XXX. Apari bat

1. Laukinizko bertsolaria.

2. Gure baserritarra ta pintore batzuk.

3. Edatitzak.

4. Bigarren Perico.

5. Voi che di notte andaaate.

1

        Zortzi ta erdiak igarotxo zirala, Gatikako don Blas Mendiola parrokuaren maian erromar garailari agirienak batu ziran: Bekosolo ta Begi, Larrinoa ta Zabaleta, Anton Imaz ta Mauri, don Blas bera ta Azkarreta kapellaua. Zenon Aspe-ri, kartagoarrak gizaerosteko diruz ornidu ebazalako, ezeutsen ots egin. Yatabeko zadorlariak bete eban aren lekua. Bekosolo aldun aukeratuarentzat, etseko jaunaren aginduz, maipuruan besodun kadira bat eriñotzorriz ta kimaz apaindu ta arkolau eben. Ezetara ezeutsen an yesarri eragin al izan.

        —Nik diputadu, bear bada zeuon zorigaitzerako, egin nozue; baia ni eznaiz garailaria; garailari geure adiskide maite Donato dogu. Beronentzat izan bedi eriñotzez apaindutako yarleku ori.

        Eta iruk edo lauk, besoetatik oratuta, maipuruko ipini eben Begi. Beronek, apaltzen asi ta lastertxo, errezela-artetik agiri zan ilargiar begira, «Mutillak —esan eutsen—, Mungiatik onantza gatozala iru bidar otu jat auxe egitea. Maurik beronen betiko txirritxorroaz eztaust len egiten itxi».

        Mauri indianua isili-isila zan ta barre egin eben, atan berak! Begiren txirri-txorro entzunda.

        —Ezteritxazue, gizonak —yarraitu eban Begik—, ilargiak gaur papu bakar orrezaz bestetan biakaz baiño argi geiago egiten dauskula?

        —Aginbakoren betaurrekoz begiratu bageio, ilun uste dot eritxiko geuskiola.

        —Ederto, Mauri. Onek itz gitxi, baya ezpanak banatuezkero, beti egokiak.

        Dendun onetakoxea zan guztien gogaldia apalarte osoan. Aukeraldiko yazoera batzuk Begik edaskeran, yan be ezin eben bere mai-lagunak barreen barrez.

        —Donato, edatsizuz orain Laukinizko ta Bilboko gorabeerak, martitzen gabekoak.

        Begik, egi bat esan, gau atako barriak emoteko gogotxoa baeban; baia, obeto bearrean, bere kabuz ezeban asi gura. Larrinoak zirikatu ebaneko, esku batean lauortza ta bestean aiztoa ebazala, onelantxe zeaztu eban bere gau-txangoa:

        —Epikotxoren guzur-mordoa irakurri nebanean, zetarako da ezetz esatea?, sutan nengoan, baita beraganatu ta musturrak austeko gogoa be etorri ekidan; baia bat-batera, eztakit zelan otuta, «Begi —esan neutsan neure buruari—, oa Laukinizko bertsolariagana».

        Pozen pozez batek baiño geiagok eskua eskuaz igortzi eben.

        —Zuen artetik, lenengo, Gatikara yo neban ta beingo baten andik Laukinizko basauritxora, eskerrak neure Perico gaixoaren anka zoliai.

        Bere zaldiaren izena aitatuz artu eban zauskadak begiak malkoz itsutu eutsazan edasleari; ta biozketa samur au zurikatzearren, itaunetxo au egin eutsen maikideai:

        —Zelan eban izena Alejandro andiaren zaldiak?

        —Babieca, uste doat —zinoan Larrinoak.

        —Ez. Babieca, oker ezpanago, Cid-en zaldia zan. Alejandrorena, Bukéfalo.

        Bekosolorenak ziran itz onek. Begiren liburuetan etzan zaldi-izenik irakurten.

        —Izenez be, nobili signori, izenez be geurea politena, Perico.

        Eztago itz onek norenak ziran esan bearrik.

        —Aurrera, maipuruko, aurrera; etzara bestela Bilbora elduko.

        —Bai, Zabaleta. Zuek Erroman iru «Gora» arek aldarrikatuta gero, ibili ta ibili bertsolariaren etsera eldu nintzan. Amarrak ziran. Solotik etorri eraginda «Eustakio, —esan neutsan—, bertso batzuk, eguno egin doazan ederrenak egin bear daustazak oraintxe berbereon».

        —Jauna, nik barre gangarrak eragitekoak baiño eztakit egiten.

