XXXV. Erroma garailari

1. Bilboko auzitegian.

2. Bekosoloren itzaldia ta
Torrealdearen eskutiz batzuk.

3. Garaipenaren ondoko atsekabea.

4. Bigarren auteskundea Yataben.

1

        Urrengo eguna, Begiren eritxian «Batzuntzat argia, besteentzat illuna» eldu zan noizbait. Auzitetsea, goi ta be, mailladi ta atari, gizonez yosita egoan. Bera datzan kalean, Maria Muñoz-kalean, berreun lagun gitxienez adi-adi egozan, auzia noiz asiko ta atarian sartu nai ta sartu ezinik. Kartagoarrik batu zan, uf! eta ez gorengoak soilik; Epiko ta Treviño, Floren Andraka ta aita, Olabe ta Arandui ta beste onelango entzutetsuen ganera, uri ta uriauzoko lagun-abarrekotan asko egoan. Erromarrik barriz bi, ez geiago: Begi ta Anton Imaz. Eurok ain urri ikusita «Auzi au galduta daukena ortxe da ezagun. Lurpera doa gaur Erroma» ta beste onelangoxe kukurruku-antzeko esakizun batzuk ezpan askotatik aizea artu eben.

        Onetan goiko leio batetik, txilintxo bati ots eraginda gero, brontzezko ale edo botoidun gizon batek paper bat irakurriaz «Jaunak —esan eutsen kalekoai—, maipuruko magistradu jaunak, auzitegia kazkarra dalako, erabagi auxe artu dau: aldungei bakoitzak lagun bi ekarri dagikezala barrura, ez geiago. Aiderik be, urko-urkoren bat edo beste; guraso, anai, arreba izan ezik, besterik iñor be ez. Aldungai bakoitzak lagun bi».

        Beste onenbeste irakurri eban txilindunak mailladietan. Lur yota gelditu ziran Mungia ta inguruetatik ara yo eben gizonik geien geienak. Auzitegia Aabaldu ebenean, Begi ta Anton Imaz lagun ebazala sartu zan Bekosolo, Gernikako aldungei Badiola, Sodupe ostataria ta beste gizon bat ezker-eskuman artuta. Morroskok batari ta besteari bultz eginda, Floren Andraka yarri jakon. «Floren, parkatu» esan eutsan Morroskok. Kartago-yaubea, toki goratsu ta deduzko a berari baiño besteri ezegokiola uste izanik, Florenen ordez sartu zan. «Olabe, parkatu zuk be. Treviñorentzat daukat leku ori. Maisua izanez ganera, beronen eritxiak Viñasek eta nik...».

        Ezeutsen besteak amaitzeko astirik emon. Bai Floren ta bai Olabe suak artuta yoan ziran ataritik kalera, kaletik Atxuriko korta batera ta andik euren zalkurdietan Mungiara. Florenek, diñoenez, zazpi bidar gitxienez aitaren belarrietan itz bi onek «Gora Bekosolo» sartu eiebazan.

        Morroskoren anai ta arreba bat osaba don Anbrus erdian ebela agertu ziranean «Eta Teresa?» itandu eutsen Epikok.

        —Buruko arina edo onelango ondoeztxoren bat daukala ta eztatorrela esan dausku.

        Bere aizta gaztenari «Epiko Txotxolo ez ikustearren etsean geratu gura dot» esan eutsan Tetek. Aiztatxoa etzan baia au autortzen azartu.

        Auzitegia amarrak baino lentxoago zabaldu eben. Orduko, tribunalaren beealdeko aulki baten, burua makur makur ebala, Pedranton Latsibi gizagaixoa yesarrita egoan. Bere goiko aldean, mai txiki baten ondoan, eukan Bekosolok bere aulkia ta haria gizonez bete baiño lentxoago an agertu zan paper-pillo andi bat eskuetan ebala. Maipurua magistraduz ta legegizonez bete zanean, erdikoak tilin-tilin yo ta egun atako auzia zetarakoa zan aitatu ta gero, Tiene la palabra su defensor esan eban.

