HAMARGARREN KAPITULUA

Lehen urthea Sedangesekin

        1852garren urthean joan nintzen Kontrangerat, eta erran dut nola jarraiki zautan haradino Aita Combes. Adixkide maite horrek bere etxeko bidea hartu zuelarik, ilhundura tzar bat eta ezin erranezko lotsa sartu zauzkidan gorphutz guzian. Alabainan salbaien erdian bakharrik gelditzea, heyen mintzairatik hitz bat jakin gabe, ez othe da lotsagarri? Banharren mintzaira ez nakien segurki errotik oraino, bainan bederen nere burua nolazpeit adiarazten ahal nuen. Kontrangen aldiz! Lana haste nuen egundaino bezala.

        Salbai baten etxean egin nuen nere egoitza. Ahal den egoitza, haatik. Jada berrogoita hamar bat bizitzale bazen etxe hartan, gizon, emazte eta haur. Erran gabe doa, oro nahas-mahas bizi zirela, gela jan-toki eta jan-tokia sukalde. Hango oihu eta kalapitekin, nere othoitzak ez netzazken egin. Nola bizi halako tokian? Egunez egun urthea zuen, Aita Desgouts onarekin bidean heldu ginelarik, zangoan minhartu zuela Dok. Orduan nere baitan egin nuen urthe baten ongi bururatzeko gaizki hasi behar zela. Bertze urthea ere gaizki hasten nuela erran ditake. Gurutze hau nola jasan bakharrik? Bainan, ez: ez nintzen bakharrik! Eta benedikatua izan bedi segurki, berak kalitza ondoraino hustu ondoan, kalitza eskaintzen dion dohakabeari hainbertze eztitasun aldean ematen duen Jainko guziz Ona!

        Nere xokoan etzana nindagon jada, gaua bezen ilhun, nere bihotzmin handia Jainkoari eskainirik, arrats hartan. Hainbertzenarekin horra nun salbaiak lerroan sartzen diren etxean. Bainan zer da hau? Sartu bezen laster, oro berritz kanporat joan ziren. Iduritu zitzautan nigarrez ari zirela. Banharrez emazte bati berehala galdetu nion zer zuten nigar egiteko. Guti edo aski bazakien banharra eta ihardetsi zautan eia ez nintzen ohartu oro xoko berean izatu zirela: xoko hartan bazela eri bat hiltzen ari zena. Xutitu nintzen, hori aditu orduko, eta ni ere xokorat hurbildu. Oraino bulharretako haur gaixo bat zoan hiltzerat. Ur xorta bat harturik pegarretik, berehala bathaiatu nuen Aitaren eta Semearen eta Izpiritu Sainduaren izenean. Haurrak etzuen naski bertzerik igurikatzen: bathaiatu orduko azken hatsa emanik hila zen! Oi, zoin gogotik egin nion aingeru ttipi hari oihu: «Hoa, hoa, laster zeru gorenerat, han neretzat othoitz egiteko!» Berritz nere xokorat itzuli nintzelarik, Aita Combes eta oro ahantziak nituen eta atseginezko nigarrak heldu zauzkidan begietarat, arima bat salbaturik. Latzgarri da ororen uztea: latzgarri aitatto eta amatto, anai-arrebak azken aldikotz besarkaturik desterrurat joaitea, bainan gero zer sariak ematen diozkan Jainkoak, horiek eginik, sinhestearen hedatzerat doazinari! Arima baten salbatzea!

        Irrisak huts egina zuen urthe hartan Kontrangen. Jendea lotsa litake Frantzian ogiak hola huts egin baleza. Ez da batere lotsatzen salbaia. Landak eman ez dion jatekoa oihanak emanen diola badaki. Oihaneko aihen eta landare ttipi zenbeiten erroak dena irin dire. Lur-sagarraren iduria balukete kasik. Hetarik biziko da beraz hemengo jendea, nahiz, egia errateko, delako erroak beren irin guziaren gatik ez diren ahotik ezin utziak eta ahulen azkartzeko eginak! Kontrangen etzen beraz irrisik. Haratxagoko herri batean, hala-hala, zer-nahi bazuten bildua: Hamongen. Harat joaiten nintzen nere doiaren erosterat. Jada ehoa hartzen nuen, gero harekin, jan truk, Kontrangeko atxo xahar bati nere bazkari-afarien eginarazteko. Gaixo atxoak etzuen bizitzekorik eta indarrak joantxeak zituen oihanean erroen ondotik abiatzeko. Ederki eroria zuen beraz. Bere semea bezala maitatu ninduen laster. Mintzaira ikasixe nueneko, hasi nitzaion, Jainkoaz mintzatzen eta geroxago girixtinotu nuen.

