XI. El Eco de Vizcaya Mungian

1. Begiri Viñasek aupadla.

2. Erromarrak bildurrarren.

3. Begi ta Anton Imaz uriauzoetan.

4. Erroman adore geitxoago.

1

        Viñas, goiz beranduan yagita, Berinoleagara yoan zan lenengo; andik eskolara, Ortiz de Treviñogana; Kartagoralditxo bat be egin eban. Iru edo lau bidar ikusi eben bera gora ta beera kale nagosian. Denda guztietakoak bera ikustearren, burua leiotik atara eben.

        Orixe ezeban berak gura! Lerdentasunean alkate egin-barri bat zirudian. Viñas sendalariaz etzan iñor gomuta.

        Viñas autarki-batzailea lanean etzan asi, orduantxe zan asteko. Viñas berrikaria zan goiz atan mungiarrak ekusena. Alderdi bateko ta bestekoak eskurik esku erabilen El Eco de Vizcaya.

        Erromarren barre-zantzoak, Viñasen barriak irakurri ta Anton Imazen ta Begiren iruskiñak entzueran!

        «Aitalen-antzeko izkuna da... Erriaren aita zirudian... Aren eskuketearen masala! Aren begirakunearen urena! Aren itzen tolesbage, azarri ta zeaztasuna! Aren gogamenen sakona! Txalo gortugarriak burutu eben Isasti andiaren lana. Isasti gaurdanik Bizkaiko adimenaren andikia da».

        Bazkalaurretxoan Arangoiti Berinoleagarantz, El Eco eskuan ebala, yoaten ikusi eben. Busturi ta bera alkarregaz sartu ziran gerotxoago urian, barreka, Viñasen burutasunak irakurten. Erromarrak entzuteko eraz «Au ezta berrikaria, au barriketaria da» ziñoan Arangoitik eta barre gogoz egin be bai.

        —Arranoa! —zirautsan lagunari—. Ago-beroak, bat bitzat agertzekoak, lurrean datzana adarretan dagoala esatekoak, geure artean be asko ez, baia bat edo beste badira. Orregaitino guzurrak, upea lango guzur andiak, paperean ezartekorik, Puertorricotik auxe ekarri dauskuenarte eztogu emen ezagutu. Ez Gatiken ez Laukarizen bitinik izan ezta zuk, Busturi, euskeraz itz egin zenduala ta osaba-lobak, orador patriarcalek eta Morroskok, erderaz yardun ebela! Caracolada! Bizarrak bear dira onelango gaztaña gorringo biribiIlak El Eco-ra bialduteko.

        Arek ezekien Mungiako eskutitz onezaz Bilbon yazo zana ta etzan andia arrituta egotea. Morroskori, El Rásimora eldu zanean, Viñasek esanikoa aztu egin jakon ta oso-osorik bialdu eban El Ecora berrikariaren papera.

        Iru egun geroago Mungiako beste eskutitz bat ekarren paperak berak, luzea, arroa ta gogo beroz idatzitako eskutitza. Azkenaldea zan yakingarriena.

        Ona emen an ziñoana:

        «Gure ezaupidera eldu jaku Pedro Viñas de Andres jaunak bart beste alderdiko gudalburu Donato Arraitz Sagasti yaunari aupada bat agertu eutsala, il onen 25-garrenean, igande-arratsaldean, Mungian, erriaren aurrean izkaldi bat egitea. Onetarakoxe aup egin dau kartagoarren gudalburuak. Ereti au, aurkintze au egokia dau Arraitz yaunak Bekosoloren mena goresteko. Viñas de Andresek, adierazletzat norbait dabela, Torrealdea yaunaren gorespena egingo dau. Arraitzek atzera egin ezik, eguen arratsaldean udaletsean iztun biak batuko dira, alkate jaunagaz zertzelada onetantxe alkar artu dagien: a) lenengo izlari nor izango dan b) izkaldia zein lekutan z) yardun bakoitzak zeinbat iraungo daben... eta abar».

2

        Au irakurrita erromar geien-geienak bildurrak yota apal apal gelditu ziran. Kartagoarrak, ostera, adoretsu ta garailari-ustez, burua zutunik erabilen.

        —Oraintxe ikusiko dogu nor nor dan zinoen Laraudok eta lagunak-. Utsa da Anton Imaz lango kokolo-artean barriketan yardutea. Diñoen baizen burutsua bada, lekutan dago mutil ori.

        Mutil au Begi zan ta berau, aupada irakurri ebanetik, estu egoan beronen kaltzetan. Urian aupada-barria zabaldu ta iruskindu baiño lenago, Zabaleta notarioaren etsera yoan zan erromarren gudalburua itun-eske, burubide-billa.