        —Orixe nai joat nik, Olimpo-ko txotxolokeriarik ez.

        —Baia garri-aldea barrutik berotu bagarik-iiii...

        —Su be emongo jautsagu garri-alde orri, gura badok.

        —Eta ganera nik, bertsoetan asteko, aurrean ogeta amar bat gizon ikusi bear, neu langoxe nekazaleak guztiak. Medikurik eta elizgizonik eta olangorik ez; bestela nik ezin ezer egin dot.

        —Ogeta amar gizon nok orain batu? Aurra, Eustakio! Bion artean zertxobait egingo joagu-ta. Pozgarritzat txaloak bear badozak, lapiko-estalki bi eskuetan dodazala neuk atarako doat ogeta amar atxurlariren abarrotsa. Ekin, mutil.

        Alperrik ekin geutsan arloari. Neuk geia emonarren, orain Aginbakoren banbuzko taketa, gero Morroskoren arpegi zabalkotea, gero Epikoren surpeko zorrotza, guztia alperrik. Asi bai, asten zan, birigarro batena langoxe basa-soñu bat artuta. Erdiz erdizean begiak itxi, burua makurtu ta giza gaixoak toton egiten eban. «Zer dok Eustakio?» «Ni otz naiz» ezeustan ba erantzun? Neuk ekin ta zirikaturik iru aapaldi amaitu ebazan, baia zelangoak? Gatzik gaztxo gitxi, ta erdalkeritan! Jesus! Apurtxo baten burua austen ekinda, garri-aldea domekan berotu al izateko zerbait emon neutsan; ta ta ni, «Aida Periko!» Bilbora.

2

        —Bilbon yazo ekidana lendanik dakizue. Mutillak, gura dozue yakin nik aspaldion ezaguturiko gizonik zurrena, buru zorrotzena nor dan? Markaidar bat: Txokolo. Filosofo andiagorik! Balmes baete? Aren «Hmm!» baiño erabagi egokiagorik, zurragorik! Zabaleta, zeure seme zarrentxoari, lenengo Aginbakoren Vale ta gero ogerleko baten Rey constitucional irakurrarazota, entzun bazeutse, entzun! «Domu gitxiago baleu bai, izan leite nik truk egitea, baia, hmmm! ekardak, mutil, ona, bada-ezpada, ekardak ogerleko eder ori».

        Lagunen barre-zantzoa erdi-isildu zanean, onelantxe zerraion Begik:

        «Bilboko margolari batzuk gure baserritarra beti astokillo baten antzera erakusten dauskue. Baserria ta baserritarra antzelari orrek baiño askozaz obeto ezagutu ta bear danez maite doguzanok, orrelango lan bat ikusita, badakizue zer egin bear geukean? Bost edo seiren artean erosi ta gero kale zabalean ri-ra, ri-ra urratu ta yaurtigi «Au ezta gure baserritarra» esanda».

        —Ederto, Donato.

        —Ta urrengo egunean barri ori egunerokoak zabaldu dagiela. Denganiñaua! Datozala Bilbora, nai ingeles nai aleman, gizonik yakitunenak ta erderaz ondo eztakiela asi daitezala pintoretxo orrekaz erderaz izketan. Ezeteleukee gizon orrek astokillo batzuk irudi izango? Datozala eurok, uri andietako gizonok, datozala geure artera ta asi daitezala euskeraz izketan. Salomonen antzekoak izango etelitzatez? Kirolzale badira, erosi begie matxangotxo bana, baia ezpegie yostailutzat artu Euskalerriko gizonik yatorrena, euskaldunena: baserritarra.

        —Ori, ori, Arraitz!

        —Baia yan egizu, gizona.

3

        Esatea da itz gitxi egiten daben gizonak oker gitxi egiten dabela. Orregaitiño bederatzi apaldarren arteko isilenak, Anton Imazek, zauta-bitartean birritan soil-soilik itz eginarren, asarratzeko ariarian ipiñi eban maipurukoa. Ezeutsan ba geiagoko bagarik itandu Periko zezentokiren baterako saltzea uste eteeban?

        —Karatxezko biotza, suarrizko barrua bear dau gizonak, maiterik al daben laguntasuna emoniko zaldia, zaldia dan abere masal maitagarria, lanik ezin dabenean, zezen baten adarretara eroateko. Mungia-inguruan bedarrik bigunena ta gozoena dagoan basetse baten igaroko dauz Pericok bere azken-egunak eta aldian-aldian neu yoango nakio bizkarra maiterik igortzera. Badakik, Anton Imaz, nik zaldi azurrustuak zezentokira daroezanai zer egingo neuskioen? Eurari pikadore izan eragin, baia gero berunezko zankozorro bagarik.

