XVI. Liberal, demócrata, incondisional

1. Floren Andraka ta Meñakako itzaldia.

2. Latsibitarrak bere zalkurdian.

3. Gorri, gorri min ta gorri iluna.

1

        Andrakaren zaldi Noblek eta Vizcondek ezeben arratsalde atan, jauntxoa Yatabera eroan ebenean lez, erderakadarik entzun. Aldatz goretan batean «Arre», bestean «Yao», bestean «Guaxque», tautik be ez geiago.

        Florenek zaldiakaz baiño bideztiakaz itz egiteko gogo andiago eukan. Egun aretan norbait bear eban ganezka pil-pil ebilkon poza banatzeko, zabaltzeko. Nondikoa eteeban Andraka gazteak zorion andi, ganezka egiten eutsan atsegin zabalkor ordukoa? Liburu onen 84 garren orrialdean irakurleak ikusi al izan dau, Floren Andraka Epikoren adierazletzat irriz bazterturik, Berinoleagako idazmutil Ereñozti aukeratua izan zala. Ganeko egunetan musturturik ibili zan Noble ta Vizkonderen yaube gaztea.

        Bere aita ta arreben ustez ezegoan Bizkai guztian Floren baiño egokiagorik nai adierazle nai izlari izateko. Yata-tontorretik ikusi egikezan uri ta basauri ta aldauri ta uriauzoetan nor zan bolatoki baten txirlorik geien ta zaratatsuen yaurtigi oi ebazan bolakaria. Floren. Nor, amazortzi urtetik ogeta amarrera-bitarteko mutilik, garondo-gorri, sorbalda-zabal, soin-andi, buru-lerden, musuz ederrena? Floren. Nor zan arrazko-otsak zelai baten gazte gonadun ta prakadunak batu-orduan, nor zan neskatilarik geien begiak zabalzabalik adi egoten ekiozan mutil morrosko, marot galant ederra? Floren. Ta Mungiako Plaza de los Fueros-en, irailaren 25-garrenean, beste bat izan bear Epikoren adierazle!!

        Azkenen buruan, Arangoitiren emazte andra Isidoraren bitartez lortu eutsen orregaitiño, arrebak gura eben guztia ez arren, zerbaitxo bai beintzat: Meñakako elizaurrean batzar baten itz egitea. Domeka arrastiri baten, Mungiakoa baiño aste bete aurrerago, ospatu bear eben batzar au. Iru egun baiño ezeukazan yardun-egunerako ta ezerabilen okin gazteak beste usterik gogotan. Bakion Urlia nai Berendia Lebrefuelera (Liberpool-a) eldu zala bazirautsen, nondik edo andik Liverpool-dik Meñakara beingo baten yoko eban Floren Andrakak. Kartagon Olabe gozoginaren emazteak, gozoki batzuk labara eroateko eukazala-ta, laba noiz gertu egongo zan itandu eutsan baten «Laba dinozu Basili, laba? —zirautsan okinak—. Neuk darabilt egunokaz neure barrua laba bat eginik. Entzun izango dozu datorren domekan Meñakan diskurtsua daukadala. Neuk ezneban gura, baia alderdiaren onerako, gogoaz bestera izanarren, alegin guztia egin bear dala-ta artu dot ba arazo andi ori; ta lorik be ezin dot, Basili, lorik be, irakiten daukat barrua, arduratan, zer yazoko. Euskeraz baiño ezpalitz, aurra! Baiña erderaz be yardun bear ta estu ni».

2

        Zaltzainaren ezkerrean, aurre aurrean, yarri zan Santi Latsibi. Likanora ta Manuko barruan, alkarren aurrez aur. Iru bideztiok, zalkurdian sartu baiño be lenago, Meñakan iru egun barru yazo bear ebana, zertzelada ta guzti, Floren Andrakagandik yakin eben. Santi, ogidun gazteari ordurarte ika itz eginarren, kartagoarren yardulari egin ebela entzun eutsanetik, zuka itz egiten asi ekion.

        —Zer diñozu, Floren, atzo arrastian, ordu onetantxe Mungian yazo zanaz? lkaragarriak esan eieutsezan Busturik don Anbrusi ta Epikori.

        —Neu an egon banintz!

