HOGOITA LAUGARREN KAPITULUA

Aita Dourisboure Koxamen.

Ponangoko elizadia

        Gure lehen elizadia Koxamekoa zen eta uste dut hango girixtinoak zirela hoberenak, Elizadi hori behar zen beraz hobekienik zaindu eta artatu, oro jarraik zaizkion ondoko egunetan. Ez ginen gehiago bi misionest frantses baizik, Aita Verdier eta ni. Harek edo nik behar ginuen berehala Koxamerat joan. Nere lagunari galdetu nion eia nahi zuen joan. Ezetz ihardetsi zautan, erisko zela eta lotsa mintzaira berri baten ikasten hasteko osasun harekin. Kontrangeko girixtino hain maite nituenak utzirik, niri zagon beraz Koxamerat joaitea. Urthe bat lehenago ez dakit aise eroriko nintzen hortarat, bainan zenbeit ilhabete hartan, hainbertze eta hainbertze girixtino on, hoberenak segur khenduz, orotarat egina ninduen Jainkoak.

        Pagano eta girixtino, orok jada ezagutzen ninduten Koxamen eta loriatu ziren ni nindoala harat ikasi zutelarik. Hain maite zituzten misionest frantsesak! Aita Combesen dohain handiek gogorrenak bilduko zituzten, alabainan! Beha. Aita on hori hil eta biharamunean, bi Koxamar Droez deithu herri batetarat joanak ziren. Arratsean Droeztarreri beren herriko berri handia supazterrean erranik, norbeitek heriotze hortaz atseginik baizik etzuela ihardetsi zioten. Edanskoa zen hola mintzatu zen dohakabea eta ilhunpean etzen bi arrotzeri ohartua. Hauk xutitu zitzaizkon eta aintzinerat joan elhe horren xuritzeko: «Eta errak, to? Zer gaizki egin daik gure Aitak egundaino? Zertako egiten dauk atsegin haren heriotzeak?» Dohakabeak etzakien norat itzul ez-eta zer ihardets. Barkamendu galdetu zioten, edanak erranarazi ziola segur holako elhea eta Aita Combes etzaukala segurki gizon tzar batentzat. — «Ez, ez duk zeren berritz holako atheraldi zororik egin, Droez eta Koxam adixkide egotea nahi baduk! Euriaren gatik, gaua hemen iragaiteko xedea ginikan: orai etzezakeguk! Agur...» Eta handik joan ziren berehala.

        Koxamerat orduko, Droezen zer gertatu zitzaioten orori erran zioten. Biharamunean Koxamar guziak Droezen ziren elhearen xuritzen. Etzen gerlarik izan, bainan mihi luzeari bi basa-idi eder gosta zitzaizkon haatik. Ez nintzen oraino Koxamen, ni, hori gertatu zelarik. Joan nintzeneko basa-idietarik bat eskaini zautaten neretzat: ez nuen hartu..., bainan herritar guziek ederki baliatu zuten nere partez. Orai errazue: Koxamarrek ez othe zuten Aita Combes egiazki maite?

        Aita Bao Koxamen zen oraino. Inguruko herrixka batek misionest bat galdeturik, neronek ereman nioten urthearen ondarrerat. Xolang zen herrixka hori: Anammeko bidearen gainean arras, Koxametik doidoia bi orenetan zen.

        Koxamen lehen-lehenik egin nuena da, girixtino-geien katiximarat deitzea. Etzen haatik lan errexa neretzat katiximaren erakastea, banhar mintzaira ahantzixea bainuen. Hemengo mintzairek arras ikusteko guti dute elgarrekin, zorigaitzez. Bainan Jainkoaren laguntzarekin eta neroni ongi bermaturik, aski laster trebatu nintzen berritz eta urthe baten buruko hamabortz bat bathaio banuen eginik.