        Maikideak estu egozala igarri eban Begik eta betiko gogaldiz, barrezka «Gizonak —esan eutsen—, zer otu datala?».

        Zer zan igarri bagarik guztiak asi ziran aurretiaz irri-barreka, Gatikako sakristaua be bai.

        —Orrelango zezenketa baten monos sabios izateko, nortzuk uste dozue izango litzatezala egokienak? Aukera-egunetan ardantegiak gizakorta ta gizonak urde egiten dabezanak: Aginbako ta bere antzeko gizerosle guztiak.

        Txaloka ta agoa zabalik erakutsi eben entzuleak euren poza. Gero topaka asi ziranz. Yatabeko zadorlaria, berandu ebala-ta, esker andiak emonaz, etse-aldera yoan zan. Lenengo edatitza Gatikako sakristauari esan eragin eutsan Begik, Mungiako alkatearen agotsa antzeratuta, itz onezaz: «Signore Anton Imazini e Ezkurdinik yarduna asteko eskubidea dauko».

        —Adiskide ona —esan eban Anton Imazek maipurura begira, edontzi bat eskuan ebala—, biotza taupadaka dabilt, baia miiñak eztiraust ezer. Gizonak, nire diskurtsuak musika dira. Lendanik guztiok dakizue au. Milango Cafe Biffi deritxonean ikasiriko brindis txiki polita entzun eragingo dautsuet. Bere itzak «Osasuna orain, gero betiko bizitzea» esan gura dabe.

        Beste zazpi maikideak iru bidar abestu eragin ta gogoz txalo yo eutsen. Parrokuaren loba Usolak eta bere suete —lagunak ate-ertzetik adi ta barre egin eben—. Begik barriro, Mungiako izkaldian maipurukoak lez «Zantzorik ez, Usola, izkaldia amaituarte» esan eutsen. Zantzo bai besteak, barre-zantzo gozoak. Urrengo edatizlariak don Biribil, Gatikako parrokua, Larrinoa ta Zabaleta izan ziran. Euren ezpanetan euskaldun edatitz zar onek ots egin eben «Zeure izenean ta geure gizenean», «Zeure osasunerako ta neure onerako» bakotxak beste zerbait ganeratuaz.

        Bekosolok, Zabaleta lez zutunik, jerez-ardaoz erdi beteriko txol bat eskuan artu ebanean, maikide guztiak lengoai baiño askozaz isil ta benago egokiozan adi:

        —Gizonak, zeuek zeuon lerrenez, neke andiz, ez nire izenak ezetariko erakargarririk daukalako, lortu dozuen garaipen eder, ots andiko onen ostean, pozik artzen dot eskini ta eskuratu daustazuen diputadukuntzea; baia onetarako, baldintasun bat eskatzea noraezekoa dot. Bigarrerez aldun izango nozue, emendik lau urtera gure adiskide, buru ta biotz andiko Donato Arraitz diputadu izatekotan.

        Itz masal uren onek entzueran, Usolaraginoko guztiak txalo andiak yo ebezan. Begi bera, lotsarren, burua makurrik egoan.

        —Eta orduan —zerraion Bekosolok— berau Bekosolotu daitean aukeraldi atan, neu Arraiztuko nakio. Buru-belarri beronen alde lan egitea oraindixek agintzen dot (Txalo andiak barriro). Ni onen aldean iziari ezereza naiz; eznaiz ni olerkari, ez ona ez ziztriña; bina al daben guztia egingo daben gizonari geiago ezin eskatu dagikeo.

4

        Maipuruko entzuleari negarra ezebilkon urrun eta irudimenean sortu ekion zerbaitek barre eraginda, itz egiten asi zan zutundu bagarik «Ezetedozue, lagunak, un andiren bateko kaleetan ikusi baserri-txakur bat, ugazaba galduta, belarriak apal-apal dabezala, buztana bildurrak okerturik, beste txakurrik agertu ezkero agiñak erakutsi ta begiak gorri-gorri dabezala? Iruditu, gizonak, Begi diputadua ikusi dozuela. Ni ara, arrizko etsetzar atara! Orain lau urte, Bekosolo izentau eben egunean, antxe nintzan neu be; ta, nire arpegi eder oni galantegi eritxita aurki, nornai egon ekidan burutik beatzetara begira. Bilboko kaleetan gari-artotzak eta larrak ikusi dagizuezanean, Ibaizabal-bazterreko teatru-ondoan errota-txalapatak klin klan eta idi-bei baratz sor astunak murrusaka dabizala dakizuenean, orduan bai, neure Txorierri eder au itxita, orduantxe yoango naiz neu be aldun izatera».