        Lehen urthean ez nuen errateko lan handi-handirik egin: mintzairaren ikasten arizan nintzen gehienik. Goiz eta arratsetan, ihiztariak xoria bezala, hitz batzu airerat atxematen baniozkaten salbaieri, egun guzia hitz horiekin zerbeit moldatu beharrez ariko nintzen. Banharren mintzairaz jada erran dautzuetana hemengoaz berritz erran dezaket: libururik gabe ez direla aise ikasten mintzairak, hau bertzeak bezala. Koxamen bederen hiruzpalau baginen eta elgar lagunt ginezaken, elgar susta. Hemen bakharrik ari behar. Egunak oihanean iragaiten nituen ardura, harat eta hunat, aski ilhun zenbeit aldiz. Ilhabetean behin edo bigetan lagunen ikusterat joaiten nintzen haatik. Oi, zoin laster iragaiten zauzkidan hango orenak! Alabainan gero deusik ez nuen Kontrangen, ez meza saindurik ez bertzerik! Nigar egin badut behin edo bertze, uste duzue Jainkoak ez dauzkidala nigar horiek barkatu? Egia erran behar dautzuet haatik: behinere nere nigarrek ez dutela sobera denbora iraun: handik edo hemendik bethi zerbeitek begiak xukatzen zauzkidan! Eta bertzalde banakien mina eta bihotzmina direla misionesten legeak! Azkenekotz nere othoitzetako liburua ez othe nuen bethi nerekin, pinpirin beltzen urruntzeko?

        Ni nindagon etxeko nausiak Lam zuen izena. Hemen gaindi gizon guti ikusi dut hoin buru onekorik. Bi seme bazituen: Ngam eta Ngui. Hemengo etxeetan ez da egoitza berezirik ezkonduentzat baizik. Lam alharguna zen. Gurekin egiten zuen beraz lo harek ere eta arratsak elgarren aldean iragaiten gintuen, su handi baten ondoan, jada adixkide handi, eta hura nuen hango mintzairaren irakasle hoberena. Behin baino gehiagotan, othoitzen erraten ari nintzelarik, beha eta beha zagola oharturik, Jainkoari nola galdetzen nion gizon gaixoa lehenbailehen argi zezan! Bi semeak ere, Ngui guziz, maiz eta maiz neri beha zauden. Mintzairan trebatzen hasi nintzelarik, Lamek egiten etzautan galderik ez da, Frantziaz, sor-herriaz, orotaz.

        —«Aita eta ama bizi ditutzu oraino?»

        —«Bai».

        —«Baditutzu anai-arrebak?»

        — «Bai».

        —«Zertako utzi ditutzu beraz?»

        —«Zueri egiaz mintzatzeko, zuen argitzeko, zuen ifernutik begiratzeko eta zeru ederrerat helarazteko».

        —«Eta berritz zure herrirat itzuli gogo duzu?»

        —«Orai bezala balinbanaiz bederen, ez: hemen hiltzeko xedearekin ethorria nauk».

        —«Bihotzik ez duzu beraz? Zure ama ez duzu maite?»

        —«Hik ez dituk oraino horiek aditzen ahal! Geroxago ikusiko duk, ongi mintzaira ikasi-eta Jainkoaz mintzatuko nitzauzuelarik. Bainan etzadak othoi erran nere ama ez dutala maite: min egiten dautak!»

        Ixiltzen zen orduan. Bainan duda bat gelditzen zitzaion halere: begietarik ageri zuen.

        Mintzairan askitsu trebatu-eta, ez nintzen gehiago guti baizik egoten etxean: salbaiak norat baitzoazin, eta harat joaiten nintzen hek bezala, guziz burdin lanetan ari ziren eskualdetarat zoazilarik.

        Kondatu behar dautzuet hemen Toproh deithu herri batetarat egin itzuli bat. Ixtorioak balio du. Lehenik erran behar dautzuet haatik hemen gaindi xori mota baten kantuan sekulako sinhestea badutela. Xoria bidean doanari aintzinetik hasten bazaio kantuz, irrisku zerbeit bada bidean: gibeletik hasten bada, irriskua ttipixago da. Eskuin eta ezkerreko kantuak ere zerbeit erran nahi du. Ahantzia dut zer. Dena dela, egun hartan Toprohrat zoazila ikasirik, salbaieri jarraiki nintzen. Delako xoriek etzaukuten makhurrik kantatu bidean eta arras ongi heldu ginen Toprohrat. Etzen arras ilhuna oraino. Bainan «dieng» zen herria eta ez gintuzten sartzerat utzi.

        —«Xoriek ez daukute deusik erran?»

        —«Baditake: bainan herri hau «dieng» da eta arras «dieng»: etzaituztegu sartzerat utziko, eta gehiago dena, ez dautzuegu irrisarik salduko!»