        —Irakurri au —esanda, Viñasen eskutitza mai-ganera yaurtigi eutsan.

        —Eta zeuk, Donato, zer erabagi dozu? —itandu eban Zabaletak papertxoa irakurtondoan.

        —Ezetz, izkaldirik eztodala gura. Auxe erantzutea erabagi dot.

        —Ezetz erantzun badagiozu yoan zan gurea. Sailean, aurrez ta erraz ta zelangura eroango dauskuz Morroskok emengo botorik geienak.

        —Baietz erantzun badagiot, barriz, errazago. Zabaleta, laureun gizon aurrean dodazala eznaiz ni duin, eznaiz ni gauza Credoa zoli esateko be. Poncio-Pilato-ra orduko birritan eztul egin bear izango neuke ta barriro Creo en Dios Padre asi. Onen ordez izkaldia balitz, txarrago, eun bidar txarrago; kili-kolo asiko nintzate, totel-motel yarraituko neuke ta atzenerako katuaren erpe arteko saguarena, iiiiiiik eginda, il ezarren, isildu bai beintzat; eta lotsarren norabait iges egin bear, alik urrunen, Epikoren errialdera edo.

        —Baia, gizona, baserritar batzun artean txir-txor, txir-txor-aldi bat egiteko lotsa? Bildur? Ikara? Sarrakioa? Neuk uste neban baiño epelago dogu Arraitz, erromarron generala, lagun-artean gagozanean isiltzen etxakun Arraitz begi ederduna.

        —Arrano gorria! Zer gura dozu egitea? Biotzean sartuta daukadazan ta zuk aitaturiko lotsa ta bildur ta Ikara ta... Zelan da bestea?

        —Sarrakioa, erderazko pavor.

        —... ta sarrakioa, laurok batuta, bior bior eginda, Epikori Mungiako plazan mosura yaurtigi al banegioz, orain lau une Arangoiti baiño errazago garaituko geuke oraingotan Aginbako edo berorren loba Morrosko. Baia... adi, Zabaleta, adi; Epiko nire aldean orretarako, izkaldietarako, erri baten aurrean barriketan yarduteko, nire aldean uf! Sinistu egizu, gizona; Aginbakok berak, Orador patriarkalek, isilarazo ta zapalduko nenduke ni.

        —Esan be egitea, esan be!

        —Biotzeti sarrakio edo marrakio ori kentzeko, auxe edo egin ezpadagigu: kolkoa baiño barrurago, biotzaren beeko aldetxoan katu-erditxo bat sartu, txolinduta agertu, txerbelik, erdi mozkorrik. Orduan bai, barruan beste norbait dodala, txarto edo ondo neuk be itz egingo neuke.

        —Hmmmm! Gero katutxo ori miau geitxo egiten asi ezkero...! Donato, Hipokrates ala Galeno zan similia similibus curantur asmau ebana?

        —Neuk baneki! Arek, ori gero sendalariak zirala, barriketa asko egin eben euren egunetan. Zer yazoko etezan, baratariak izan balira?

        —Ja ja ja ja! Barritsutzat ni, baratari gaixo au, euki zenagizun, itz gitxitan azalduko dot neure ustea. Naparreriaren aurka zuok, galenokumeok, naparreria edo bere antzeko zerbait eztitu oi dautsazue umeai. Ezalda egia? Ona emen similia similibus. Epikoren aurrean zagozala, bost egia garbi esateko bildur izan etzaitezan, eztitu egizu, ondo eztitu lendanik bildurra zeure biotzean.

        —Adieu, Pasteur. Non aurkitu edo non idoro, baia, bildurrezko ezti ori?

        —Non? Gatikan, Emerandon, Laukarizen, Larraurin, Yataben, Meñakan, Arrietan... nongura.

        —Ezin ulertu dot. Gure orador patriarcal ta arranoak lez etzaitez goiak gora igoten ibili zu be.

        —Aiko, Donato. Gaurdanik izkaldi-egunerarte zeinbat arrats, zeinbat gau daukazuz?

        —Nik? Zeuk daukazuzan beste.

        —Benazkoak izan gaitezan lenengo ta bein. Zeinbat arrats dira oraindanik ordurartekoak? Amar? Bada amar arrats orretan Mungia-inguruko beste ainbeste basauri ta uriauzotan batu beitez baserritarrak, boto-yaubeak, Donato Arraitz izlariari, yarduleari, zerbait entzutera. Amar gautan sartuizu bildurra arimearen erraietan ta amaikagarren arratsaldean, Epikori erantzueran, erriaren aurrean etzara bildur izango.