        —Eta gero, seguru be, gero Epikok parka eskatu bear. Eta ezin izan zegikean bestera. Kartagoarrak, gauoro lez, batu eiziran bart eta batak au ta besteak ori, zer erabagi eutsuela ta zagoz? Ondra andiagorik gizonari ezin egin leio; Arangoitik eta alkateak bien erdian eroan eieben Busturi, Mungiako kale nagosia betean, bere etseti Kartagora.

        —Neu an egon banintz!

        —Eta gero, don Anbrus arrizkoa bailitzan isil-isilik egoala, Busturiri, Busturi beti gizon arteza izan da-ta, Busturiri laudu andiak, gorespe andiak egin eieutsezan.

        —Neu an egon banintz!

        —Zer egingo zeutsan zuk, an egon bazintzaz, zer? Besteak egin eutsena, burua makurtu...

        —Nik? Aupada, desafioa egingo neutsan nik; mosuan bizarrik badauko, datorrela Meñakara urrengo domekan, antxe alkar ikusiko dogula-ta. Auxe egingo neutsan nik... Zer, ba? Ezetedozu uste, Santi, Busturi baiño gitxiago garala edo?

        —Txarto alderitxazu Busturik egin ebanari?

        —Txarto nik, Santi.

        —Nik ez, Floren, nik ez. Gizonak alaba gaizdun bati, medikutzat, onen deritxona ekarri ezin?

        —Ezin, Santi, ezin; gizon ori partidario zintzoa baldin bada, ezin.

        —Zer da partidarioa?

        —Alkate izan zaran orrek au yakin ez? Partidario alderdikoa da, yarrailea da, geutarra da.

        —Eta egon bein. Busturik etsera, alabatxoa osatuteko Begi eroateaz ezebala ondo egin dinozu barriro be?

        —Ezebala ondo egin diñot barriro be, partiduak beste mediku bat dauko-ta.

        —Arranoa! Floren-e... mutillak gozak gu. Orrelangoxerik ikusteko be... Entzuidak, mutil, entzuidak.

        Floren Andraka bekokia txordo ebala gelditu zan, besteak ika itz egin eutsanean. Santik, au ezagututa, iketatik zuketara bidea artuaz «Bermeoko Pio Laba nor dan baedodakizu, Floren —esan eutsan— zuok lez a be uruna erosi ta ogia saldu, onelantxe bizi data. Karlista itsua da ta Bermeon karlista dana Mungian erromar izan bear. Ezalda egia?

        —Bai, egia da.

        —Pio Laba ori Mungiara gaur baletor ta biar panaderia bat zabaldu balegi, ez Larrinoa, ez Zabaleta, ez Arraitz, ez Bekosolo, ez beste eun erromarren arteti inor ezin yoan izango litzate Andrakaren denda barrira, partiduak beste ogidun bat daukalako. Ondo deritxazu oni, Floren? Ondo?

        —Oni ez.

        —Oni ez! Zein izan da len esan dozun itza? Parti...

        —Santi, pildorak eta ogia eztira bat.

        —Ezta kitarra ta txakur-zaunka be eztozak bat —esanda, barre egin eban gogoz Santi Latsibik eta bere erran Likanorak be barre.

        Mutilkoa amaren altzoan burua ebala, aspaldion lo zetzan.

        Zapartada baten ta gogaldi txarreko yatsi zan Floren Andraka zalkurditik eta oiñez ibilten asi zan aldatz-gora atan. Emerandoko aldatza zan.

3

        Txordo, itzal, illun ta isilik yoian zaltzain ogiduna. Likanorak belarrira zerbait esanda, Santik bere gogoko itaune auxe egin eutsan: «Zezaz itz egiteko zara Meñakan?».

        —Gei asko, puntu asko daukadaz, Santi. Nik lenengo lenengo erromarren buru, egiazko buru dan Begi zirikatuko neban; baia gure Epikok au bere arazoa dala ta nik izteko. Itzi egin bear nik. Ona, Santi, nire lenengo puntua: liberal izatea zer dan; bigarrena, demócrata izatea zetan dagoan; irugarrena, incondisional izateko zer bear dogun. Santi, guk kartagoarrok iru koloretako arimea daukagu: gorria, gorrimina ta gorri illuna. Gu politikaz baaldakizu, Latsibi, zer garaan?

