HOGOITA BORTZGARREN KAPITULUA

Aita Verdieren heriotzea

Saigonerat badoa Aita Dourisboure

Aita Besombes salbaietan

        Ponangeko elizadia ezin xutituz ari nintzelarik Annameko erresuman gertatu zirenak ez detzazket aiphatu gabe utz: guretzat ondorio handiegiak izatu dituzte, ixiltzeko.

        Touranneko itsas-hegian zenbeit denbora egonik, Rigault de Genouilly itsas-aintzindari famatua Saigonen sartu zen bere soldadoekin 1859-eko otsailean. Errabiaren errabiaz, girixtinoeri jazarri ziren Anamitak. Nunnahi ondotik zabilzkioten eta bat atxematen zutenean, esklaboak berak baino garrazkiago zerabilkaten beren erresumarat eremanik. Iduri zuen ifernu guzia elizari gerlan lothu zela, behin bethikotz lehertzeko. Ez dut haatik gerla hortaz deus xehetasunik eman. Guretzat ukhan dituen ondorioen gatik aiphatzen dut bakharrik. Oro jada sutan zirelarik bizkitartean bertze guzietan, Binhdineko eskualdean nihun deus etzen. Hango misionestek irriskurik gabe elgar ikus zezaketen eta beren berriak oraino aise helarazten zauzkuten. Bainan 1860garrenean bideak hetsi ziren: Binhdineko eskualdea ere suak hartu zuen. Nihundik ez nuen beraz gehiago berririk.

        Zenbeit ilhabete geroxago, bertze zorigaitz handi batek bihotza hautsi zautan arras: Aita Verdier hil zitzautan. Kontrangen utzi nuen Koxamerat ethorri nintzelarik. Jada arras ahuldua zen ordukotz geroztik egunetik egunerat oraino gehiago ttipitua zen. Ez dakit zer eritasun zuen: hiratuz zoan, behinere halako min handirik gabe. Etzitakeela han senda ohartu zelarik, bertze norapeit joaitea galdetu zautan eta berehala hitz bat igorri nion Nere Jaun Cuenoti, bere ganat deith zezan eta Singapour-eko eskualdean sendatzerat igor. Zorigaitzez jaun aphezpikuak etzautan berehala ihardetsi... eta gero badakizue bideak nola hetsi zauzkun nihorat abiatzeko: Banharren erdian preso ginen.

        Etzuen hiltzeak lotsatzen Aita Verdier eta berehala erori zen Jainkoaren nahi saindu guzietarat. Aski denboraz oraino, nahiz etzitaken nihorat joan gehiago, noizetik noizerat bere meza ematen ahal zuen. Azkenekotz hortako ere etzuen gehiago indarrik. Egunak, asteak eta ilhabeteak etzanik iragan behar, kasik higitu gabe, bizirik hila! Etzuela gehiago denbora handirik bizitzeko, Rohaieko etxerat eremanarazi nuen, bizkarrez. Bi aste zuen han zela, goiz batez erran zautalarik: «Jainko maiteak ni hiltzea nahi duenaz geroz, nere girixtinoen artean nahi dut hil. Ereman nezazue beraz lehenbailehen Kontrangerat».

        Hala egin ginuen. Etzen gehiago hezur eta larru baizik. Bidean uste izatu ginuen hil behar zitzaukula. Ez. Etxean hil zen, ezti-eztia, 1861garrenean, Aphirilaren 21-ean, Han dago hura ere Kontrangeko oihanean, Josep Nguiren aldean, berritz phiztu arte! Eta ni, bekatoros dohakabea, oraino bizi? Nik ehortzi behar nere lagun maiteak, ez naizelakotz on eta gei Jainkoaren aintzinean agertzeko!

        Nere mihiak ez du aski hitz saminik hemen errateko zer bihotzmina eman zautan nere azken lagun frantsesaren galtzeak! Segurki bi aphez on banituen nere ondoetan, Aita Do eta Aita Bao: bainan ez jaun aphezpikuarekin ez bertze misionestekin berririk ez nezaken gehiago gurutza, eta erran ditake galdua bezala nintzela! Sor-lekutik hoin urrun, kontseilari bat gabe, adixkiderik gabe, laguntzailerik gabe, salbaiekin! Trabak baztertzeko, ilhunbeak argitzeko bakharrik! Bakharrik, ni hoin ttipia, ni hoin ezdeusa, ni hoin jakitaterik gabea! Oi, ez ninduen gabeziak lotsatzen ez-eta diru eskasak! Ez! Bizkitartean hunat ekharri nituen soineko hek aspaldi higatu ziren eta Jainkoak daki zer pildak nerabilzkan! Zapata pare bat gelditzen zitzautan doidoia, eta hura ere joantxea, eta, begiko ninia bezala, meza sainduaren emateko begiratzen nituen! Eta, gehiago dena, bide guziak hetsirik, beldurtzeko baitzen behin-behin ez nuela irinik eta arnorik eskuratuko, igandetako mezaz kanpo bertzerik eman gabe egon behar! Eta arte hortan bathaioak emendatuz baitzoazin, irinik gabe nola egin beharko nuen girixtino berrien Mahain Saindurat hurbilarazteko?

