XXII. Izkaldia

1. Alderdi bietako agirienak.

2. Zantzolariak eta alkatea.

3. Begiren itzaldia.

4. Etenaldiak.

1

        Epiko agertu zan aurren; bere ondorik, Ereñozti adierazlea; Begi, urrengo; guztien atzetik alkatea. Zurmailletan gora igonda, yardunguratu zanean, kaltzerpeko paperak mai-ganean itxita gero, ezker-eskuma ta goietara begiratu eban luzaro ta begi argiz sendalari gazteak, batez be andra Isidora egoan etsera. Tete antxe egoala uste eban. Iru mai ta lau aulki egozan bertan atondurik; irurak, eskuzala egoanez, miesa gorriz estalduta. Kartagoarrak alegin andia egin eben, Epiko gora eldu zanean, txaloak yo eragiteko; ezeben asko aurreratu. Lotsazkoak zirudien entzun ziran apurrak.

        Goitiko txalo batzuk illeta-etsera begira, andra Isidora ta egozanera, ipiñi ebezan lagun asko. Andra Isidorak gizatzar batenak langoxe txaloak atara ebazan bere eskuetatik, zoli-zoliak, gogo berozkoak eta ugari. Txaloak zelan yo ikasita etorrela zirudian. Bere senar ta lagunak be alegintxoa egin eben, baia atze andi bagarik. Arangoitik orduan alboko lagunai «Baserritarren eskuak —zirautsen—, eztakie txalorik yoten. Atxurra eztarabilenean, pipda darabille, eztakie besterik».

2

        Larrauriko zantzolariak, Floren Andrakak zirikatuta, ujuju ederra, luzea yo eban. Markaidakoa, erromarrena, agoa zabalik egoan erantzuteko.

        —Gerotxoago, Andres, gerotxoago, geurea agertu dadineanesan eutsan Zabaletak.

        Begi yardunguan agertu zanean, a zan txalo yotea! Iñok ezeban uste, ez aldekok ez aurkarik, alango arrera beroa izango ebanik. Maitetasunak erabilzan eskuak alkar yoten, aldekotasunak baiño luzaroago ta geiagorenak.

        —Asiera txarra —esan eutsan Busturik Arangoitiri—. Baserritarrak eztakiela txalorik yoten? Orra or.

        Ango abarrotsa ibitu zanean, alkateak, txilin bati ots eragin ta zutunik «Gizonak —esan eban—, Mungiako erri onen izenean eskerrak erbeste ta uri auzoetati gure artera etorri zarenoi. Zeuon ontasuneti itxaroten dot izlari yaunai eztautsezuela egoki eztan erakusterik egingo, ez deadarrik, ez txisturik, ara be gitxiago iraunik ez eupadarik. Txaloak yoteko, ondo egingo dozue esaldiak amaituarte itxarotea. Guzti-guztiok izkaldi onen gomuta on bat eroan dagizuela».

        Txaloak alkateari yesarri zanean. Zabaletak orduan lagunai «Orainarte alderdi bagako daukagu morroi au».

        Alkateak barriro, txilinkada biren ganerako ta zutundu bagarik, itz onek esan ebazan: «Donato Arraitz Sagasti yaunak beronen yarduna asteko eskubidea dauko».

        Begi, txartes-zarpa batetik paper txiki bat atara ta mai-ganean itziaz, eskuzal-ondora urreratu zan. Taupaka asi ekion biotza, artega egoan, arik eta Markaidako zantzolariak ujuju luze zoliz artetu ebanarte. «Ori dok, Andres, bularra, ori eztarria!» esanda, txera bat egin eutsan agura pozkorrari.

        —Zantzorik ez, Andres, izkaldia amaituarte —esan eutsan alkateak, txilinari birritan ots eraginda gero.