        —Bai, Floren. Aita ta zu, urun-artekoak, zuri-zuriak. Arandui, txal ta bigantxa ilbarri-artekoa, gorri-gorria. Laraudo, zaldi-kortakoa, erdi ori, erdi baltzeran. Au eztakit zeatz ze kolore edo margotakoa dan.

        —Esatea be! Gu politikaz liberalak gara, demokratak gara, inkondisionalak gara. Auxe da, Santi, gorri ta gorri min ta gorri illun izatea. Gure artean Busturi ez, orrezaz ostean guztiok gara liberalak, baia guztiok demokratak ez. Orra or Arangoiti, don Imno de Riego jenerala baiño gorriago, baia zer? Aristokrata andia jatzu.

        Inkondisionalik barriz gitxi da gure artean: aita ta neu. Laraudo hmm! eztakit. Maisua bai. Yaseko gizona da Ortiz de Treviño.

        —Eta Gondramendi?

        —Gondramendi arlote bat dozu.

        —Floren, ez txartzat artu, baia nik liberal, liberal... entzun bai, entzun egin dot berbatxo ori; zer dan eztakit arean. Beste or esan dozuzan itz edo mitz, demorrioaren antzeko orrek...

        —Ja-ja-ja! Demokrata ta inkondisional. Onetxek dira nire ustez liberaltasunaren esentzia ta esperentzia. (??)

        —Isilik bazagoz be bardin dozu. Len bestean nago. Meñakan zuri, Floren, gauzok nok ulertu?

        —Ez. Onelango diskurtsu sakonak bein entzunaz gure buruan eztabe lurrik artzen. Orretarako El Eco de Vizcaya-ren korrespontsala Epiko an egotea gura neuke. Nik an diñodana paperak biaramonean balekar, orduxean ederto.

        —Gure Pedrantonek-eta, don Donatok emonda deritxat, Eleko edo Meleko ori bein irakurri eben, arako don Anbrusek eta Morroskok Yataben berba egin eben urrengo egunean. Bai barre-zantzo andiak egin be. Ogean nentzan ni orduan.

        —Santi, ez iñori esan, zuk be ez, Likanora, nik diñodanik beintzat. Don Anbrus orduan, zuon don Anbrus yatabetarra saguzar baten antzeko agertu ekigun. Alangorik!

        —Neugaz eskolan ibilia da. Umetan etzan besterik ez langoa. Gero egin izango edodauz ikasteok. Orduan beintzat a...

        —Gizona dan gizonak, ikusi ezarren, berez enda onekoa bada... Orra or gure ortuko okarana. Etxako sekularean satsik egozten, ezarten, eta okaran-urte danean, eztau orririk agiri izaten, guztia garaua.

        —Don Anbrusi zuen okaran orrena yazo izan alekion Yataben; diskurtsu-egun ezeban izango ta isilik egon balitz, oba.

        —Ganera itsu-mustuan, geiagoko barik, aurretik ezer atondu be egin ezebala, yardun eban gure jauntxoak eta gizagaixoak a... zeuk esan dozuna, isilik egon balitz, oba. Nik ez, nik Meñakan berba egiteko bideak ondo negurtuak daukadaz. Gura dozu, Santi, semeagaz ta besteren batzukaz Meñakara yo?

        —Guk, Floren, zeuk ondo dakizuna, etsaldean arazoa beti daukagu; bateko, bedarra ebagi-bearra, besteko, azpigarria dala, txala beiari ezartea dala, au dala ta ori dala...

        —Domeka-egunean! Astegun buru-zuria balitz...

        —Floren, oraintxe zeure berbaldi orren zerbait esaidazu, domekan entzun ezin banegi be.

        —Berbaldia! Diskurtsua, gizona.

        —Ea, ataltxo bat.

        —Aurra bada! Entzun zuk be, Likanora. Mutilla eztozue iratzarri gura, orrek be entzun dagian?

        —Ez, Floren. Au, gizagaixo andi au, bideak abailduta, desak eginda daukagu. Lo egin dagiala onek.

