Liburutxo onen eta besteen
Euskeraren gañean zerbait

        Euskeraren gañean ere zerbait esan, edo erakastetxo bat gai onetan emen zenbaitentzat ezarritzea, premiazko gauza ta jakinbide ederra-txit izango dala uste izan degu.

        Liburutxo onen Euskera Euskal-erriaren erdi-erdikoa da, inguru guzietan obeto enzuna eta aitua izan dediñ; bada Euskara osoa bat bera izan arren, gorputz aundi eder bat bezela, iru edo lau izketa-modu edo dialekto daduzka, Griegoari eta beste izkunde ospatsueneko askori gertatzen zaion bezela, eta ala, tallu-irudi eder bati alboetatik begiratzen zaion eran, beste bat dirudi Sortaldeko Euskal-erriaren erranak eta mintzatzeak, beste bat Sartaldekoaren berba-egiteak eta esateak, eta beste bat Egoaldeko edo Euskal-dierriaren biyotzeko itz-egiteak, esanak, erausiak, eta itzpideak. Lau bat milla urtean Pirineo edo Subola-mendi inguru ta Kantauri-mendietan sustraitua dagoan Euskara galaiaren arbolak oiek ditu bere iru besanga eta tantai galantak bezela, eta oietaratu leizke eroso ta zuzen, erri danetako esaerak, arbola, edo zuaitz beraren adar-inguru, arbasta, txotx eta kimuaren modura.

        Euskeraren eta Euskaldunen gañean aditua irten eta zerbait jakiunde beretu nai duenak, eta ez nola nai ta abuntun gai oien gañean itzegiñ da jardun, irakurri bitza arretaz eskuaraz itz-egin eta eskribatzeaz gañera, letraz ezarririk utzi digutena liburu galant ederretan, anziñakoen eta fuero Liburuen urrena, A. Gabriel Henao, A.J. Cortes-Osorio, L. Herbas, Maedeu, G. de Humboldt, F.L. Lécluse, L. Bonapartek, eta euskalerrietako Juan Bautista Poza, Etxabe, Sandoval, Garibai, A.J. Moret, A.P. Abarka, J. Etxeberri, Salazar, Mendoza, Oihenart, Darrigol, Larramendi, Ozaeta, Mogel (irurak), Erro, Astarloa, M. Zabala, Zuaznabar, Novia de Salzedo, Zamakola, Hiribarren, Isasti, Iturriza, Iztueta eta beste onelakoak.

        Izkera onen letrakinde edo gramatika gauzetan orobat adituenak ditugu A. Larramendi, A. Kardaberaz, Astarloa, L. Astigarraga, M. Harriet, M. Hiriart, Frai Mateo Zabala, Francisco Ignazio Lardizabal, M. l'abbñe Darrigol, Duvoisin, M. d'Abbadie, A. Chaho, M. Geze, eta oien denborako ta ondorengo beste batzuek. Euskerazko abezearen gañean, azpian erderaz dagon oarra irakur bider.

        Oraiñ bada, Eskuara Sortaldekoan, zeñean, Franciako Lapurdi edo Lau-urdi, Zuberoa, Subola eta Naparroa-beekoa dana batzen dan, iztun autuenak eta eskribalaririk bikañ da bitoreenak izandu dirade Joanes de Lizarraga, Joanes de Etxeberri, B. Gasteluzar, Axular, E. Materre, Baratziart, P. Argainaratz, Larregi, Xurio, Haraneder, Hiribarren, Goienetxe, Larregi, Duvoisin, Intxauspe, eta «Gomunta edo meditazioneak gei premiatsuen gaiñean» eskribatu zituen eliz-gizona.

        Euskara Sartaldekoan, zeñean Deba-ibaitik Bizkaiaren atzenerañoko errienak eta zenbait Arabakoarenak ere sartzen diran, berba egin dute itzpide eta erausi ederrian beren liburuetan Kapanaga, A. Agustin Bazterretxea, A. Kardaberaz, J.A. Mogel, Juan Jose Mogel, Bizenta Ant. Mogel, Pr. Pedro Atarloa, Pr. Bartolome de Santa Teresa, Pr. Pedro A. Añibarro, D. Bartolome de Olaetxea, Pr. Jose Antonio de Uriarte, Eusebio M. de Azkue, eta bat edo beste gejagok.

