SEIGARREN KAPITULUA

Koxamen.

Debrua sinhestearen hedatzaileen kontra

        Hemur Kolangen ikusi ginuelarik nungoa zen erran zaukun berak, eta guk berehala galdetu ginion, Koxamerat joaiten baginen egoterat egun batez, zer begitarte eginen zaukun hango jendeak. Etzakiela ihardetsi zaukun, bainan, bere herritarrak mintzaturik, hek errana helaraziko zaukula: «Nola nahi, Koxamerat Bliourekin itzuli bat egin nahi baduzue, atherbea eta jana lorietan emanen dauzkitzuet, nik». Etzen gaizki, eta berehala hitzeman ginion ondoko egun batez joanen ginetzaiola ikusterat.

        Hemurren herritarrek behinere etzuten kanpotarrik ikusi. Behar gabe ez lotsatzeko Koxamarrak Aita Fontaine eta Aita Desgouts gure etxolan utzi gintuen lagunzaile gehientsuekin, eta Aita Combes, Do, ni eta bi erakasle lothu bakharrik bideari.

        Kolangetik Koxamerat egun baten bidea da, zazpi zortzi herrixketan barna. Herrixka horietan gu ez ginen sartu. Bainan horietan ez sartzeko, gure bidea sasiz-sasi egin behar ginuen. Zer izerdiak igorri gintuen! Bainan ilhuntzeko Koxametik oren erdi baten bidean ginen, Bonang deithu bertze herrixka baten alde-aldean. Hain xuxen phestak zituzten Ponangen eta herriko jende guzia, plazarat bildua, asean eta bethean zagon. Norbeitek ikusi gintuen halere eta bertzeak ohart-arazi. Ustez etsaiak ginen, orroaz hasi ziren oro. Bainan ez giniotela behatzen ere eta aintzinat ginoazila ikusirik, ixildu ziren eta... dudarik gabe, berritz phestari lothu.

        Gau ilhuna zen Koxameko lehen etxetarat heldu ginelarik. Bliou hasi zen Hemurri oihuka. Bainan hunek ez gintuen herritarren baimenik gabe sar-arazi nahi. Bildu zituen barne batetarat, erran zioten nor ginen eta nola haren etxerat ginoazin. Hemur herriko gizon handiskoenetarik baitzen, nihork etzion deusik ihardetsi, eta Hemurrek lerro-lerro ereman gintuen bere etxerat. Han egin ginuen lo gau hartan.

        Koxamerat sartu gabe bada ibai bat jada aski maiz aiphatu duguna: Bla deitzen da. Ipharraldetik heldu da, bainan Koxamen betbetan mendeal alderat hartzen du. Aski zabala da, eta guziz oldar handian doa. Udan ur guti dabilka haatik.

        Nere Jaun Cuenotek nunbeitik bazakien Bahnarren eskualdetan ibai handisko bat bazela, Laoseko ibai handirat bere urak zeramazkana: Bla hori da delako ibaia. Aita Combes Bahnarrekin egotekoa zen: Aita Desgouts ere ba, geroxago aphezgeitegi bat idekitzeko. Bainan Aita Fontaine eta ni, ibai hori atxeman orduko, horri segi urrunago joaitekoak ginen. Aphezpikuak hala manatua zaukun eta liburu bat emana hango mintzairari ohartzeko.

        Bainan xedeak ez dire bethi bururatzen. Behinik behin, hori ez dugu behinere bururatu. Eritasunak sobera langile janen ziola ikusirik, jaun aphezpikuak jakinarazi zaukun etzuela balio urrunegi joaitea: «Ibaia atxemanen duzuelarik, urrunago joan gabe, koka zaizte aldeko herrietarik batean, eta han berean loth lanari...»

        Lantegirat helduxeak ginen beraz. Denik ere beheraxago jautsi behar othe ginuen, eskualde aranago baten bilha? Dena dela, ez ginuen gehiago buru-hauste handi handirik...

        Biharamunean gure begitarte xuriak Koxameko salbaieri agertu giniozkatelarik, nola eman zauzkun beha! Zorigaitzez bat bakharra etzaukun ondorat menturatu eta inguru herriez ez ginuen xehetasun bat ere ukhan. Funtsean bat ethorri balitzauku ere alderat, nola adituko ginuen elgar? Heyen mintzaira ez ginakien, salbu Dok zenbeit hitz, eta erran gabe doa berena baizik etzakitela. Ez ginioten beraz urruntxago joaiteko laguntzarik galdetzen ahal izan.

        Ibaiaren ezkerretik da Koxam. Ezkerrean mendi handi bat oro gordetzen zauzkuna. Beharra eragile handi: puntaraino joan nintzen ahuntz bat bezen zalhu, Aita Combes beherean utzirik, nunbeit zerbeit ikusiko othe zen handik. Puntaren puntan zuhaitz bat bazen hain xuxen. Urrunago ikusteko, hartarat igan nintzen aztaparka. Bainan igan banintzen igan, gutik egin zuen ez banuen hantxe bizkar hezurra hautsi. Alabainan izerdi uretan nintzen. Zuhaitz haren puntan hotzak berehala hartu ninduen eta indar guziak betbetan joan zauzkitan. Ezagutza ere ba naski. Arras nere baitaratu nintzelarik, zuhaitzari bi besoz lothua nindagon, hortzak karraskan. Nola eskerrak bihurtu niozkan berehala Jainko Onari!