        Ordu arte bekaizgo eta trufek kalte handia egina zaukuten. Iduri luke batzu eta bertzeak berekin ehortzi zituela Aita Combesek. Bertzalde, girixtino berriak hain ezti eta lagunkin ziren ororentzat, nun paganoak hasi baitziren herritar horiek holakatzen ziozkaten erakaspenari begi hobez behatzen. Urtherik ez da joan geroztik bathaiorik gabe eta ez naiz egunik egon nere katiximetan, ikaslerik gabe. Jainkoa ari zen. Bai, Jainkoa! Eta ez segurki ni! Hamarretarik bederatzietan igurikatzen ez nituen lekhutik heldu zauzkidan nere ikusleak! Eta aldiz nik gehienik othoiztu nuenak huts eginen zautan... edo berantago ihardetsiko! Jainkoak konberti dezake bakharrik: horra fedezko egia bat, misionestek egun guziz beren gostuz frogatzen dutena...

        Ibaiari gora, Koxametik oren erditsu baten bidean da Ponang. Bi herri hautako salbaiek lokharri hainitz badute. Urthe bat bazuen bizkitartean Koxamen nintzela, lehen aldikotz Ponangerat joan nintzelarik. Berehala egiazko Jainkoaz mintzatu nitzaioten, eta zabal zabala begietan eman, beren jainko faltsoeri ukho egiten ez bazuten, etzutela beren eginbidea bethetzen. Aski beltzuri gaixtoa egin zautedan hori aditzean, bainan aski laster zenbeit bakhar hasi ziren nere erraneri hobeki behatzen, eta horiek batetarat ziten, etxe bat eginarazi nuen Ponangen. Nere Anamitetarik batek hasi ziozkaten katiximak. Delako Anamita gizon zuzen eta ezti bat zen, sinheste handikoa. Presondegian ere egona zen-eta girixtinoa zelakotz!

        Preso altxatu zutelarik Aita Chamaison, misionest frantsesaren zerbitzari zen. Kuangnameko aintzindari batek zer-nahi ikusarazi zion eta hiltzat utzi oihan batean. Handik ethorri zitzaukun. Gurekin zen haste hastetik Banharretan eta haste hartako nekhe, buru-hauste eta gainerateko guziak guk bezala jasanak zituen. Hunat gurekin ethorri Anamitak bat bertzearen ondotik hilak ziren, oro, hura salbu. Eta hura, berrogoita hamar urthez goititan bethi gazte eta suhar! Behin sor-herrirat izatu da. Ez du bidetze hori egin anaiaren ikusteko bakharrik, bainan bere etxe-partearen unkitzeko «urrikirik gabe, dio berak, Jainkoaren aintzinean ager nadin!» Horra Ponangerat igorri nuen gizona. Hango mintzaira ez baitzakien errotik, katixima larrienak neretzat atxiki nituen haatik.

        Zenbeit aste zuen doidoia Ponangen zela nere Anamita, ondorio hoberenak ukhan zetzazken zerbeit gertatu zelarik. Aztaparka lothu nitzaion. Ponang tokiz aldaratu nahi zuten, eta aldaratzerat zoan. Holakoetan zer-nahi ziminokeria egiten dute salbaiek, eta uste dute orduan eginak oro gero ez badituzte erreberritzen usu-usua, heriotzea herrian alhatuko dela. Hala-hala oitura zaharrak aldaira horietan utz ditazke irriskurik gabe. Denik ere zerbeit irriska dezake oitura horien kontra lehenik ahoa ideki duenak! Nere baitan egin nuen: «To! Huna padara eder bat jende gaixo horieri beren ziminokeriak utzarazteko... neronek lehenik utzirik! Beldur hori galtzen badute behin, hobeki entzunen naute!»

        Herri berri bat egiten denean, ziminokeria handienak galdetzen dituzten hirur gauzak dire, etxeak atxikiko dituzten pilarren xutitzea, sukhaldearen moldatzea eta lehen pegar uraren ekhartzea. Hirur gauza horiek nik egitea orotan galdeturik... nere gisan egin nituen. Erran nahi dut, behinere egiten etzituzten bezala egin nituela irrisku guziak nere gain harturik. Eta oro jarraiki zauzkitan ixil-ixila...

