltzen bazitzaiote? Ez othe dute hobe zenbeit denbora zutaz gabetzea, berritz azkartua itzul zakioten? Ez duzu gehiago luzatzerik: zato. Zatozkit lehenbailehen!»

        Orok uste ginuen Cochinchinako aireak sendatuko ninduela. Gaizkirik baizik etzautan egin... eta jaun aphezpikuak zenbeit denborarentzat igorri ninduen... Frantziarat.

        Egungo egunean zortzi-bederatzi ehun Banhar bada bathaiaturik, zazpi herrietan kokatuak oro. Rohai baita erdian, handik herri urrunenerat egun baten bidetsua da. Jo-Ri-Krong eta Rohaieko inguruetan Cochinchinan bezalako irrisa landa eder batzu orai ikus ditazke nun-nahi. Abereak ere badituzte aspaldiskoan salbaiek. Etxaldeek ageri dute gothortzen ari direla.

        Aita Dok behin igorri dauzkit Frantziarat hango berriak. Salbaiak nere beha omen daude segurki. Artho opilaren egiten ikasteko erraten daut, eta artho-irin egiteko tresna zerbeit ereman dezadan gibelaratekoan.

        Bainan hango elizadiak baluke bertze zerbeiten beharra ere: xixpa zenbeitena. Xixparik ez duteno, gure girixtinoak bethi irriskuan izanen dire, Hadrongetar eta bertze holako batzuen ondoan. Eta aldiz xixparen izenak berak urrunarazten ditu ohoin handienak!

        Jainko Onak bethi atxik detzala hango girixtinoak eta egin dezadala berritz hetarat itzultzeko grazia!

Liburu hau irakurtuko dutenek othoitz bat egin nahiko dute Banhar gaixoentzat...

Aita DOURISBOURE