XVIII. Felipetxu aldarrika

1. Felipetxu nor zan.

2. Izurria zabalago.

3. ¿Dove e il vostro cuore?

1

        Atxinako Grezian, Plutarkok Teseoren egiteetan diñoanez, uri guztietan aldarrilariak itz onetxek entzun eragiten ebezan aldarriasieratzat: Akuete, Leos «Entzuizue erriak». Mungiakoak laburrago, «Uritarrak» esanaz, asten ebazan bere aldarri guztiak.

        Galantasunean nai zama yasoten eta auzkaka nai zantzoka Felipetxuri irabaziko al eutsen bere lankide atxinako aldarrilari greziarrak, geienak beintzat! Urentasunean ez. Felipetxu kapitan izan zan, zer geiago izan etezan Ulises bera, Homeroren Ulises ospetsua? Gorordoren batalloeko euntari, karlisten bigarren guduan.

        Onezaz ganera beste egikizun bi eukazan Felipetxuk Mungian: bigarren errizain ta illerriko zulatzaile. Ezebillen aldi atan txarto. Batez beste, egunean birritan iragarten ebazan, erromarren nai kartagoarren aginduz, uri nai auzoetako barriak; eta aldarri bakoitzeko erreal bi izaten eban saria.

        Casus belli yazo zan gabean ez, ez aldarririk agindu, ez itzaldirik edo yardunik ezeben egin kartagoarrak. Gogoa illegi euken, onelango zeretan asteko. Urrengo egunean bai.

        Floren Andraka, Bakiotik latsibitarrakaz etorrela, eurak Mungian sartzen ta Felipetxu tanparlan-tanparlan tuntuna yo ta deadarrez ebilen.

        —Uritarrak —zinoan—, gaur arratsean zortzi-zortziretan diskurtsu bi egingo dabez uri-barruan, Ortiz de Treviño maisuak Café de la Uniónen erderaz, Arandui karnazeruak Belaunderen bodegan euskeraz. Biak zortziren drangadan asiko dirala ta biak dirala dubakoak. Diskurtsu onen geia: La lucha electoral, batarena, Politika lokala, bestearena. Zortzi zortziretan.

        Irugarrenez aldarri au egin ebanean, Floren Andrakak, dirua erakutsita «Iragarrizu, Felipe, datorren domekan neuk Meñakan diskurtsu bi daukadazala, erderaz ta euskeraz».

        Orain ez orrelangorik, Floren. Zer esango leuskede Epikok eta? Zapatu-arrastian, azoka-bitartean, Mungiako zabala, beeko plazea, baserritarrez txil txil beteta dagoanean, orduantxe iragarriko doat ori.

        Floren, peseta andia aurretiaz emonda, pozik yoan zan bere zaldi ta zalkurdia egozan tokira.

        Gero unean-unean ta aldian-aldian tuntun-ots batzuk eta «Uritarrak» entzun eben uriko kaletxoetan. Felipetxu, mundu onetara ezkintzazan betiko etorri-ta, bein edo bein ilgo da. Nok orduan aren iru utsuneak berak lez bete al izango etedauz?

2

        Egun aretan mungiarrak ezerabilen ez beste usterik buruan ez osterantzeko auturik alkarren artean, izlariak eta yardunak baiño. Bekosolo ta Morroskoren izenik entzun be etzan egiten. Arandui orretarako kontxoles! mutilla zala, Belaunde etzala arean gitxiago, Floren Andrakak bere zaldiai batzuetan «Jaunak» esaten eutsela, Laraudok Larrauriko zelaian eginiko diskurtsua erdiz erdizean itxi ebala zabal zan Mungian. Geienen ustez, au ezeizan yazo zer esan ezeukalako, bere arako izeko plentziar Urbana, asto-ganean karlistak erabili ebena, aitatuta, biotza samurtu ekiolako baiño. Eskola-mutillak, txirikillak eta tronpak baztertuta, izlarika olgetan eben. Izlari-baltzuan lagun barriak sartu ta sartu egiten ziran. Guztien batzar bat izan bear ebela ta atarako Kartago naikoa etzalako, udaletsea eskatu eutsen alkateari. Sortu barria zan Bermeoko zoroetsea. Arangoitik, bene benetan gauza artuta, ango adiskide bati etse andi ak zeinbatentzako tokia eteeukan itandu eutsan.

        Ainbeste itzaldi entzunda, erria ezetezan gogaituta egongo urrengo domekan Mungiako zabalera, beeko plazara, izkaldira yoateko? Onetxen arduratan bizi zan Epiko; eta auxe zala-ta ezeban aintzat artu Arangoitiren asmo, izlari-baltzu bat sortzeko asmoa. Maipuruko egin ezpalebe, El Eco de Vizcayan zerbait esango eban asmo ta baltzu onen aurka. Zorionean utsak ziran Viñas de Andresen ardura ta bildurra. Erriak, bai un ta bai uriauzoetakoak, izlari asibarrien lan ziztrintxoak entzunda, Begi ta Epikoren izkaldirako geroago ta gurari sutsuago erakusan. Yazoera axe zala ta etzala, Goi Amerikan lez temak be egin ziran. Ona emen Arandui izlari ezagunak egin eban erdi-tema, erdi-aupada: «Begik ordu-erdian izka badiardu, Epikok bost minutu luzaroago ekin baietz; bost ogerleko edonori egingo dautsadaz». Ona emen beste tema bat: «Euria odeiak inotsita egotziala bada be, Mungiako zabala domekan gizonez bete baietz; gura dabenari iru ogerleko». Laraudo zan aupada onen yaube. Iñok ezeutsan yaso.