        —Gura dozuena. Zein da zuretzat, Santi, nire iru puntuetati neketsuena, ulergaitzena? Liberaltasuna ala demokrazia ala inkondisionalkuntzea?

        —Liberalkeria orren barruko azurra iñoiz ikusi baakoa nozu, baia izen ori buztantzat arturiko gizon asko ezagutu dodaz alkate izan naizan urteetan ta, ea Floren! esaiguzu zeatz ta meatz. Zer da demokrazia?

        Floren Andraka eztulka ta txapela barrurago sartzen ta esku bietan txu ta txu diarduanartean, irakurleari yakin-arazo dagiogun Bergarako batzar baten eibartar yakingura bati emon eutsen erantzuna. Orduko yardularia gorria, gorri mina, gorri illuna ta priera gorri ubela be baeizan, sozialista amurratue zan-da. Democracia gora ta democracia bera erderaz ziarduala, entzule batek bere alboko bati (biak eiziran eibartarrak) «I, zer dok demokrazixa?» itandu eutsan.

        —Demokrazixa? Abareai txapelik ez eraztea erantzun eutsan adiskideak.

        Meñakan yardun bear ebanak ezeban demokrazia onelan ulertzen. Entzun dagiguzan bere itzak.

        —Santi, zeuri be badirautsut, Likanora, Mungian San Pedroetan ta San Lorentzoz Yataben ikusi izango dozuez mutil gazteak zantzoka ta iyutika neskatillen ondoan, arrazko-otsa entzunda beste barik. Demokratak dira orrek. Baita mondxor ta auzolan-egunetan etse askotako gizakiak katillu bateti guztiak banan banan ardaua edaten, ezta egia? Onek be demokratak dira.

        —Floren, eta txakurrak baiño sarriago arpegia garbitu eztaroen ungrianu orrek, ostatutzat gaztañadi bat, ogetzat lurra, legetzat txoriena dabela bizi diran kapelandi, ule-baltz, begi-zorrotz, kedarra-narrudun orrek be demokratak etedoguz?

        —Orrek ijitanoak dira ta eroan dagiezala erromarrak euren batzarretara, gura badabe. Gure artean orrelangoak nortzuk diran igarteko ta yakiteko, ikusi egikezuez kale nai bide nai zidorretan gizonak, pipa nai zigarroa izegi gura dabenean, posporo barria biztu baarik, alkarri zigarroa nai pipa emoten. Egiazko demokratak dira. Etzenduen Yataben ikusi, orain aste bi ta erdi, zuen don Anbrus aberats ori, Laraudoren lando ederra aintzat artu ez ta gure tibulitxo onetantxe zeuon yaioturira yoaten? Don Anbrus Isasti be demokrata da, demokraten eradua, modelo de demócratas domekan esango dodana.

        —Orduan, Floren, dakustanez, demokrata ta arlotea or-or dabilz, bikiak dirudie, ama batek munduratuak.

        —Oker zagoz, Santi. Arlotea arlote da ta demokrata demokrata.

        —Beste zerbait ganeratu gura neuke. Orainarte gizonak utsik aitatu dauskuzuz. Emakumeak zetarikoak dira?

        —Orren artean be guztirik dago, Santi. Baserrietan geienok zare, Likanora, geure antzekoak, kartagoarren tayuko demokratak. Yai-arrastietan, atari askotan lau-sei atso batu ta briskan nai trukean nai ogeta amaikan astia emoten dozuenok demokratak zare. Uri andietan, ostera, aberats-usaiña darioela, ispillu-aurrean ikasiriko ibilkeraz txantxangorria lez bizkor...

        —Floren —esanaz, zorrotz atzeratu eutsan Likanorak bere itza Floreni—. Floren, uri andi nai txikietan, yaiegunez burua aizez beterik dabela dirutsu bailiran agertzen dakuzan mutil babalastoak, elizbiretako santuak baizen lerden, neskatilla-aurrean beti irri-barreka, gerizetako ikoak lez iñoiz zoltzen edo eltzen eztiran kokolo buru-eritxi orrek zetarikoak dira, demorriozkoak ala... besterikoak?

        —Likanora, orrelango mutillik eztago ez Mungian ez bere uriauzoetan.

        —Ezetz? Bai ta ez gitxi. Izenak aitatzen asiko banintz, asi...