        Baita ere Euskera erdikoan edo Egoaldekoan, nungoa Gipuzkoan Naparroa-goikoan ta Araba-parte batean itz-egiten dan, eskribitu dute itz-giro gozo, garbi, leun, eder, berdiñean A. M. Larramendi, A. Ag. Kardaberaz, A. Seb. Mendiburu, Juan A. Mogel, Pr. Juan A. Ubillos, D.B.A. Mogel, D. Juan B. Agirre, D. Luis Astigarraga, Ag. Iturriaga, J.Ign. Iztueta, Pr. J.M. de Larroka, Fco. Ign. de Lardizabal, Pr. J. Ant. de Uriarte, Gr. de Arrue, M.A. Antia, D. T. Elizalde, J.M. Eguren, eta besteren-batzuek.

        Oietan ondo ta gogoz gau ta egun beta danean irakurri ta ikasi ezkero, danak ederki Euskeraz egiñ dezakete; baña batez ere animen kargudunak bear dan kontu, arreta ta diñatasunarekin Jainkoaren itza garbi euskaldunen biotzetan ezarri. Sentigarria da egiaz, bestetik gizon adituak diraden zenbaitzuek, Euskeraz itzegitera bearturik, gaztelania edo franzesarekin naaspilla bat eginda, jardutea. Au da alabañan, zenbait eguneroko paperetan agiri dana, gaztelania franzes-esaerakin naasturik, Cerbantes, Leon, Granada, Ribadeneira eta Santa Teresaren izkunde galai eroso zaintsua abarrakitu ta ondatzen bezela, beste orrenbeste gure izkuntzarekin egitea.

        Ez degu esan nai orregatik zenbait itz latiñetik edo erderatik artuta euskaratu ez leizkeala egoki ta eroso noiz edo noiz, batez ere Sakramentuen eta beste eliza-gauzen, auzi-kontuen eta jakiunde, ta arteetako izenak edo oien antzekoak aipatu bear diradenean; bai ordea baimen orregaz alik gutxiena baliatzen saiatu bear geradela, euskeraz ondo ta bear dan eran geron erausiak eta itzaldiak ixuri nai eta gura baditugu. Baña onetan aitu ditzagun laburkiro, zeñ eroso sasoi ta giro-giro ai zaizkigun euskal-erriaren onra ta edergarri izandu ziraden bi: Aita Prai Bartolome Santa Teresa Markinako Karmendarra, eta San Franziskuetako Aita Frai Juan Antonio Ubilloskoa zana. Lenengoak bere eskribuen gañean irakurleari itz edo berba-egiñaz, onela dio: «Esan batzuk imiñi ditut gogo bagarik, geure Euskerako berbeeta nausi, maite, zaar, gaztetu, gozo, prestu, ugarira, geure erruz, erbestetik etorrijak. Euskeria berez aberatsa da, bagenki ondo. Geuk Eleixa-gizonok berba askotan naastau, ta ezaindu degu Euskeria. Geuri entzunda, dakijeez baserrijetakuak Jaungoiko Omnipotentia, Poderosua... Birjiña Klementisimia... Miserikordijosia... Mandamentubak... Absolbiziñoia... Doloria... Errestituziñoia... ta beste onako berba euskalgaixtoko asko. Erdera ez dakijeen euskaldunak eureen etxetan, ta artu emonetan biar dabeen guztia, esaten dabee euskera garbijan. Kristiñautzako ikasijan dira euskaldun gaixtoak. Ez da au euskeriaren erruba, ezbada geuria. Oituko bagiña geu Eleixa-gizonok Larramendi, Cardaberaz, Mendiburu, Moguel, ta beste Euskaldun garbijak irakurtera, ta areen erara geure siniskizunak, ta eginkizunak berbeta garbijan pulpituan, ta ostian kristiñaubai erakustera, ariñ erbestetuko litzatekez, geure euskera maitia, ta aberatsa zaindu, ta lotsatuten daben urrin-errijetako berba banakaak. Astarloa-bat, Erbas-bat, Erro-bat, ta beste jakitun asko jagi ez balira, geure euskera jausija irakoitera, uste dot, geuk galduko geuntzala laster bere ontasun, ta edertasun guztia...