        Beste asmo askoren artean bat sortu zan izlari-baltzuan, ez Afrikako Kartagon ez Italiako Erroman antzekorik izan ezebana; asmo sakona, bakarra «Izlariak banan banan izkatu-bearrean disputau —esan eban sortzaileak— pelotaka egiten danez, alde bateti iru edo lau, iru edo lau beste aldeti dirala, ezlitzateke ikuskizun ederragoa izango? Erromarrai onelango aupada bat yaurtigiteari egoki baderitxazue, neu izango naiz kartagoarren aldeko izlari bat». Eztago asmo au nok erakutsi eban esan-bearrik. Irakurleak igarri aldau. Floren Andrakak.

        Egun aretan Epikoren mena gora ta gora erabilen alderdi bateko zein bestekoak. Teviñok esan ebala ta gorespen andiak zabaldu ziran; Arangoitik esan ebala ta andiagoak. Andra Isidorak Valladolidko teatru baten izketan entzun eutsala ta au ta ori ta bestea. Arangoitiren emazte Isidora Hayedok ezeban Epiko, Mungian ikusiarte, ezagutu; bina erri bat norbait goratzen asten danean, egiak eztau ez esirik ez mugarik izaten.

3

        Ainbeste agoberoren artean erromar geienak euren gudalburu Begi azpiratua izango zala uste eben. Don Biribillek, Gatikako parroku don Blas Mendiolak, arrasti bi edo irutan, beti bardintsu «Gizonak —esan eutsen lagunai—, izkaldi-arazoetan erdaldunai baketan itxi. Gu A-B-C-D-ra eldu-orduko, orrek X-Y-Z ikasita dauke. Zein zan arako Bizkaiko jaun «Sagarrez aberatsa, itzez landerra» zala esaten eutsena? Gu euskaldunok salerospenean, itxasoak austen, mendiak zulatu ta burdinbideak egiten bai. Ikasle-arazoetan be ezkara atzerenak. Onelango egiñenetan bai, baia barriketan, itzaldi ta izkaldietan, dabenari dabena: suum cuique; erdaldunari baketan itxi. Yatabeko indianuak, Maurik, guztizko isilla izanarren, lagunen gogo abailduak zutunduta ikustearren edo, auxe esan eutsen: «Nire ustez, Epiko agertu be ezta egingo. Domeka-arrastian beeko plaza bete bete eginda gero, an ikusiko doguz tribunan alkatea, Ereñozti ta gure Arraitz. Epiko, buruko miña nai beste orrelango zerbait aikomaikotzat ipiñita, zeuok ikusiko dozue, ezta agertuko. Erri guztiaren belarrietan ak Busturiren agoti entzun ebazanak entzun eta agertu?».

        —Txakur txikar baten lotsarik badau, ezta agertuko —ziñoan Anton Imazek—. Nik barriz agertzea gurago, askozaz gurago. Zuek eztozue gure Arraitz nik lez ikusi, lenengo gauean estu, bigarrenean nasaitxoago, irugarrenean zigarrotxo bat be, itzaldi-bitartean, erre al izan eban. Irugarreneti aurrera atsegina izan da, zoragarria berari entzutea. Ta zelan itz egin! Mundu guztia barreka, ito-bearrik, eta bera beintisinco baiño serioago, ezeren ardura bagarik, geure artean bailegoan, bere buruaren yaube asoluto ikusten neban. Arandui dendarik denda eidabil bost ogerleko tema egin gurarik: gure izlariak ordu erdian badiardu, euren Epikotxo orrek bost minutu geiagotan yardun baietz. Nik dirua ugari baneu drapa! oratu ta bost txalen begiok sakelera. Gura badozue, zeuek baderitxazue, batak bi, besteak lau, besteak amar peseta artuta, guztion artean Aranduiri berbati oratu lekio.

        —Hmm! —don Blasek.

        —Zuek eztakizue gure Arraitzek bere arillean zeinbat ari daukan. Erdu gaur iluntzean Markaidara. Entzun zeuok berari ta gero ni isilik egongo naiz. Zeuok esan iztun ta izlari ona dan ala eztan, garaituko daben ala eztaben. Ni lenera beti; Epiko izkaldian ager baledi, oba. Osterantzean Laraudori ta Andraka zarrari nok ezpanetatik au kendu? «Agertu balitz, geure kolkoan egoan orain txoria». Erromarrak, ez arduratan egon, ez bildur izan, ez larritu. ¿Dove é il vostro cuore? Geurea da garaipena.

        Itz onen urren Alto-la edo Yalto-la abestu eutsen Anton Imazek.