3

        —Izlariak —esan eutsan erriari Begik. Askok gogoz barre egin eben au entzueran, Arangoitik eta Busturik ez gitxien—, agiri zaren guztioi ta ostenik dagozan batzuri be —erromar askok andra Isidora egoan etsera begiratu eben— zuzendu gura neuskioe neure dei au. Orregaitiño, zuen artean izlari eztanik iñor balego, esan dagidala, orri be neure len-agurra egin dagiodan —Barre askok—. Banekian, guztiok zare izlari. Ogei urte da zuen artean bizi naizala, mundu onetara etorri zarenoi laguntzen ta bestera yoan ekiguzanak, atzeti ten eta ten eginaz, emen luzaroago euki gurarik —Entzule askok barre, batzuk txalo—. Iñoiz otu etedatzue zeuon sendalari Arraitz emen, estu ta larri, totel-motel, izmizka ikustea? Ez neuri be. Ezkara, ez nire gogaideak, ez ni, izkaldi onen asmatzaile izan. Jose Andres Bekosolo jauna diputaugeitzat agertzeko ezta ez yardunik ez barriketarik bear; berorren egitsari onak, lau urte onetan aldundian bete dabezan lan andiak, dirauskue nor izan jakun, nor dan ta nor izango dogun —Txalo andiak—. Aldungei agertzeko, eginenik eztaukelako, barriketea ta txotxolokeria bear dabenai bururatu dake gaurko ikuskizun au; ni, izlari izateko yaio eznaizan au, toki onetara ekartea. Kartagon eidira izlariok. Euron Presidente de honor asi zan arlo onetan, bere erritarren artean asi be, Yataben.

        Eta zelan itz egin? Orador patriarcal eida ta Abrahanek lez ederto egin bear, Isastik. «Gizonak —esan eutsen bere uritarrai—, badakizue El Rásimo zer dan, El Rásimo? El Rásimoko presidente egin nabe ni Bilboko aberatsenak. Gu osaba-lobok, gu arbolak gara, zuek barriz, zuek satsa zaree, geuri indarra emoteko satsa». —Barrezantzo andiak goibeetan—. Orador patriarcal-ek esan ebazan itz eder ilezin onek. Gero, yakiña! euren buruaren atzeti, berak baizen ondo ezarren, or dabilz kartagoar izlariok, bat emen, bestea an, gure atxurlariai barre eragiten. Gure alderdian be badira batzuk euren ikastez ta doez gizatalde-aurrean itz ederto egiten dakienak. Zegaiti ezetedautse onei aup egin? Bildurrarren? Ta zerarren niri? Neu lotsatzearren izan eteda? Onelan bada ta Bekosoloren izena goratzeko neure orainarteko lan ta alegin ta lerrenak, neure gau galtze ta buruko miñak naikoa ezpadira, geigarri izan dagiela ona ekarriaz emon gura izan dausten lotsaria —Goietan txalo andiak—. Beean baserritar askok ezeben ondo ulertu al izan lotsaritasun au; baia, txaloak entzueran, eurak be zoli ta gogoz eskuai zarata eragin eutsen. Andra Isidorak feo esan eban. Epikok, adierazleari zerbait itanduta, ak erantzundakoa paperean idatzi eban—. Or, mai orretan dagoan gizon orrek —zerraion Begik— amaren etsetik etorririkotxo orrek —Barre baserritarrak—. Epikok adierazleari: «Qué dice?» Adierazleak: «Que viene usted de casa de la madre ». Epikok erdeiñuz irribarre ta idatzi-izketan oturik dago ta garailari izango dalakoan aup egin daust; baia nire itzak motelik ots eginarren, gure aldungeiaren anditasunak berak aurkari guztiak, erdalduntxo au aurrerengo dala, zapalduko dauz.

        Txalo gorgarriak goi ta bee. Adierazleak zerbait Epikori belarrira. Onek idatzi ta idatzi. Andra Isidorak don Anbrusek eta entzuteko eran Feote.

4

        —Zer bik arritzen nabe —ziñoan izlariak—, gixon onen oparotasunak eta Isasti jaunaren antzerik ezak —Begik gixon esaeran x ori luze-luze egin eban, Epikoren kazkartasuna obeto erazagutzearren edo—. Santa Leguati dator, esan oi danez, nora datorren eztakiala, nor nor dan eztakiala, zer bear dogun eztakiala, erritarren izkuntzan murtik egiten eztakiala; ta oni bultz, orri atzeti ziri, bateri lepoa igortzi, besteari zaplanda, or daukazue iñok baiño geiago agintzen dabela, bere ukabiltxoaren barruan mungiar gizon asko daukazala —Txaloak eta barreak—. Ezetedauko berorren errialdean zereginik? Ezaldago an nor sendatu?