        —Ederto. Nok, ostera, batuarazo? Nok mordotu-eragin gure auzunetarrok, baserritarrok, diskurtsua gora-beera? Eztakizu, Zabaleta, Laukarizen Aginbakok eta Busturik eurakanatu bear ebenean, Mainton ardaudunari zer erantzun eutsen? Diskurtsuak zaragi ganean eroateko ta orduan baietz, batuko zirala. Ardao ta guzti egonarren, ezetelitzakidaz arek niri gogaituta lotara yoango?

        —Orretarako, logura kentzeko, zeu naikoa etzarala uste badozu, eroaizu zeugaz Anton Imaz ta batean Alto la, bestean Ume eder bat, bestean Peru Dubako edo orrelango zerbait kantadu dagiala.

        —Eder-eder-ederto esana, Zabaleta. Elizkarietan, badakizu, inguru guzti onetakoetara Gatikako sakristaua eroaten dabe, ta Parce mihi ta olango zerbait entzun eragiten dauzanean, edonor egoten jako agoa zabalik. Anton Imazek berak be goian baiño gurago izaten dau elizaren erdi-erdian oiu egin. Ikustekoak izaten dira aren begiak Parce orren azkenaldean Peccavi-ra eltzen danean. Baserritarrak gure oiulari oni entzutearren, arratsalderdian eztiñot, baia arratseraezkero aparia itxiko leukee. Itaune bat orain baratari jaun orri. Nok eztitu dautsu zeuri Maquiaveloren odola? Burubide aituagorik, itun egokiagorik, kontzeju oberik eztaust aspaldion iñok emon. Oraingo agertu alda Erroman gure Anton Imaz y Ezkurdi. Bagoaz bertara?

        —Goazan.

3

        Urrengo arrats guztietan, aldizka, iluntze baten emen, beste baten an, Mungia-inguruko auzune ta basauri askotan batzarrak eragin ebazan Begik. Gerizeak argiari baizen zintzo ta kirmen arratsean-arratsean zerraion Anton Imazek bere ongile ta adiskide onari.

        Arratsalderdian asten zan Anton Imaz solorik solo ibilten gizonai iluntzerako deika. Batzarra asiorduan berak gogo beroz zerbait kantadu oi eban. Eztitan egoten ekiozan agoa zabalik inguru aretako atxurlariak. Gauzarik onenak batzar anditxoenetarako izaten ebazan. Arrietan Gounod-en A ve Maria entzun eragin eban, asieran pianoak daukazan arpegioak onelantxe antzeratuta: tiripiti tarapata, tiripiti tarapata; ta gero Yabe, Maria, begiak itxita, beti lez gogo beroz. Gatikako sakristaua entzungarri baizen ikusgarri izaten zan onelangoetan. Ezekian geldi egoten. Nai elizako koruan nai batzar onetako mai-ganean, eskuak bularrean ebazala batean, bestean besoak zabal-zabal eginda erakusten eban bere gogo-berotasuna. Gounoden melodia onen azkenaldean lez bere eztarri sendotik gorengo nota iraunkor zaratatsuak atara bear ebazanean, oinak aurrekeratuta, gogo osoa agotik ikusle-entzuleakana yoaten ekion Anton Imazi.

        Ave Maria au amaitu baiño lentxoago, asieran legetxe, tiripiti tarapata, tiripiti tarapata pianu-arpegioak bigun-biguntxorik entzun eragin ebazan. Barrerik aiña txalo ta txalorik aiña zantzo egin eutsen arrietarrak.

        Aretarikoxe arrats baten, Begi berandutxo ibili zalako, bere lagun au kantari ta priera izlari be izan zan. Gamizen yazo zan au. Maiganeratu zanean, Ume yeder bat abestu eben, ez Iparragirrek egina, Santestebanek Orfeoietarako aldaturikoa zan gau atan Anton Imazek entzun eragin ebana. Bigarren apaldi arako

                Gorputza zuen liraiña eta

                oiñak zebiltzen aidean,

                pollitagorik eztet ikusi

                nere begien aurrean.

asi bear ebanean, orroia langoxe mintzo lodi geroago lodiagoaz atara eban lenengo itza, onelantxe:

        «Goooooooooooooooorputza zuen...».

        Au amaituta, Begi etzan agiri ta berak Gernikako arbola asi ta amaitu eban. Orduan be agiri etzanean «Diskursua onezkero zeuk egin bear izango dauskuzu» esan eutsan norbaitek.

        —Ondo dago —erantzunaz, asko ikaratu bagarik asi zan Anton Imaz izketan. Arraitz sendalariak euren Erroman esandako barregei bat irakurleak, buruz gomuta ezpadau, liburu onetxen 35garren orrialdean ikusi dagike. «Irurogei milla ogerleko gugana badakarrez, dakarrezenak zubian beera, Okara, yaurtigiko doguz». Begiren burutasun auxe al eban ginotxoan iruskindu eban bere ordezko iztunak.