        —Arraitz —erantzun eutsan Bekosolok—, gura eznebala ta eztodala eroan nenduzuen ta naroazue; gura eztozula atarako zauguz. —Eta guztiai begira— Gizonak —yarraitu eban—, eztot amaitu neure edatitz au. Eskerrak emoeran ezneuke aztu gura bene-benetako laguntasun andiak egin dauskuzan bat, gugandik bere ondoezak urrundu dauskun bat.

        Bekosolok kafe-zurrutada bat artzen ziarduala, besteak «Nor etedogu lagun ori? —zinoen—. Busturi eteda? Arangoiti edo?».

        —Orren laster aztu jatzue gaur aste bete, gure artean, beti lez on egiten ebillen au? Berau baiño ezagunagorik nor, Lemoniztik Errigoitira, Laukariztik Bakiora-bitarteko uri, basauri ta uriauzoetan? Ezagun da gomutaren argiak zauta-ondoan burutik doakuzana. Perico, Arraitzen zaldi Perico dogu lagun ori.

        Irri-barre egin eban Arraitzek, begiak bustirik ebazala.

        —Gizonak —yarraitu eban Bekosolok—, Mungialdean nok ezeban ta nok eztau Perico maite? Lengo goizean Bilbon etenik gelditu zala ta geiago etzala gauza izango yakin nebanean, naiez andi bat artu neban; eta gero azturadun baten bitartez ekarrita or daukat alboko kortan, beste zaldi bat, Perico bigarrena izatea gura neukean zalditxo bat. Ikusi gura aldozue?

        Guztiak pozarren yagi ziran zaldi barria ezagutzera, Usola ta suete-laguna be bai; onek urruntxotik. Zaldi barria ikusita etseratu ziranean, Begik emoleari esker andiak erakutsi eutsazan.

        —Mutilak, orain, baderitxazue —esan eban Arraitzek— Gora Bekosolo abestu dagigun, zozdun neu naizala. Ondo aditu neuri ta ez barrerik egin. Barre egin dagianak isuntzat bonbil bete ardao gozo emon dagiala, datorren eguenean aldunaren izenean beste yan-edan bat egingo dogu-ta.

        Asmo bi onek aintzat artuak izan ziraneko, batutadunak abeslariak izentau ebazan, goitik nok eta nok beetik ekin bear eben itarantzunaz. «Zu, Pater, goitik; astiroegi ez gero e? Zu be goitik, Zabaleta. Boticario mayor, zu baritono zara ta beetik. Kapellantxo, rai beetik rai goitik, etxak iri asko entzungo ta gura doana. Anton Imaz y Ezkurdia, Natural de Mendata, ik goikoa ta beekoa biak batera. (Barre andiak, suete-ondoan be). Aldun jauna, zu musikalaria zara ta zeure aukeran daukazuz goi-beak. Mauri, ik eztakik onelango zeren barri ta neure atril izango aiz i. Ator ona, lagun zaar, adiskide zintzo, ator neure ondotxora. Gizonak, nik akonpañamentua».

        Mauri zutundu ta mai-ganean eskuak ebazala makurturik yarri zan, Begiren atril izateko. Begik, don Biribilen zarta bat eskuratuta, indianuaren bizkarrean zamaua musika-papera bailitzan zabalduaz «Gizonak —zirautsen—, lenengo compas biak akonpañamentuarenak dira, neureak, eta zuok, bitartean, isilik, barrerik egin bagarik. Aurra! Bat, bi, iru: Vum ta ta, vum ta ta, vum ta ta, vum ta ta.... Sartu zaiteze, mutillok, compas biak yoan jakuz-ta. Guztiok bonbil bana emon bear izango dozue. Ea barriro». Usola ta laguna, buru erdia agiri ebela, begiz ta belarriz egozan adi. Maikiderik geienak agoa zabalik eta ito-bearrik luze-luze ikusi ebezan; entzun barriz Vun ta tak eta barre zantzoak, besterik ezeben entzun.

5

        Gaberdi-inguruan yagi ziran gizonok, bakotxa bere abiara yoateko asmoz. Mungiakoak Maurigandik berezteko egozala, Yatabealdeko deadar zoli luze bat ozta-ozta belarriratu jaken. Norena etezan? Batzuk bilbotar goi-arinen bat zala uste eben; besteak Yatako artzain, ardiai deika ebilenen bat zala, besteak...