        Arangoitik. (Azoka guztia beteko orroiaz.) Ahí duele.

        Begik. (Alkatear) Ta txilin ori, maipuruko jauna, txilintxo orrek ezaldauko minik? (Erri guztiari) Belarri minberadun orrei bigarrenez itandu bear dautset. Ezaldago an Puertorrico-aldean nor sendatu?

        Floren Andrakak. Protesto.

        Zabaletak eta mordo atako erromarrak barre-zantzo andiak.

        Begik. Ni arri ta zur naukan bigarren yazoera Isasti jaun orren yasik eza, fepakotasuna da. Amar milla ogerleko oraingotxe daukaz eralgita. Gaur zortzirako, emongo ezpadauz be, agindu beintzat, beste ogei mila egin bearko. Ta, gizonak, milla peseta katanarruan artuta, Valladolid-aldeko uriren batera, gizon au bizi izan dan aldera, baleioa, lau diputadu atara al izango leukez: katanarruduna, bat; loba morroskoa, bi; erdalduntxo au, iru; ta laugarren bat bear izanezkero, Otxorio geurea —Entzulerik geienak, Arangoiti ta be bai, barre-zantzoka, asko txaloka.

        Epikok musturturik idatzi eban Ereñoztik egin eutsan biurkuntzea. Andres Markaidak ujuju luzea. Alkateak txilina yota: «Andres, isilik egoteko, bestela Felipetxuk kartzelara eroango zauz».

        Begik. An milla pesetatxo zabalduta lau aldun, lau diputadu, emen ogeta amar milla ogerleko eralgi edo beintzat aginduarren bat ezin.

        Barre zantzoak eta txaloak barriro. Andra Isidorak iguin-arpegiaz: Macaco.

        Arangoitik Busturiri: «Etzagoz arrituta? Baalzekian itsusi au izlari onen etorritsua zanik?».

        —Nik ez; Begik beronek be ezetz uste dot.

        Begik. Gizonak, noiz edo bein, dakutsuena ta dantzuzuena egia ala amesa etedan igarri ezinik aurkitu izango zaree. Ni egun onetan onelantxe nago. Orain urte bi, organu barri bat bear genduala ta iru edo lau joan gintzakiozan don Anbrus Isastiri. Eztakizue zer erantzun euskun? Bera etzala musikalaria —Barre askok—. Gaisotegia barriraztu bearreko egoala ta banoa, gaur bere alderdian dagozan gizon bi lagun nebazala, banoa beragana; ta katanarrua aitatu geutsaneko, gure eskakizuna ondo amaitu bagarik «Etseetan ezaldauke ogerik non il?» erantzun euskun Orador Patriarcalek. Beste bein, Yatabeko elizan arako tximista gaizto batek txerrenkeria gogorrak egin ebazanean, bertako parrokua ta alkatea Bilbora yoan ziran dirutan. Lenengo euren erritar aberats orregana ta elizea aitatu eutsenean, «Ori elizgizonak egin dagiela» erantzunda, katanarrua osorik beti —Barre andiak goi ta be—. Orduan ain esku-estu, ain zikotz; orain onen eskuzabal, onen emokor! Gizonak, soloak laiatuta gero, txorkoak eginda, galgaraua purran ereiten dozuenean, gari ereite ori lurraren onerako ala zeuen onerako egiten dozue? Adurretan egozan baserritarrak entzuten. Isasti, El Rásimoko maipuruko ori, berrogei milla diru eder purran erein edo agindu-orduan, lurraren onerako ala bere onerako, bategaz amar egiteko, dabil? Amar orrek nondik urten bear dabe? Erantzuna argiegia danean, zetarako erantzun? Nik ezkerrean lukainka bat baneuko ta eskoan odoloste bat, ezneuskezue esango «Au lukainkea da, au odolostea da». Ikustea naikoa danean, begoz itzok barruan. —Txalo ta barre-zantzo andiak.

        Anton Imazek. (Zarata onek baiño zoliago) Ezneutsuen nik esaten zer yazoko zan?

        Laraudok. Gure oilarrak be badaki gero kukurruku egiten.

        Anton Imazek. Arandui, or aldaukazak lengo eguneko bost ogerlekoak? Gura dok oraintxe tema egin?

        Aranduik. Etsean itxi joadazak.