2

        Bekosolo, lendanik dakigunez, lagun-artean etzan barritsua urretan be. Goiz atan ostera beste bat zirudian. Luzaro ekin eutsan arloari. Bere itzaldi luzea labur, alik laburren, yakin eragingo da emen.

        «Lenengo gaia. Pedro Viñas y Andres jauna izan zan, ez Pedranton Latsibi, autagiria aizundu ebana. Goizean Larrinagako baitegian Latsibik utsik itxiko daben gela iluna Viñas y Andresek bete bearko dau, eta nok daki besteren batek lagun egin bear izango eztautsan?».

        Entzule ziran amar edo amabi ezker-aldekoak isil-arazteko sarri ots eragin bear izan eutsan maipuruko magistraduak eskuetako txilintxoari.

        «Ona emen nire eritxi gogor onen argibideak —esan eban Bekosolok—. Aizunketa ori Gernikan, Sodupe yaunaren ostatuan yazo zan».

        Eta gero bere agotsa puxka bat gozatuaz eta Badiola aldungaiak alboan eukan lagunari begira-begira egoala, «Sodupe jauna —esan eban—, erdu onantzago, mesedez, tribunalekoak zure itzak obeto entzun dagiezan, eta nik egingo dautsudazan itaune batzuri argi ta garbi erantzun egiezu. Baina lenengo ta bein maipuruko jaunari, oi danez, eskari bat egin bear dautsat.

        Yauna, onelango auzietan albotiko edo testigutzat agertzen diran guztiak zin bat egiten dabe beste edozer baiño lenago. Zin dagiala Sodupek nire itauneai egi-egiaz erantzungo dautsela».

        Maipurukoaren esanez, kurtze andi bati begira Sodupek zin egin ebanean, itaune auxe zuzendu eutsan izlariak: «Lengo eguenean, zure etsean, Pedro Viñas deritxon yaun onek nortzukaz izan eban aparia?».

        —Ortxe dagoan gizon orregaz —Pedranton Latsibiren aldera luzatu eban eskua au esaeran— eta beste aguratxo bategaz.

        —Beronen aita zan a.  —Begiren ilaunea—. Apaltzen asi ta laster Viñas jauna eskaratzera zeugana yoanda, zer eragin eutsun?

        —Maitik ardaodun botella bi berorrek ekarrita, biai kortxoa kendu ta pitxar andi batera botau eban bien barruko guztia jaun orrek berorrek. Alkohol botella bat eskatu eustan gero. Ekarri neutsan eta berorrek, ni arrituta nengoala, ardaodun pitxarrean ustu eban alkohol-bonbiltxoa.

        Barriro zarata andiak atara ebezan entzule askok eta maipurukoak txilin-oska luzarotxo yardun eban.

        —Zetarako gura eban Viñas jaun orrek pitxarreko ardao alkoholez nastaua?

        —Pitxar ondo betea berorrek eroan eban maira ta bein batan ta bein besteari edan eragin eutsen. Ordu erdi igaro zaneko ordi ordirik egozan aita-seme gizagaixoak.

        Pedranton negarrez ta inkesaka asi zan, burua len baiño be makurrago ebala. Bere erruki ziran auzitegiko geienak. Kartagoar batzuk be bai.

        —Latsibi aita-seme dedu-deduzko uritarrak (los honradísimos ciudadanos izan zan Bekosoloren esakera suzkoa) Viñas y Andres onek orditu ebazanean, zer eragin eutsen?

        —Lenengo, Peru Duhako kantau eragin eutsan semeari.

        —Ta gero azkenean, zer?

        —Kolkotik autagiria atara eragin eutsan. Neugana etorri zan gero berori tinta ta luma billa. Ni orduan zer yazoko etezan ikusguraz, beatzen ganean ibilita, euren ondoko gela baten sartu nintzan ta begiak zabal-zabal nebazala eurai begira nengoan.