        Lagun guziak harrituak nituen! Gehixago behar zuten harritu, geroxago. Ez ginenaz geroz Toprohn sartzen ahal, joan ginen bertze herri bati buruz, denborarik galdu gabe. Hogang etzen urrun. Zorigaitzez, herri hau ere «dieng» zen! Eta euria hasten, futxo! Lehen herrirat oren baten bidea bazen; Kodem ere «dieng» atxeman ginuen! Larruraino bustiak ginen oro. Gau ilhunagorik ez da ikusten eta bideak odol-edalez estaliak! Zangoetarik, ixterretarik, gorphutz guzitik, dotzenaka lothuak gintuen noiz-nahi! Ez ginakien gehiago norat joka, ximista batek urruntxago etxola bat argitu zaukularik! Lasterka joanik, oro kokatu ginen nolazpeit. Lehertua nintzen. Odol-edaleek egin zauri guzien gatik berehala lokhartu nintzen halere. Denbora laburrentzat: hotzak iratzar-arazi ninduen, kaskaran. Lagun guziak su eder bat eginik, idortzen eta berotzen ari ziren goxoki, kuia biribil bat egosten ari zitzaioten denboran. Basa-gathu bat ikusi zutela erran zautedan, bainan suak lotsaturik ihesi joan zela. Goseak ez du legerik: kuiatik eskaini zautedanean poxi bat, gogotik hartu nioten eta jan! Eguna arras argitu gabe, berritz bidearen gainean ginen, bezperan bezen fresko eta alegera. Gutik egin zuen haatik ibaia handi batean ez baiginen oro itho, geiak eremanik! Hamar orenak bagintuen Kontrangen sartzean. Geroztik trufa ederrik egiten diotek salbaieri beren xorien kantuaz!

        Eri, eta eri handi oraino, egon nintzen hortarik lekora. Etsitu ninduten-eta lauzpabortz egunez! Lamen etxean berrogoita hamar bat lagun baitzen, ez nuen xokorik neretzat: ororen erdian behar nuen bizi. Egun batez, berrogoi bat itzuli gutienetik egin behar izatu nituen kanporat, eta azkenean, flakoaren flakoaz, zabal-zabala lurrerat erori nintzen nunbeit! Hantxe iragan nituen hogoita lau oren luze, sukharrarekin borroka, ur xortarik gabe! Etxerat itzuli nintzenean, orok hil bat heldu zitzaiotela uste izan zuten. Jaterat eman nahi zautedan, eta ez nuen jaten ahal. Lotsatu ziren. Hilak bizieri agertzen direla sinhestea baitute, nola etzitzaioten ni bezalako hil bat agertuko? Eta ni bezalako hil batek zer etzioten eginen? Zenbeit othoitz egin zautedan orduantxe gaixoek, othoi ez nadin gaixtoegi izan hil-eta! Hatsa doidoia hartzen, eta holako xorokeriak entzun behar! Bainan horiek baino gehiago orhoitzen ninduen orduantxe aphez baten laguntza gabe hiltzeak! Bihotza Jainkoari altxatu nion beraz, eta Haren nahi saindurat erori, arras erori! Bainan Jainkoa urrikaldu zitzautan...

        Misionest lagunek etzakiten eri nintzela. Bizkitartean, hola nere buruaz etsitu nuenean, horra nun arratsalde batez athean agertzen zautan Aita Combes. Aingeru begiraleak zabilkan. Ez duzue sinhesten ahal zer atsegina egin zautan haren bizar handiak athe hartan! Eta egungo egunean ere ez nezake finka ez ninduela atsegin horrek sendatu. Nigarrez hasi zen etzana ikusi ninduelarik. Bainan nere begitarteko atseginak nigarrak xukatu ziozkan berehala eta Jainkoaren ganat itzuli zituen bere begi ederrak: «Oi, zoin ona zaren haatik, Nausi maitea!» Bospasei egun hartan deus ez nuen janik: berehala untzi baten bethe ahi egin zautan eta jan-arazi. Biharamunean... xutik nintzen!

        Liburu hau ez litake burura, Jainko Jaunaren ongiegin guziak erran behar banitu. Zenbat eta zenbat aldiz ez nau hola-hola lagundu, salbatu eta kontsolatu! Oraino ixtorio bat, kapitulua bururatu gabe. Kontrangen edaten ginuen ura nundik heldu zitzaukun ikasirik, haradinoko bat egin behar nuela, goiz batez joan nintzen zanpa-zanpa. Ez nakien salbaiek arte batzu bazituztela hedatuak, uraren sortzean, edaterat heldu ziren orkatzen atxemateko. Ez du balio nolakoak diren arte horiek erratea. Sasi batzu baziren uraren inguruan han-hemenka atheka batzuekin. Atheka horietan alanbre mehe bat alde batetik bertzerat. Alanbrea hunkitu orduko, urruntxago zerbeitek kanabera punta zorrotz bat jauzarazten zuen eta tiroa bezala athekaren erdirat igortzen. Mirakuilu zen beraz alanbrea hunkitu zuen dohakabea ez bazen hil hotza erortzen. Deuseri ohartu gabe atheka batetik sartu nintzen, bada, urari beha egon eta gibelat itzuli. Hainbertzenarekin gizon bat lasterka heldu zaut.

        —«Aita, ura ikusi duzu?

        —«Bai, ikusi dut. Zertaz?»

        —«Ez dakizu zertarik eskapatua zaren, ori!»

        Eta kanabera punta bat jauzarazi zuen... urrundik, ikus nezan. Nere harritzea! Nola igan othe nintzen bi aldiz, ni, alanbrea hunkitu gabe? Nahi duenak nahi duena erranen du, bainan nik uste dut aldi hartan ere Jainkoa bere misionestaren ondoan zela! Berehala eskerrak bihurtu niozkan... eta bihurtuko diozkat, bizi naizeno.