        —Uveaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa! —barriro zoli ta luze deadar egin eban lengoak.

        —Anton Imaz —esan eban Begik—, erakutsiok deadar ta irrintza egiten erromarrok maisu garala.

        Antonek orduan bere Alto-la entzutetsuaren azken-atal auxe deadarkatu eban:

Voi che di notte andaaaate, ¿che maaaai volete cuiiii?

        Irugarrenez entzun eben lengoaren ulua, urragotik orduan. Zana zala, bizkor etorren eurakanantz. Zabaleta notarioaren itarantzunez Gli Hugonotti operaren zati entzutetsu bat, Rataplan, zortziren artean oiukatu eben. Anton Imazi eun bidar entzunda, zortzirak ekien buruz. Berak, sakristau ilezinak, col suo temuto e formidabil brando... zoli-zoli entzun erazoten eban artean, besteak apaltxoagorik eta bigun rataplan, rataplan, rataplan plan plan laguntzen eutsen. Amaitu-orduko laugarren deadarrak ots egin eban euren belarrietan, itz ta guzti laugarren onek:

        —Giiizooonaaaak, galduak garaaaa... Epikok.

        Bitarteko itzak, garaaa ta Epikok-en artekoak, ezebezan ondo entzun.

        —Yatabeko sekretarioaren agotsa dala egingo neuke —esan eban Maurik.

        Zabaletak. Ze tximista egin etedausku Epikok? Autagiria ostu edo?

        Begik. Nire azpiko Perico barri au lengoaren biriduna bada, atzituko dot Puerto rriqueñotxoa, baita purgatoriora badoa be. Ezkenduke besterik bear auxe baiño.

        Bekosolok. Etzaiteze, gizonak, su baga erre. Eriotzea! Orretxek eztauko norarik. Beste edozek dauko sendabidea mundu onetan.

        Arnasoska ta meaketan eskuak ebazala agertu jaken irrintzalaria, abailduta.

        —Jose Mari, zer da Epikok egin dauskun ori?

        —Jauna, lukiak alangoak, Latsibiko aita-semeak, alkatea ta aita, beragaz Gernikara eroan. Auxe egin dau. Gitxi alderitxo, don José Andres?

        Begik. Ezkaitezen larritu. Santi ta Pedranton Latsibiren zintzotasuna andia da. Nok arek diruz erosi?

        Bekosolok. Zelan yazo da ori?

        Irrintzilariak. Iñok eztau ikusi Epiko Latsibira etorri danean. Eguerdi eguerdian, guztiok maian gengozanartean, sartu izango da an lukia. Illuntzean, aita-semeak lagun dabezala, elizalderantza urteten ikusi dabe; ori bai, ta Abadene-ondoan agertu bagarik, zidorrik zidor isil-ostuka lez, beeko bidebarrira yo eidau.

        —Orixe txarrena, isil ostuka ibiltea. Gauza txarrera doazanen ezaugarria da ori —esan eban don Blas Mendiola epaitsuak.

        —Eta gero, Jose Mari?

        —Isidrone badakie zein etse dan? Antxe eiegoan, lentxoago elduta, bidebarrian, zalkurdi bat. Bertan irurak sartu ta drapa! Mungialdera. Andik nora? Zer egitera? Yaungoikoak daki. Mauri ta ni arratsalde-erdian Lemonizerantza yoaten ikusi ta Elortegiko gizon gaztea, Nicolas, geure billa etserik etse ibili eida Lemonizen, barri baltz auxe emon gurarik.

        —Arek Gernikara yoan izango dira. Belarria egingo neuke.

        —Laraudok akurauko eteleuskegu bere zalkurdi bat?

        —Eztot uste. Goazan okin barriagana. Ak pozik emongo dausku bere ogi-gurditxoa.

        —Nortzuk yoango gara?

        —Zeu, Bekosolo, bat. Zabaleta, lege-gizona da ta, bi. Irugarrentzat neu gura banozue...

        —Esatea be! Bai, Donato.

        —Geiago baginoaz, txarrago litzakigu aurki.

        —Gizonak, ukabillik bear bada, badakizue gero non dagoan eder bat.

        —Anton Imaz, an ukabilla baiño suur ona bearrago joagu. Lauroinka neu noa, gizonak, okin orregana. Zuek eldu-orduko zaldi ta guzti gertu eukiko dot gurditxoa.