        »Egija da, Jesu Kristo geure Jaunagan sinistutia, ta ari darraikon guztia dala, dan legez, txito barrija euskeriagazko; geure kristinautzako gauza barri askoren izenak bere barrijak dira; ta areetati ez gutxi kristandadiagaz beragaz Urrin-errijeetati etorrijak. Onetariko ija izen artubak, Bautismua... Konpirmazinoia... Penitenzija... geure Euskera garbira aldatutia, ondo litzaatekian edo ez, jakitunak esango dabee. Ez da aiñ biar gatxa, euskera garbiko izeneetan imintia».

        Besteak txukunago dio oraindik bere liburuaren itzaurrean, era onetan «Izkuntz bakoitzak ditu itzegiteko, berezko ta bere etxeko itzak; gure euskerak beintzat bai; onez osterontzeko geienak latiñ itzkuntzarenak dituala, ta oez gañerakoak, nork daki nongoak, ta norenak. Berezko itz oek eskribitzean ta esatean, ezarri bear dira, bakoitzari dagokan tokian. Euskeraz darauskizunean, euskerazko itzak ez badara-biltzatzu, zure erausia itzunea edo barbarismoa dala esango dizue; ta itz bakoitza, dagokan tokian sartzen ezpadezu, zure itz-jarioari araututza edo solezismoa deituko dioe. Bost onelako entzuten degu Euskerazko sermoietan! Alabaña, zori gaixtoan dakusgun bezela, euskaldun gutxik nekatu nai du euskerazko itzak billatzen eta bakoitza bere tokian ipintzen. Euskerazko itzai ongi ezpadirudi, edo oitua ezpada, hura utzi; aren ordean artu diteke, ark esan nai duan adierazteko adiña dan beste bat. Adizazu oraiñ, gizon andi jakintsu batek egiteko-onen gañean diona. (Gizon au da Prai Lorenzo Villavicenciokoa)».

        Euskera itzegitea, aurreratzea, galaitzea, apaintzea, gordetzea, eta loretu-azitzea, egoki, protxuzkoa ta onragarria da guztiz kanpoko jakintsuentzat, eta euskaldun danentzat are geiago. Izkundezaleak edo linguistikara emanak asko aurrerako lirake onekin Europako izkuntzen ezaguera osorako, eta besteerako ere bai; anziñako lurkiundera edo geografiara eta zargauzetara jarriak argia pranko orobat izango lukete beren jakingaietan zuzenago jarduteko; kondairatzalleak ez gutxi, eta batez ere gaztelaniaren eta franzes-izketaren sustrai guziak billatzen; barruntatzen, aztartzen eta ezagutzen diarduten itz-jakindunak.

        Oiei, arretaratu nai baziraden, milla arrazoi eta erakai eder aurkeztu ziezten A. Larramendik, eta guziaz gaiñ Akademitar edo ikasola gaztelaniakoai, zeñakin itzetorkien edo etimologien gañean itz-egiten ari dala, berakgatik liburu batean esaten du onela.

        Euskaldunok gerok gerade ordea geiena euskararen alde eta onerako egin bear gendukeanak. Euskalerriak beti illezkorra bere zorionean iraun dezan zimendutzat edo iru arroka bizi ta pillare gogor bezela daduzkanak dirade, prestutasun kristauzkoa kristauai dagozten oitura ederrakin, bere eraen-modu ta bizilege berekiak, eta bere izkera eder millaka urtekoa; Ikusi era berean pag, 88 eta bere iztegiaren aurrean ugari diona. Eta iru gauza oien kontra ai dira ta aiko ere Euskalerria doakabetu, gaixtotu ta ondamendi izugarrian amildu-azitzeko aztalka-bizian dabiltzan eta diarduten etsai, arerio, eta naaspillazaleak. Beragatik gogor egin bear zaie; eta kontuz ibilli. Eta orra arrazoi portizenekoa-or euskera gordetzeko, eskudatzeko eta goitutzeko. Ederki eskribatu zuen onetan ere euskaldunen eta euskerazaleen Aitalen otsandiko Larramendik A. Mendibururi bialdu zion karta baten, diolarik. «Euskaldunak Euskera .