        Hala lehertu, halako irriskuan izan... eta deusik ikusi gabe abiatu nintzen beheiti, ezen nere mendiaren aintzinean bertze mendi batzuek oro gordetzen zituzten. Aita Combes nere beha zagon. Ondikotz, ez nion berri onik emateko!

        Horrengatik Koxameko itzuli hori ez ginuen arras debaldetan egin: Hemur etzela nor-nahi baginakien orai, bai-eta ondoko egunetan haren gainean kondatzen ahalko ginuela. Koxamen lehen bai lehen etxe baten egiteko xedea hartu ginuen beraz, etxolan utziak gintuen bi lagunekin hortaz mintzatu-eta.

        Oihaneko etxola hortan maiz eta maiz gure ikusten ibilia baginuen gizon bat: Diong-Dia zuen izena. Lan eginarekin adixkide, bi besoak gurutzaturik noiz-nahi orenak egonen zen gurekin. Mandatu batzu eginarazten giniozkan noizetik noizerat, eta hortan truk ogi phuska bat edo bertze ematen. Etzuen bizitzeko bertze irabazpiderik.

        Koxamerat joaiteko xedea ginuela aditu zuelarik, lotsatu zen, eta badakizue, zer egin zuen gure gibelatzeko? Herriz herri berria hedatu, ginabiltzan toki guzietan emazteak ebasten gintuela, eta nahi gintuen guzien hilarazteko mila eta mila sorginkeria bagintuela! Eta ondikotz, salbu Hemur gure adixkideak, orok gezur horiek sinhetsi ziozkaten! Hemurrek, ba, gure alderdia hartu zuen goraki, eta oihuka ari zen nahi zuten guzieri: «Diong-Dia ez da gezurti handi bat baizik. Gizon xuriak, harek dion bezalakoak balire, etziren Bliou famatuarekin adixkidetuko!» Bainan gezurrak laster egiten ditu erroak eta handik goiti aski begi gaixtoa egiten zaukuten salbaiek.

        Hamar urthe joan dire gutienetik guk gezur horiek hedatu zirela ikasi arte. Ordukotz ezagutuak ginen han gaindi ere. Bainan ez baginakien gezurrik gure kontra hedatu zutela, aise ohartzen ginen bederen jendeak arras ihes egiten zaukula, legena ukhan baginu bezala. Gizon edo emazte, nor-nahi kausi zadiela gure bidean, hiru debruek hausteko lasterka abiatuko zen gu ikus orduko, oihanak oihanari. Herri edo herrixka batetarat hurbiltzen baginen, laster athe eta leiho guziak hetsiko ziren. Norbeiti barnerat oihu egin ginezola, dieng zela ihardetsiko zaukun. Dieng horrek «ezin hurbildua» erran nahi du, eta «dieng» izan ditake edo eriz edo bertze zerbeiten gatik. Ez da hemen gaindi haizu «dieng» denari mintzatzea ere. Eta hola herri osoak «dieng» gintuen!

        Ez baiginakien Diong-Diak gutaz deusik erran zuela, Do Koxamerat igorri ginuen etxe baten han egiterat. Zenbeit lagun ereman zituen berekin. Hemurrek begitarte ona egin zioten, bainan laster ohartu ziren bertze salbaiek etzituztela begi beraz ikusiko. Gure Annamiten jauntziak ikusi zituzteneko, herriko emazte guziak gorde ziren, eta gizonek etzuten onhartu Do has zadien herri hartan etxe baten egiten, Hemurren bortz egin-ahalen gatik. Hunek erran zion Dori zer xedetan ziren salbaiak, bainan etzadin Kolangerat deus egin gabe itzul, xokho bat erakutsi zion oren erdi baten bidean, Bla ibaiari hurbil: «Hau nere-nerea da: zuretzat ematen dautzut. Etxe bat egiten baduzu eta hortarat heldu badire xuriak, errozute nik zainduko ditudala». Beha Hemur zoin atxikia zen guri, eta halere egundaino ez dauku Diong-Dia gure kontra mintzatua zela salatu! Zer den haatik!

        Delako etxea xutitu orduko hartan egoterat joan ginen Aita Combes eta ni. Mementoan etziren nihorat higitzeko on Aita Fontaine eta Aita Desgouts. Ondoko egun batez ethorri zitzaukun Aita Desgouts. Bidean norbeitek lagundu ez balu, ez omen zen haatik sekulan Koxamerat helduko! Aita Fontainek etzuen hain aise deliberatu bere etxola txarretik atheratzea, bainan bakharrik unhatu zen... eta egun batez makhil batean finkatuz ethorri zitzaukun hura ere. Zer atsegina egoitza berrian egun hartan!