        Europan etxe baten egiteko lehen harria pausatzen duenak morteroa berak eman behar dio harriari: hemen aldiz haintzurkaldi bat nuen emateko. Gero bertzeek egiten zuten gainerateko guzia. Pilarra doidoia eskuz unkitu eta, bertze etxe batetarat joan! Sukaldetako lana ez nuen gaixtoago: aski nuen sukaldearen erdian su bat phiztea. Erran gabe doa artetan trufa ederrik egiten niotela bere jainkoentzat! Gero, uraren aldi. Herriko emazte batzu jarraiki zitzauzkidan ithurrirat eta han kanabera muthur bana eman zautedan bethetzeko... eta artha handienarekin bethe niozkaten, irria begian eta trufa mihian!

        Horiek nik nere gisan eginez geroztik, Ponangeko salbaiek etzuten bertze deus egitekorik. Hanbat gaixto neretzat gaizki- egin banuen! Hek niholaz hobenik etzuten, eta loriaren loriaz, bazkari eder bat eskaini zautedan. Bazkal ondoan sari bat galdetu nioten: lehengo herriaren aintzinean xutik baitzuten harrizko jainko gerizatzaile bat, hura: «Guk gogo onez emanen ginautzuke segurki, bainan nor mentura haren unkitzerat? Dohakabea erhauts lezake!» Ez nioten baimen hori baizik galdetzen. Neroni joan nintzen beraz delako jainkorat, eta, erroz gora ezarririk lehenik, bizkarrean hartu, Koxamerat ereman eta hango urean sekulakotz pulunpatu! Uste dut geroztik ez den hainitz mugitu errekako harri eta belhar tzarren artetik.

        Ondoko egun batez bertze hoinbertzeko edo handiagokoa egin nioten oraino landetako jainkoen kontra...

        Holako eta holatsuko bertze zozokeria batzuen galarazteaz bertze egitekorik badu haatik misionestak. Jainkoak errana dio hau: «Hautatu haut errotik atheratu eta landa dezakan». Beraz salbaia gaixo horien bihotzetan zerbeiten landatzeko orena ethorria nuen. Hortzez eta haginez hasi nintzen lan horri... eta urthe bat gabe herri hortan banituen hamabortz girixtino larri: neskatxa bat eta hamalau muthil gazte. Zaharrenak etzituen hogoita bortz urthe oraino: gazteena hamabortzetan zen. Piol zuen neskatxa horrek izena eta, nahiz deusik etzakien, aspaldi bathaioaz nahitua zen. Ponangerat abiatu aintzinean, han eta hemen frangotan ikusia nuen, eta bethi galde bera egiten zautan: «Nik ere «Ba-Jang» ezagutu nahi bainuke, noiz ezagutaraziko dautazu»? «Ba-Jang» asmatzen duzue nor den: Jainkoa. Neskatxa horri zerk emana zion holako gutizia? Ez dakit. Arras girixtino ona da bethi Piol...

        Pikota sartu zitzaukunean Ponangen, jada hiruetan hogoi girixtino banituen: erdiak hil ziren pur pur pur. Bainan, emeki bada emeki, hileri ordainak heldu zaizkote. Eta hautuzko ordainak, eiki!

        Hemen ez da lasterka aintzinatzerik. Salbaiak ez ditazke arratsetan baizik ikus, lanetik lehertuak itzuli direlarik. Irrisa horitzen hasiz geroz ez ditazke arras guziez ere ikus. Nola laster argi beraz? Horrengatik bagoazi... bagoazi. Haatik Ponangeko girixtino heien buruan zerbeit sar-arazteko, ez nintaken hainitz egon. Gau beltzean nola itzul Koxamerat, alabainan? Ez ditazke asma hango bidexkak... eta noiz-nahi euria nuen! Dena dela, oro ahantziak ditut orai. Ahantziak, eta ederki ordainduak dauzkit Jainkoak, Haren arthalde ttipian ardi batzu gehiago baitire! Oxala berritz ere nekhatu behar banu... sari berean!