        Begik. Atxinakoak dira Euskalerrian azokak, eriak. Bizkaian entzutetsuenak Basurto ta Mungia ta Gernikakoak doguz. Gure egun onetan lau urterik lau urtera gitxienez ta nongura bestelango azoka batzuk egiten dira, giza-azokak. Idi ta asto ta urde-ordez gizonak eurak egon doaz eria onetan salgei; aukeraldia edo elezinoak dabe azoka onek izena. Askozaz zeatzago izentauko geukez gizaazokak esanda. Onelangoxe eria bat ikusiko dogu gaur zortzi gure zertan onetan. Iru alde andi daukaz, zeuok ondo dakizuena, zertan onek: Bermeo ta uri inguruak, Gernika ta bere aldauriak, Mungia beronen uri-auzoakaz. Beste alde bi orretan izan daite salerospen andia ezagutzea... Gure onetan baete? —Orainarteko itzok, gizaeriazko itz orrek, irri-barreka ebagi ebazan. Urren datozanok agotik atarateko, betartea sututa, bene benetan entzun eragin ebazan ta zauzkada andia eragin eben. Gure artean be bai? Zeuon buruak saldu gura izateko, ezetezaree lotsa izango? Edozein lauoinekok, esan dagidan bere izenez, edozein txarrik gaur sei arroara ezkero ogeta amar bat ogerleko bereak dauz. Lau, bost ogerleko... andik gora botodun gizon bakotxari eztautsez emongo Kartagoko giza-erosle orrek Floren Andrakak txistu egin eban; bai laster isildu be! Belarrondokoren batzuk artuko ebazan bestela. Eta zer, txarri baten dirua emonarren? Ezaldozue zeuen burua txarritxo batena baiño geiago estimetan? Gizon deduzko baten izena lurbira guztiko diruak baiño gorago dago —Txalo gortugarriak alde guztietan. Andra Isidorak, eskuetako artzeñoaz errege bastoa edo onelango zeren bat zirudiala «Calla, cara de vino» esan eban—. Atxinako euskaldunai, erromar ta godo ta mauruak azpiratu ebezan euskaldunai, baita lengo mendekoai be, politika-igarle batek etorkizuna aurresan baleutse, euren ondorengoak peseta batzuren aldera burua salduko ebela sinistarazo baleutse, lotsaz mendiok itxi ta beste alderen batera bizitoki-billa yoango ziran —Itz onek entzueran gizon, emakume ta elizgizon, zutundu ta luzaro txaloka ekin eutsen—. Gure aurkariok diru bagarik —birritan esan bear izan ebazan itz onek—, entzuleen zarateagaitik gure aurkari beste alderdiko orrek diru bagarik, geu gatozan antzera, baietoz, eun bototatik amar ezleuskeguez eurenduko eta euretatik geien geienak maister gaixoenak, ezetz ezin esan dagikeenak.

        Orduan Begik entzuniko txalo ta «Ori, ori! Gora Arraitz!» eta beste oles batzuk bildur-ondakin guztiak kenduaz ganera, lagun-artean erabili oi eban izketa barregarri ta adinonegia ezpanetaratu eutsen. El Rásirno, El Eco de Vizcaya ta Andresen Mastiak irri-mirrika nastau ebazan. Isasti aitatuta barregei onetxek ots egin eben: «Ondo yan ezin daben batek... bere buruaren usaina artuta, edonor ezyakintzat daukan ori... Len Aginbako, orain Aginbarri...».

        Arangoitik. (Zutunik eta suturik) Fuera ese lenguaje chabacano! deadar egin eban.

        Begik. (Minduta) Maipuruko jauna, nok dauko emen aginpidea, Mungiako alkateak ala an goian arrantzaka diarduan arek?

        Kartagoarrek arrantzaka ori entzueran atara eben abarrotsa ezta erraz zeaztekoa.

        —Alkate jauna —zirautsan Begik—, txilintxo orreri miiña mututu egin aldako?