        —Eta zer ikusi zenduan, Sodupe?

        —Or daukagun gizon ori —len baiño be negar geiago ta inkesa andiagoak Pedrantonek— eskuan luma bat ebala, paperean zerbait egiten asi zan, or dagoan gizon gazte orrek —Epikogaitik ziñoan au eskutik oratuten eutsala.

        Gernikako udaletsean ezeben aurreko egunean erakori an yaso zan baiño burrundara andiagorik. Maipurukoak txilin-oska luzaro ekin bear izan eban.

        —Bigarren gaia. Len esan dautsuet, Viñas jaun oni Larrinagara doanean, txarto esan dot, gizonak, Larrinagara daroenean, eztala bakar izango, besteren batek lagun egingo etedautsalakoa uste izan dagike. Orain dirautsuet Viñasen lagun au don Tomas Torrealdea Isasti izango dala.

        Ango gizonen deadar, emakumeen txilio ta guztien ostiko-otsak! Morroskok Treviñoren ordez Floren Andraka laguntzat artu baleu, bildur bear. Egin, eztakigu gauza oker andirik egingo eban, baia esan! Ama maitea! Zer ezeban ak agotik, Bekosolori batean eta bestean Begiri begira egokiela, atarako!

        Puskatxo bat auzi-ekaitz au baretu zanean Bekosolok, maiganeko paperak eskuan artuta, bete baizen artetsu bere adorea eukala, itz onek ezpanetaratu ebazan: «Nire eritzi gogor onen argibideak ementxe daukadaz, esku onetako paperetan. Orain irakurriko dodan eskutitz au nok egina dan azkenean yakingo dozue. Ona emen asitik amaira, ta letra bakar bat ez geitu ez gitxitu bage, beronen itz guztiak. Entzungo dozuenez gaur zortzi idatzirikoa da:

        «Gernikatik 6garren eguna, IVgarren illa, 1890garren urtea.

        Pedro Viñas de Andrés jaunari. Adiskide ta erdi anai Periko: Gure azkuzian laster sartzeko agoan orrek pozik uste doat beteko doala etseko guztiok, batez be ire emaztegai Tetek, gura doagun gauzatxo bat. Yoan adi len bai len, arratsalde onetantxe, biarko itzi bagerik, Yatabeko Latsibi deritxon geure etse batera. Aita-semeai esan egioek, semea Yatabeko alkate dana badakik, gure osaba don Anbrosiok aspaldion izan dabela euren gurari andi bat beteteko gogoa. Baiña egun onetako arantz-onantzak eztautse orretarako astirik emon. Gaur ordu batzuk barru Mungiako mediku argi don Pedro Viñas de Andresegaz yoan dadizala Gernikara ta angoxe eskribau baten aurrean merke salduko dautsela eurok bizi diran etse ori. Eurok gura badaue, gaur Latsibi latsibitarrentzat izango da.

        Ire adiskide ta erdi anai ta oso maite auena —urrengo itzetako egilearen izena irakurri-aurrean, alde batera ta bestera begiratu eban Bekosolok. Geienak burua makurrik eta begiak azalpean ebezala ikusita, bigarrenez tengo itz onek irakurri eutsezan—. Ire adiskide ta erdi-anai ta oso maite auena. Tomas Torrealdea Isasti».

        Zurrumurru luze baten ostean, onelan zerraion Bekosolok bere arloari: «Eskutitz onen azalak itz onek darakuskuz:

Urgentísimo

Sr. D. Pedro Viñas y Andres, Médico titular
En casa de Doña Abdona

Munguia».

        Morroskok urduritasun anditan ezkerreko lagunari besotik oratuta «Zeuk saldu nauzu ni, Treviño» esan eutsan.

        —Nik zu saldu?