        Urrungoek misionestak urrikari dituzte nekhatzen direlakotz, maiz beharra dutelakotz lege. Bada, deus ez dire horiek, jasaiteko dituzten bihotzmin eta beldur gaixto batzuen aldean. Bainan zer diot? Misionesta egiazki misionest balinbada, gabeziak eta gaineratekoek ez dute lotsatzen: azkartzen eta sustatzen, ba. Neronek frogatua dut hori. Nik bezala egin dute bertze frangok. Bainan mina barnekoa delarik, ilhundura eta desgustua bakharrik den bati heldu zaizkolarik, ah! orduan ikaragarri da! Orduan hameka aldiz jarri naiz Koxameko ibaiaren ondoan, bertze orduz Israelitak Babyloneko ibaiaren ondoan bezala eta nigarrez hasi: Cæpit pavere.

        Bi urthe luze iragan nituen nihungo berririk gabe. Bideak bethi hetsiak zirenaz geroz, banakien Annamen etziotela beraz oraino girixtinoeri barkatzen. Noizean behinka hango merkatzale ezagun batzuek Jakinarazten zautedan hango edo hemengo girixtino gaixo batzueri oraino oro ebatsi ziozkatela, eta larrutu eta biphildurik utzi. Bainan merkatari horiek Ansonekoak baitziren gutiz gehienak, beraz gerla tokietarik aski urrungoak, ez nituen arras sinhesten ahal. Zer zoakioten guzien buruan? Behin haatik merkatari horiek berria ekharririk Anamitek gizon xuri bizar luze bat preso ereman zutela bere adinaren gatik, beldurtu nintzen Nere Jaun Cuenot othe zen bederen. Hura zen, zorigaitzez. Geroztik jakina dut hilaraztekoa zutela, uste gabean hertzetako gaitz tzar batek ereman zuelarik...

        Anhartean soldado eta mariñel frantsesak Cochinchina behera guziaz jabeturik, nahi-eta ez bakea eginarazi zioten Anamiteri eta hitzemanarazi girixtinoeri etziotela gehiago deusik eginen. Misionestak ordutik nun-nahi ibil zitazken beren erakaspenaren hedatzeko. Gizon gazte batek ekharri zaukun berri on hori. Bazuen haatik berri tzarrik ere, hala nola jaun aphezpikua presondegian hil zela, misionest frango ere bazela hilik, girixtino hainitz desterraturik! Eta holako! Gizon gazte horrek erran zaukun oraino nola gorde zen Saigonen heriotzeari espakatzeko Aita Herrengt, eta, Aita Sainduak bertze bat izendatu arte, hura zela gure buruzagi eta nausia. Hitz bat igorri nion berehala xehetasun guziekin. Denboraren buruan orhoit naiz galde hau egiten niola: «Nor dugu Aita Saindu?» Eta bertze hau ere ba: «Zer du Frantziako errege edo enperadoreak izena?» Ez dakit nola ez nion ere, bertze orduz Paule ermitauak San Antoni bezala, galdetu oraino: «Etxeak egiten othe dituzte oraino gizonek?»

        Zenbeit ilhabeteren buruko bertze galtze latzgarri bat ukhan ginuen. Nihork etzuen Aita Herrengt horrek baino gei gehiago Nere Jaun Cuenoten kargua hartzeko: «choléra» deithu gaitz ikharagarriak ereman zaukun! Erromatik jada jakinarazia zioten aphezpikutzat hautatu zutela, bainan aphezpiku-titulua gibelat igorria zuen, bere burua ttipiegi zaukalakotz holako kargu baten bethetzeko. Paperak Erromako bidean... eta Aita Herrengt jada bertze munduan! Zer den gizona!

        Ez ginakien gehiago zer egin. Nor zen buruzagi? Nori eman gure berriak? Jakiteko, goiz batez Annameko bidea hartu nuen.

        Hamahirur urthe bazuen salbaietan nintzela. Ez nuen Annameko erresuma ezagutzen. Frantziatik heldu nintzelarik, misionestak etzitazken gauaz baizik ibil. Egia erran, aldi huntan ere aski lotsa nintzen egunaz ibiltzeko. Anamitek segurki hitza emana bazuten bakea utziko zaukutela, hain aise badakite hitzaren jaten. Bertzalde ez nuen paperik eta banakien legearen arabera behar nituela. Binhdinen nihor ez atxemanik, Saigoni buruz abiatu nintzen denborarik galdu gabe. Bainan urez joan behar bainuen, untzi baten beha gelditu nintzen Giako ondoan. Anamita gazte batek berri on bat ekharri zautan harat: Giako porturat misionest bat ethorri zela. Aita Besombes zen. Bi jauziz joan nintzen porturat eta nere lagun berria goxoki besarkatu. Aita Verdier hilez geroztik, begitarte xuririk ez nuen nihun ikusi. Eta badakizue? Aita Besombes frantsesez elheketa hasi eta ez nion aise ihardetsi: frantsesean harrozten hasia nintzen zinez!