        Eta A. Agustin Cardaberazek, zenbat gauza eder da egoki esan zizkigun euskeraren alde? Bere liburutxo «Euskeraren berri onak» deritzaiona irakurtzea baizik ez degu zearo au ikusteko. Aiñ gizon santua izan arren, begira zeñ zorrotz ai dan leku batean egi galantak esanik: «Obra obeagorik errientzat ezin, ala fede, umeak ondo azitzea baño, egin dezakee. Argatik, maisu ta guraso umeai erakutsi bear dienak, ori ondo egiteko erreglak bearrago dituzte. Seme ta alabak txikitatik eskolan erdaraz ta euskaraz, edo guztitara, oitu bear dira, ta arrazoi gabeko lotsa beltz gaiztoa pisatu ta kentzera. Bestela, zer lotsa gaizto itsusiagorik, euskaldun galtzadun edo gizon egin bat, lau errengloi euskeraz ezin irakurririk, ez atzera ta ez aurrera, lotu-ta ikustea baño? Ta ori guzia, zergatik? Añ asia ta erraz lau egunean libru bat irakurtzen ez ekin edo jarduteagatik. Lau eguneko ejerzizio piska batekin seguru, erdaraz bezala edo aisago, euskeraz irakurtzera egingo zera: egin ta irakurri, ta nekerik ta lotsarik eztago...

        »Emen guraso ta maisuak falta andi bat erremediatu bear dute, ta gure euskerari orañdaño baño mesede geiago egiñ: jendeen artean beste lenguajerik euskera baño ditxa gabeagorik ezta ikusi, ta, gure jatorrizko edo jaiotzako izkera ez balitz bezala, ta euskaraz itzegitea pekaturik aundiena balitz bezala, giza artetik kendu ta lurpean ondatu nai dute, ta eskoletan sortija edo siñaleakin, azote ta kastiguakin, eragotzi nai dute: Zer erakeria itsuagorik au baño? Euskaldun prestuak, ez arren orrelako ofensarik zuen lenengo ta beti bear dezuten euskerari egin. Zuen juizioa non da? Euskalerrietan nola gauza onik izango da?... ...Ikusten deguna da: gazteak latin gramatika ikasten dutenean, naiz Gaztelaniaz, naiz Frantzesez, naiz Euskeraz itzegiten dute, ta ori eragozten ez diete. Gramatikako maisu famatu bat gure egunean izan zan, latin gauzak ere euskaraz erakusten zituena: ta franzes euskaldunai gramatikako erreglak euskaraz adirazi ta erakusten diezkate. Ala, ez eskolan ta ez gramatikan, euskara beñere utzi bear ezta. Soldadu jaun onek arrazoi andia zeukan. Al datekean disparaterik bidegabeena da, euskera gazteai debekatu ta, madarikatua balego bezala, kastigatu ta eragoztea. Eskolan bertan erakatsi ordu onean, ta erdaraz jardun dezatela; baña gero libre, naiz euskeraz naiz gaztelaniaz: orrekin bietara egingo dira... Bedeika nik dakidan maestra estimagarri errespeto andiko bat, bere grazia onarekin ta kastigu gabe ume inozente sei urtekoai ere, euskeraz, erdaraz ta latinez berdin, txit trebetasun andiaz ta ederki lotsarik gabe irakurten erakasten diena. Ojala ori bera maisu guziak egiten balute: mutil mutu lotu motel gutxiago errietan izango litzake. Baña utsegitean, oiei sosgeuz ta grazia onean, nola ondo irakurri edo esan bear duten, adirazi bear zaie, eta ez bildur ta ikarakin. Oitu bear dira, ez emengo izkeran bakarrik, ezpada edozeñ dialektotan, eta Frantzia edo Nafarroako edo Bizkaiko libruetan ondo ta trebe irakurtera. Onetarako diran erreglak ondo gordetzen badira, edozeñ euskera txitez beraa, suabe eta gozoa ertengo da: eta deadar, izu ta golpe gabe, ezpada onez, egun gutxian ondo esanzan, ederki ta nai bezala, irakurtera gure txikiak eta andiak egingo dira... Miragarrizkoa da nola euskera, soll-soll, bakarrik edo nik eztakit nola, bizirik ainbeste sekuletan egon dan ta dagoen: añ berez ta beregan, añ argi ta garbi, bere erio ta arerio guzien damu gorri gaixtoan badere. Alere asko, egieki, euskera galdu da. Baña ori ezta euskararen, ezpada euskaldunen desonra: bada oiek polikitu, apañdu eta edertu bearrean, lotsari gabe berak beren nagitasunez itxustu, larrutu ta desegin izan dute...