        Onetantxe ziarduala, udaletxeko balkoian burua agertu eban Begik eta izketan asi zan. Anton Imaz zintzoaren eztarri ederra ta biotz ona ta sabel ase-ezina goratuta gero, Aginbako artu eban iztunak bere ezpanetan. Zertzuk esan ak! «Gamiztarrak, —zinoan gero Yatabeko torreak—, orain une bi, lur yo eban ta bertako alkate ta abadeak aurrea artuta erri guztiak dirua ugari emon eban. Batzorde bat yoan zan orduan Bilbora, euren erritar don Anbrus orregana. Eztakizue zer erantzun eban ganbelu andiak? «Eliza abadeen gauzea da ta abadeak eregi dagiela». Beste bein, oraintsuago, Mungian gaisoetse bat bear zala ta badoaz bada indianuaren katanarruari gili-gili eragitera. (Barre andiak gamiztarrak) Aginbakok auxe erantzun eutsen: «Ospitalik uritxoetan ezta bear arean. Ilteko bakotxa bere etsean dago ondoen». Ezeutsen lauzuriko zar bat emon! Ta orain loba, papu-yaube dan loba Morroskorentzat botobilla dator, arlote, mastodonte, aginbako andi ori».

        Onelantxe igaro ebazan amar iluntze Mungiako sendalari ortzargiak, Zabaletaren burubidez, Gatikako sakristaua lagun ebala. Agiriko itzaldi onetan, bildurra biotzetik kenduaz, Aginbakori, Morroskori ta Epikori narrua ederto erasten eutsen.

4

        Aldaurietako barri onak artuta, erromar batzuk, egunoro alkar ikusi ta irozo edo eusten ebenak, itxaropen-apurtxo bat biotzeratzen asi ziran eta, bat edo batzuk beintzat, euren gudalburuak kartagoarrena Mungiako izkaldian azpiratuko eteebalakoa uste eben. Ganerakoak, erromar zintzoak izanarren, galdutzat euken izkaldi au.

        Beste alderdikoak, Laraudo, Gangoiti ta lagunak, pozez ebilzan. El Eco de Vizcayan berrikariak, Epikok, irugarren eskutitzean gogor artu ta zorrotz esetsi ebazan Begi ta Anton Imaz. Eurezaz ziñoan erdia ezaleben Kartagon ulertu al izan, gogoz irakurri bai orregaitino. Rústicos oradores... Inspiraciones del morapio... Contrabandistas de la elocuencia... Remachadores de la ignorancia popular... El Sátiro y el Juglar... ta beste iraun andiak eta asko ziran papertxo ak ekazanak.

        Epiko, Mungialdean edozeinak gizon anditzat eukana yakinda, puzgotua, irazegia bizi zan. Zeinbat bera arro ta irazegiago, ainbat txiki ta ziztrinagotzat eukazan beste enparauak. Lenengo egunetan Busturi gizon zintzo ta kirmena bailitzan eukan; laster asi ekion, ostera, zankantzanak yaten.

        Elizkoia zalako el sacristán de Cartago izentau oi eban. Arangoiti bera, edonoren aurrean ezarren, maisua entzule bakar ebanean, El Quijote zala bein baiño sarriago esan eban. Arentzat iru soil soilik ziran Mungian mungiar akats bagakoak: Andra Isidora Hayedo de Arangoiti, Treviño maisua ta bera, gure Epiko. Laraudo ta beste kartagoarrak zeekatzeko sarri artzen eban agotan Floren Andrakak noizbait esandako itz polita: Las fuersas bibas.

        Gizon kazkar guztiak, gixon guztiak goratzeko egiten dabena egiten eban Viñasek, ingurukoak apalatu. Onezaz ganera beste asmo bat erabilen: besteak bera anditzat eukitea. El Eco de Vizcayak Mungian berrikari baten ordez bi izan baleuz, biak alkar yantziko eben ta biak pozik. Bein aitatu eban Viñas El Ecok bere kabuz, baiña zer? Utsa. Epiko ezeban asko poztu gorespentxo arek. Berrikari guztientzat sorturiko gorespena zan: nuestro activo diligente corresponsal, gure berrikari eragile ta maratza. Berak bere burua birritan izentau eban paper atan. Berrikaria nor zan edonok ekialako, etzan azartu auxe baiño gorago igoten: el sesudo médico, sendalari sen onekoa. Treviño egin gura izan eban El Noticieroaren berrikari. Maisuak barriz, goragoko asmo bagarik bizi zalako, astirik ezeukala erantzunda, ezeban aintzat artu bere adiskidearen gurari au.