        —Bai, zeuk. Gau atantxe, baserritar biak Yatabera eroatorduan Perikok burua galduta eukala ikusi nebanean, kotxeruari zuretzat eskutitz labur labur bat emon neutsan, Adonaren etsera yoan ta Urgentísimo-dun nire eskutitz ori zeuk urratu zegiala esanaz.

        —Nik zure eskutitzik ezneban artu.

        —Artu ta ganera erantzun be egin zeustan ugerdo orrek.

        —Niiiiinik! Ezegidazu, Torrealdea, odola sutu, bestela...

        —Eta erantzun be egin zeustan, itz onek zeure eskuz idatzita: Al Sr. Diputado Torrealdea. La rasgué. O.

        Maipurukoa txilinketan asi baiño lentxoago batzarkide askok Ixxxx egin eben. Begi, adurra eriola, poz-pozik egoan kartagoar asarratuai begira. Isiltasuna egin zanean, Bekosolok onelantxe yarraitu eutsan bere arloari:

        —Jaunak, irakurria baiño mamintsuago da irakurtekoa. Azal onen barruan beste eskutitz labur mamintsu bat bizi da. Esku batek eginak dira lengo ori ta oraingo au. Ondo aztertuezkero, eskutitzizena baiño obeto datorkio lengo eskutitzaren post data edo post scriptum edo onetxen antzeko izenen bat. Auxe dino beronek: «Beste zerbait, Periko. Bigarren papertxo au ezegioek baserritar orrei erakutsi. Gernikan Latsibi euron eskuetan itzi dagigunean, eu yoango aiz eurokaz ostatu batera. Alkarregaz irurok, beste maikide bage, apaldueran, euk «Mediku batek onelango gauzak nik baiño obeto dakizak-eta» —urrengo itzok gogor-gogor irakurri ebazan Bekosolok— euk, zelanbait ardaoa gogortu ta indarturik, ordituko dozak gizonok eta Yatabeko auteskunde-agiria aizunduta, geure aldera ekarri dagiela. Autagiria idatzi daben eskuak berak ezarri bear dau 8-ren aurrean 6 eta 84-ren ordez 24. Ik gero juezaren eskuetara eroango dok autagiri aldatua eta Gora Kartago!

        Beti beti irea ta ire Tete emaztegai maitearen neba Tomas». Nik ezer esan ezpaneusk be, igarriko euan, Periko, eskutitz txiki bigarren au iñori etxakola erakutsi bear, Treviñori berari be ez, ezta Arangoitiren emazte Andra Isidora Hayedori be.

        Morroskok orduan, zurbil-zurbil arpegia eukala, eztakigu zeinek buitz eginda, Epikok ala Treviñok, zutundu ta, gogor-samar Bekosolori «Guzurrezkoak dira paper orrek, guzur guzur-guzurrezkoak —esan eutsan—. Albotiko ekarri dozunen batek eginak edo».

        Begi, azken-itzok entzunda, sugelindara bat ormazuloren batetik eguzki-egunetan goratzen dan baizen bizkor zutundu ta Morroskori, beso ta eskuak zabalik eukazala, itz gogor auek zuzendu eutsazan:

        —Entzun doguzan gaiztakeri orrek nik asmau dodazala! Laster ikusiko dozue guzurti nor dan, papu nor dan eta baitegira nor eta nortzuk eroanak izan bear daben.

        Txalorik gitxi, baiña iraunik, deadarrik eta zaratarik len baiño be luze ta gogorragoak ots egin eben auzitegiaren alde geienetan. Deadartiak nekatu ziranean, Bekosolok beste paper batzuk azal-barrutik atara ta «Maipuruko jauna —esan eban—, onelango zerbait yazo bear ebala aurretiaz igarrita, iru eskola-maisu ekarri dodaz auzi onetara, euron nagosiaren baimenaz. Nik len irakurri dodazan paper biak eta orain irakurteko bi edo irurok esku batek eginak diran ala eztiran —gogortxo ebagi ebazan ezpanetan sei itz onek— iru maisu ikerle azturatsuok esango dauskue. Eta orduan itsuak eurak guzurti nor dan ta nor eztan ikusi al izango dabe».