        »Baña, gure probetxo on askoren animak salbatzeko, euskarak burua jasotzea Jainkoak nai du: gure baserrietan jende prestuak dirauten artean, euskarak iraungo du. Esan oi dana: oiei lepoa ebaki edo bizia kendu gabe, euskara ezin utzi edo kendu diteke. Jaungoikoaren borondate jakiña da, aren fede ta legeko misterio ezkutatu ta dotrina sabaltzeko bear dana, sazerdote jaunen ministerio sagraduetan, euskeraz baizik emen egin ta esan bear ez dala». Oneraño A. Cardaberazek.

        Denbora da beraz Euskaldunak ere beren izkunde galai baliozkoena bere apaindura destiatzalleakin beste izkunzarik sonatuenen artean aurkestu ta azaldutzeko. Au errezago da oraiñ eta emendik aurrera egiñ eta egingo diraden liburu asko ederren bidez. Oiek baidira alabañan, zion miriku edo sendagille Sarako irakasle J. D. Etxeberrik (izkunzaen eta euskerarekiko ta gomendiozko karta edo gutun batean) «kutxak eta arkak, ceñetan itz eta solas ederki eta ongi erranak eta pentsatuak, galdu.gaba baitaiude altxaturik begiratuak, eta goardatuak; eta ala, manera hunetan ikasten da ongi, eta ederki mintzatzen, eta bide beraz hitzkuntzak ere dehazi beti aitziñatuz, hobeagotuz eta edertuz». Oraiñ bada, Euskerak iraun da aurreratzeak, ez du eragozten ezer gubernutar ta aginte-gauza guziak izkuntza ofizialean edo erresuma osokoan tratatzea, dala Gaztelania dala Franzesa; eta kanpokoak datozenean beti dute euskalerrietan norekin itzegiñ ere. Ezagutu ta maita dezagun gauza bakoitza bear dan eran, legez eta bidez. Euskera ezer gutxi edo deusez maitatzea, bera dan aña eta bezela ez ezagutzetik dator; zerren ignoti nulla cupido: ezaguera-gabe ez da maitatze onik, bada ezaguera da borondateari argi egiten diona, maitagarri dana neurriz laztandu dezan. Itxumendi ta jakiñeza aldendu ta aiena bitez ere euskerarekiko, eta bestera gertatuko da. Au ederki ta klaru dakusgu Larramendi, Mendiburu, Astarloa, Erro, ta beste euskeralari ta ikasizale argienekoetan.

        Ah zeñ egoki litzakean Franzesaren Gaztelaniaren eta beste izkeraren gisan Euskarak bere itz-lagunkida edo dala akademia edo ikasola idukitzea, juan dan eunkidako Lagunkida Erreal Euskaldunaren asmoak parteka beintzat betetzeko eta beste gauza on asko aurreratzeko; bildurik ortarako zar da gazte letradun argienak Euskalerriko uri buruetan! Batez ere on andia litzake Baionan, Iruñen eta Vitorian apaizgaiak ordendu baño leen, Hebreo, Griego, ta beste onelako izkundeak ikastera, astean bat bi edo iru aldiz bezela, ala euskaldunak beren izkuntzan trebetzeko, alkar billatu ta irakastea. Beren errietara joatean, lagunza ta atsegiñ andia litzake erritarrentzat, eta erosoago aixa legozke beren izketa ta itzaldi ederrakin animen onean lan egiteko.

        Jaungoiko gure Jaunari nai degiola gauza oek guziak zuzendu ta eraentzea bere gloriarik goi eta andienerako eta gizonen salbamendurako. Ala gerta dedilla.