        —Aurra, Likanora! Zagoze biok isilik. Floren, gizonen aurrean agura mina legortuarte aitatu dagikezu; baia emakume semedun baten belarrietan ezegizu atsoa agotan artu, bestela bizirik iruntsiko zauz.

        —Aita, biotati zeiñek etedauko olgetako gogo geiago?

        —Floren, zoaz len bai len bigarren puntura.

        —Bai, Santi. Zer da inkondisionala? Datorrena datorrela, aurrera beti; auxe da inkondisional izatea. Botazino-aurregunetan euriari diñotsala? Binotso. Eguzkia beroegi jatorkula? Betorkigu ta aurrera. Beste alderdikoak zaratatsu datozala ta botoak erosteko dirua oska darabillela? Ba betoz ta berabile ta aurrera beti. Abaderen batek, beinola Arrietakoak Mungian San Pedroz lez elizan bertan Erroma gora ta gora darabilenean, kartagoarra dan kartagoarrak «Gora Kartago» esan ta aurrera egin bear dau beti, nekatuarte, abailduarte, etenarte, lurra yoarte, illarte.

        —Zure esakera onetati auxe agiri da, Floren, zuok, kotxedunok, guk baiño errazago dozuela ori, esan dozun ori izatea.

        —E! Ta nik kotxerik ez burdirik aitatu ez!

        —Zuok zeuon abere onei beti «Arre» esaten dautsezue. Guk barriz genre abelgorriai batean «Aida», bestean «Aurt». Guk, itzainok, beti aurrera ezin dagikegu, Floren, idi-beiai sarri musturrak ausiko litzakioez-ta. Onegaiti gu ezin izan gara, zelan esaten da?

        —Inkondisional.

        —Orixe. Gu ezin izan.

        —«Ni —lenengo-lenengo eguneti, don Anbrus loba Morroskogaz ta Epikogaz agertu ekiguneko, bolandera-ots-artean— yaunak —esan neutsen—, ni inkondisional». Ta arrezkero banabil, banabil, banabil beste batzuk neure antzekotu gurarik. Orainarte iru daukadaz, aita, Laraudo ta Ortiz de Treviño. Laraudo hmm! Ori bai, Meñakako diskurtsuaz eun bat inkondisional egitea uste dot.

        —Floren, ori dakizula, zoaz, mutil, uriauzorik uriauzo batean Lemoniz ta Laukiniz, bestean Emerando ta Larrauri, bestean Morga diskurtsuz edo miskutsuz berotutera. Gorordoren batalloia baiño andiagoa batuko dozu.

        —Amar egun barru, Epiko ta Begi Mungiako plazan agertu daitezanean, Floren Andraka bere batalloiaz an izango da.

        —Geu be orduan istarrok sor-sor ezpadaukaguz, Mungian izango gara.

        —Ta Meñakan ez?

        —Zatoz zen gauren baten Yatabera ta ekin antxe.

        —Orixe edo egin bear izango dogu.

        —Floren, berbetan asi zaraneti daukat zerbait esateko, ta laster elduko gara ta eztot geroko itxi gura.

        —Betor.

        —Botoaren alde dirua artzen dabenak «Datorrena datorrela, aurrera beti» egiten dabe. Onek be zure batalloi orretakoak etedira?

        —Orrek? Orrek inkondisionalak? Orrek txarrikumetxo batzuk dira.

        —Aitaita, aitaita, an dago Periko, don Donatoren zaldia —zinoan Manukok, lentxoago itzarri-ta.

        Beste irurak, Manukoren itzok entzunda, burua yasoaz urruna begiratu eben. Egia zan mutilkoak ziñoana. Busturiren atean egoan Periko. Ezagun zan. Begi, zaldiaren yaubea, kutxazainaren alaba gaizduna ikustera igonda egoan.

        —Eta nik Meñakan, Epikok au erabagi dabela-ta, Begi aitatu ez? Zati zati egingo dautsat mena.

        Ezeutsen Floren Andrakak yatabearrai saritzat ezer artu gura izan eta Felipetxu tuntuna gerritik dingilizka ebala, kalerik kale ebillela ikusirik, bere ondorik yoan zan, zaldiak eta zalkurdia arreben eskuetan itzita.