        Ango zarata gortugarriak! Maipurukoak, beste ezetara isilarazo ezin ebazanean, zutunik egoala «Jaunak —esan eutsen zaratatsuai—, zuok baketuteko arazoa gudamutillen batzuri emongo etedeutset? Eznagizue, arren!, ori egitera beartu».

        Bekosolok, bakea zelanbait egin zanean, «Torrealdea Isastik eginak dira esku-artean daukadazan beste eskutitz onek be —esan eban—. Mungiako gozogin Simon Olaberi zuzenduak dira irurak. Lenengoak auxe dino: «Bilbotik 1890(garren urteko) V (Maiatzaren) 24 (garren egunean). Adiskide ta gogaide Olabe: Atsekabe andia emon dautse nire osaba maite, Mungia-aldeko ongille andi dozuenari, zuk gure Kartagon, zure denda-ostean esan eidozuzan itz batzuk; eta ez beroni bakarrik, baita El Rásimo-ko beste gizon argitsu batzuri be zauskada andia egin dautse. Zeure zalkurdian gu orra ta ona erabilita irabazi dozuzan diruak oraindiño eskuetaratu eztautsuezalako, orain politikan etzarala ezer, kartagoar agirienen artean esan eidozu dirua artuta kartagoar izango zauguzala. Orrelango itzik zerbait dan gizonek ezleukez esan bear...». Bekosolok, papera beraatuta Eta gatz andi bageko beste lerro batzuren beealdean itz onek dakuskuz esan eban : « Zuen aldungai Torrealdea isasti».

        Irakiten eukan Morroskok barrua ta urduri ebillen batean Epikori, bestean Treviñori, zerbait esaten.

        —Bigarren eskutitz au Olaberi berari aste bete geroago zuzendua da —ganeratu eban Bekosolok—. «Adiskide ta gogaide Olabe —dirautso bigarren onetan be—. Arrituta gagoz emen zugaz. Dirua, zor geutsun dirua artzeko ain estu zengozan ori etzara arean nasaitu dirua artu ta gero. Ondo izango da len bai len ganezka artu dozun orren agiria El Rásimora bialdutea. Onezaz ganera zorionak Larraurin egin dozun diskurtsua dala-ta, neure zorionak erakutsi gura dautsudaz. Zuk zure izeko, arako Urbana entzutetsua aitatu zenduanean, negarrez asita, entzuleai be negar eragin eizeutsen.

Urte askotan

Zuen aldungai
Torrealdea Isasti».

        Naikoa dala uste dot, jaunak —esan eban Bekosolok, guzurrak zeintzuk ezpanetan datzazan yakiteko.

        Maipuruko yauna, len aitatu dodazan iru eskola-maisu argiok ikertu dagiezala, arren! lau irakurkizunok eta gero betor Legearen arauzko erabagia. Maisuak maipurura igonda, paperok irakurritakoan, batzar zuzentzaileak «Jaunak esan eban, auzia eten bear dogu, gero epaia emoteko».

        Ordu-erdi bat geroago arriturik gelditu ziran goiz atan auzitegian baturiko guztiak, geienak atsakabe andiz, epaiaren barri emon ekioenean: «Pedro Antonio Latsibi Unibaso yara gelditzen da ta bere ordez Pedro Viñas y Andrés eta Tomas Torrealdea Isasti eroanak izango dira Larrinagako baitegira».

3

        Bilbon etzan egun aretan mungiarren auzia baiño beste autu yakingarririk erabilli. El Rásimoko bazkide guztiak don Tito Olabarriren langelan batu ziran eta beste zerbaiten ganera Sagastari, Sagasta zan orduko ministroen buru-ta, telegrama luze gogor bat bidaltzea erabagi eben.