        Nekeak deadarti guztiak isildu ebazanean, izlariak bere izkerea ezagunean printzeldurik, onelantxe yarraigi eban: «Len yazorikoa gerokoaren zantzu bat bada, gomuta izan dagigun orain lau une ementxe yazo zana. Gero zeuek zeuen barruan esan eta aste bete barru atabaka-barruan erakutsiko dozue garaipena noren aldera yaurriko dan. Orain lau une gure aurka uriko seme bat, burua langoxe biotz andia daben mungiar bat, gaur eztarrian gili-gilia daukan zaldun bat, aldungeitzat agertu ekigun —Isiltasun andia zabal guztian—. Erriari dautsan maitetasuna, erriari gitxitu bagarik, elizeari baleutso, iñor be ezkintzazan bere aurka yagiko. Masal masal, beti lez egizale, agertu zan aukeraldian, botorik bakar bat erosi baiño garaitua izatea gurago ebala. Zori onean. Mungialdeko buruerak eta auterestiak, politika ta erlijino-arazoetan beintzat, Arangoiti jaunarenak eztiralako, garaitu egin geuan. Au eztiñot ez berari min, ez geure pozari ziri eragitearren, ez. Au, edozein mungiarrek beronen zalduntasun ta gizabide ta errikoitasunagaiti maite daben gizon au, barriro aldundirako bidean agertu eztanean, zek dakar gure artera, mamin ederrak eta osabaren katanarrua baiño besterik ezagutzen etxakon mutil ori? —Txalo andiak alde guztietan eta barre gozaro—. Au gure aurkariak guk baizen ondo dakie. Ona emen zegaiti euren diputaugei edo diputaunei oni, aratusteak etorriarte itxaron bagerik, arpegian mozorroa ezarri dautsen. Orain amabost egun Candidatura liberal zana, azpisugea eztan baten eskakizunez, Candidatura independiente da gaur. Marmo, nor zaran badakigu. Mozorro orren ganeti beste bat yantzita, Candidatura apostólica zarñala badiñozu be, marmo, ezagutzen zauguz».

        A zan txalo egitea! Gatikako sakristauak, lilluraturik, begiak negarrez ta agoa barreka eukazala, txapela gora-goraka yaurtigita «Gora gure gizona!» esan eban. Unean unean nai mordoetan nai egabanaturik egozan kartagoarrak, ostera, lotsaz euren aldekoen leioetara ezeben begiratu be egiten. Andra Isidorak urduri ta artega ta amurruz irakiten, txirritxirriak euren ego soñulariak baizen sarri ta zarratu erabilen bere artzeñoa.

        Gizonak —zerraion izlariak— belutxo da ta gure aldun jaunaren sarigei andiak geigarritzat daukagun ordu laurenean azalduko dautsuedaz. Orain, mungiar ta uriauzotar maitagarriok, eztaukat auxe baiño beste esatekorik: gurasoak emon dautsuen izen ona zeuon ondorengoai garbi garbi emon gura badautsezue, toki onetantxe zapatu guztietan eta batez be Santu larriz ta San Antontxoegunean salgei ikusten dozuezan abelgorri ta zurda-abereak baiño zeuen burua geiagotzat badaukazue, eta Matxin Trobikarraren odol-tantak zanetan darabilzuezan euskaldun biotz andiok, aupa! gizerosleai ukabilla erakutsi ta atabakara guztiok, euskaldun izen ona loitu ta lotsagarritu gurarik dabilzanok garaitu, azpiratu ta auspean sartu-arte.

        Atzenengo itz au iñok ezeban entzun al izan. Iru bidar zutundu eragin eutsen izlari etorritsu ta adoretsuari. Goietako entzule guztiak, kartagoarrak ez, zutunik, eta beekoak beatzen ganean egozala, zapi ta txapel ta kapelak erabiliaz, izan lediten erakusmen txeratsu ta beroena egin eutsen. Andres Markaidak laugarrenez ta orduantxe luze ta zolien irrintza egin eban. Auzo bateko oilarrari beste askotakoak kukurrukuka lez, Markaida zarrari beredin ujujularik bateratsu erantzun eutsen, al ebanak al ebanez.

        Zer egin ezekiela egozan Epiko ta adierazlea. Alkatea etzan azartu zantzulariai txiliña yoten. Andra Isidorak, barruko irakiñez, eztanda egiteko bildurrez edo, yagi, barruratu ta jauntxo ta lagunai sutan esan eutsen: «Gizonak, ori ezta itz egitea, zaunka egitea da ori, txakur itsusi, motz, itxurga bat da-ta».

        Don Anbrusi ogei bidar damutu alekion an agertu izatea.