        Irri frango eginarazi nion. Nere ganat heldu zen Banharren elizadietarat, bainan ez baitzauzkidan nahi nituen xehetasun guziak ematen ahal izan, bere bidean utzi nuen eta nereari jarraiki: «Ahal bezen laster itzuliko naiz haatik, eta hainbertze herritarren Saigonen ikusteko atseginak ez daut ahantzaraziko nere eginbidea Banharretan dela!»

        Saigonen iduritu zitzautan Frantzian berean nintzela. Untzi hek ikusi nituelarik soldado eta mariñel frantsesez betheak, karrika luze eder hetan sartu nitzelarik, guziz hango eliza xuri eta ederretan kantu batzu aditu nituelarik eta eliza horietako meza eta elizkizun paregabeak entzun, xoratu nintzen eta uste izan nuen amets luze batetik atheratzen nintzela. Nigarrak jauzi zauzkidan. Bainan Saigoneko xoramenduek etzautedan burua galarazi halare eta ikasteko nituenak ikasi orduko, egiteko nituenak egin orduko, begiak eta bihotza laster nere Banhar maiteetarat itzuli nituen! Berehala nahiko nuen abiatu, bainan Nere Jaun Lefebvre, Cochinchina behereko jaun aphezpikuak nere osasunaren gatik zenbeit egun egonarazi ninduen. Pausatuxe nintzelarik eta berritz joaitea deliberatu, egundaino bezala bertze zerbeitek gibelatu ninduen, eta arte hortan Binhdineko eskualdean sekulako nahasmenduak jauzi ziren.

        Huna zertako. Aita Besombes bere paperekin zen eta nihork etzezoken deusik egin. Xixpa batzu Salbaietarat bazeramatzan: horien ageria ere bazuen. Bainan nola nihor ez baitzen fida Hueko erregeak eginen zuenaz, orok hitz baten jateko gei baitzaukaten, Aita Besombes, gu lehen aldian bezala, gauaz eta gordeka ibilki zen. Bera mugazaineri aise espakatu zen eta Banharretarat heldu. Bainan horra nun mugazainek delako xixpak atxematen dituzten. Etzuten bertzerik behar eta nahi han gaindiko aintzindarixka txar batzuek oihuka eta zalapartaka berritz girixtinoeri jazartzeko. Gaixo girixtinoak! Doidoia desterrutik itzulirik, beren egoitzen xutitzen eta antolatzen hasterat zoazin!

        Horiek aditurik, Aita Besombes xuxen-xuxena prefetari joan zitzaion haatik, eta, paper guziak eskuan, bere xixpak galdetu. Hainbertzenarekin aintzindari handi bat harat ethorririk, oro antolatu ziren eta gerla hori phitzarazi zutenek beren karguak galdu zituzten. Jada erran baitugu frangotan Jainkoak bethi badakiela gaizkitik ongiaren atheratzen, hala egin zuen aldi huntan ere: Hueko erregeak, ikharan bizi baiginen, Banharren eskualdetako elizadi guzieri bere baimena eman zioten, eta misionesteri behar zituzten paper guziak igorri harat-hunat ibiltzeko.

        Saigonetik ez nintzen mugitua, ni, denbora hortan. Hango erretorgoa emana zautan Nere Jaun Lefebvrek. Sei ilhabeteren buruan hartu nuen bakharrik etxeko bidea.

        Ez dakit zenbat herritar eta adixkide kausitu edo ikusi nuen Saigonen. Hainitz. Eta batzu bertzeak baino maitagarriago! Bihotzak zimiko bat egin zautan beraz eta begi bat busti agur erraterat joan nitzaiotelarik lerro lerro. Ez dut ere sekulan ahantziko zoin onak izan ziren neretzat bai Carmeseko bai Jondoni Pauloren serora maiteak. Saigoneko girixtinoek ere gogotik atxikiko omen ninduten segurki! Bainan ez nintzen hangoa eta untzia hartu nuen joaiteko. Saigoneko auzapheza eta hango jauneria gehiena untziraino ethorri zitzautan, azken agur baten erraterat! Oi, zer jende onak! Hoinbertze atxikimenduk nola unkitu ninduen! Binhdinen Aita Besombes nere beha zagon. Elgarrekin egin ginuen handik goitikako bidea.