        Bekosolo epai-ondoan kaleratu zanean, Begik besarkada andi bat eta agoan, gure artean ikusten eztana, agoan mosu monda «Zu etzara Jose Andres —esan eutsan—, Juan Krisostomo Bekosolo, urrezko agoduna, zara zu».

        Kale atakoxe ostatu baten izan eben Mungiako erromarrok euren bazkaria. Etsera-bidea arratsaldean artu eben, su-ziri batzuk nonbait orduko erosita. Mungiara eldueran, «pli pla» oska erabilezan suziriok, eta ez Begiren ez Bekosoloren etsean gelditu bage, zalkurdian bertan Yataberako bidea artu eben, Pedranton bere yaioturitxoan garailari-antzera artua izan zedin. Eta orduan be ta Mungiako sarreran baiño sarriago pliplakada asko eragin eutsen Bilbotik ekarrezan ziritxoai. Udaletse-ondora eldueran, euren ezagun ta adiskide andi elizgizon bik bidera urten eutsen, Gatikako don Blas ta Yatabeko don Emeteriok; baiña atsekabez ta irribarrerik egiten ezebela, biak.

        Ain illun ikusi ebezanean, zalkurditik yatsi ziraneko, barri txarren bat eteekarren itandu eutsen elizgizonai bideztiak. «Santi Latsibi gizagaixoa arratsaldeon il da».

        —Zelan yazo jako ori?

        —Atzo, badakizue —esan eutsen Gatikako elizburuak—, ilaren irugarren domeka guztietan lez, Bilbotik arakin askok yo eben Mungiako eriara, idi ta bei ta txal erostera, ta eurak zabaldu eben azokan Pedranton Latsibi Bilbon baituta egoan barria. An egozan yatabetar batzuk, iluntzean etseetaratu ziranean, batak or, besteak emen, barri txar ori zabalduta, latsibitarren belarrietara eldu zan. Santi gizagaixoa, asko bear ez, ta aldigaizto batek artu eban, biotzera yo eutsan geroago ta gauerdia baiño lentxoago don Emeteriok elizakoak eragin eutsazan.

        —Antxe, Latsibin, gau guztia igaro dot —ganeratu eban Emeterio Barturen jaunak—. Santu bat legetxez arrastiko iru ta erdiaklaurak bitartean il da gizagaixoa.

        Au entzun eta bere seme Pedranton matrailletan beera negar-malko andiak eriozala gelditu zan.

        Ne recorderis deritxon errespontsua esan eban orduan parrokuak. «Goazan guztiok Latsibira» Bekosolok esanda, an yoazan oinez, elizgizon biakaz batera, Pedranton, Bekosolo, Begi ta Anton Imaz.

        Biaramonean amarretan izan ziran elizkariak eta elizkari-ostean gorpu-lorra. Inoiz ezeida Yatabeko elizan orduko beste gizaki batu, ezta misinoetan be. Mungia erdia an zan goiz atan. Kartagoarrak eurak, Treviño ez besteak, araxe yo eben: Arangoiti ta Busturi, Andraka aita-semeak, Olabe, Arandui, nor ezegoan bertan? Eurak ikusita Begik lagunai «Santi Latsibik beragaz daroa gaur Kartago beste mundura» esan eutsen.

        —Amen Jesus —erantzun eutsan Lejartzegik—. Eta, gizonak, Erroma be beragaz baleroa, ezer galduko etegeuke mungiarrok?

        Inor etzan Lejartzegi zarrari ezer erantzuten azartu.

4

        Egun bi geroago izan zan Yataben bigarren auteskundea. Autarkidun bakar batek ezeban emon egun atan Morrosko ta lagunen alde bere botoa. Ta urrengo lau urtetarako Gernika-Bermeo-Mungiako alduntzat Antzora, Badiola ta Bekosolo izan ziran autatuak.

LAUS DEO.