XXXI. Latsibi latsibitarrena

1. Aginbako, Morrosko ta latsibitarrak eskribau batenean.

2. Onek eta Epiko ostatuan.

3. Autagiria aizunduta.

4. Treviñori Torrealdeak eskutitz bat.

1

        Gernikako hotel baten, Soduperenean, iru bat ordu eroezan Morroskok eta bere osaba jauntxoak. Sei bidar, guzurrik esan bagarik, begiratu eban Morroskok ostatuko leio batetik bidebarrira, Mungiatiko bidailurik, zalkurdirik agiri etezan; eta seiretan, bere epebakotasuna pariztaren batez erakutsita «Eztira agiri... Etorriko etedakuz gero?.. Igarri egin izango dabe ta...» edo beste onelangoxe zerbait ganeratu eban. Aginbakok ezeutsan yaramoten. Barruko kezka, garramura, gorroto ta amurruak bere gogoari atarabide guztiak itxita eukatsazan. Begiz ta belarriz, surrez ta miñez lez, beti zur izanarren, ordu atan itsu ta gor, usainbako ta mintzul zirudian jauntxoak.

        Zalkurdi ain luzeeritxiaren arrantxo ta koskabiloen otsa urrago ta zoliago egin zanean, gogoa itzarriko baekion, besotik oratuta igurdausi bat emon bear izan eutsan lobak «Or dira» esanaz.

        Txaloka dei egin eban gero Morroskok eta agertu zan otseinari «Zoaz, neskato —esan eutsan—, zoaz Derteano eskribauarenera ta datorrela len bai len arratsaldean, aitatu dautsaguzan yatabearrak emen dirala-ta».

        Eta osabari belarrira itz onek zuzendu eutsazan: «Gero badaki, osaba, aukera-gauzarik aitatu be ez egin, arik eta Latsibi salduarte. Etsea saldutakoan, Pericok eta eurak egin dagiela egingoa. Berorrek eta nik aria emon ta len bai len alde egin, besterik ez».

        —Emoteko ari ori, dirua alda?

        —Ez, osaba. Gero ez aztu; arratz bete ozpinez baiño ezti-tanta bakarraz euli geiago...

        Erremuskada batez isilarazo eban don Anbrusek loba, latsibitarren oinots andia lenengo bizitzara eldu zanean Epikoren atzetik otz ta motz sartu ziran gizonak gaizkin andiak bailitzazan eta jauntxoaren asarrezko begirakuna batek buru-makurrik ipiñi ebazan, begiak, betazalez estalirik, euren barruari begira eukezala.

        Osaba atzean itxita, Morrosko asi zan eldu-barriai izketan: «Gau on, gizonak. Guk goizago dei egingo geutsun baia eskribauak egunez ario geiegi darabillela ta ordu auxe obeto datorkiola ta zuei barriz zeuena lortuezkero... Ezalda egia, Santi? Oraingotan Latsibi latsibitarrena izango da, e, Pedranton? Ea! Yesarri or. Gomuta dozu, Santi, noiz egin eutsun ots don Anbrusek? Ilebete ta erdi, ori geien yota. Orduantxe agindu eutsun oraintxe emongo dautsuna. Etzenduan zuk, Santi, uste izango, nok?, etsagun izateko zoria onen goiz agertuko datzunik. Zeuek zarelako, ostean ezleuke osabak tellarik be salduko. Yesarri zaiteze, gizonak, yesarri. Lasterko izango da emen eskribaua. Etorteko zarena badaki. Zelan itxi dozuz, Pedranton, emazte ta seme-alabak?».

        —Ondo.

        —Zeinbat dira eurak?

        —Iru; seme bat eta alaba bi.

        —Izenak zelan dabez?

        —Manuko, mutilak; neskatoak, Mari Kruz ta Ana Mari.

        —Amaika ume bada Yataben! Eta guztiak dira babalorea langoxe ume ederrak.

        Otseinak, eurakana sartuta, esan eutsen: «Bertara eurok yoateko diño don Antero eskribauak».

        —Goazan orduan. Ots! osaba, berori bagarik ezer ezkara ta. Gero, gizonak, nire lagun diputaduak ementxe dagoz ta osabak eta nik zuen artean ezin apaldu izango dogu, osterantzean pozik. Don Pedro Viñas izango dozue mailagun, ementxe.

        —Gu, don Tomas, geuri dagokigun ardantegi-zulo baten gogozago ta erazago, geure erarago egoten gara. Viñas zuekana doala.

        —Baia zerbait saldu-erosiezkero, alborokea beti bear izaten da ta...

        —Amaika barriketa badarabilk gabeon, Tomas!

        Jauntxoaren itz garratzok entzunda, isilik yoan ziran guztiak eskribauaren etsera. Aurretiaz eukan onek arazoa atonduta. Santi zaarrak eta don Anbrusek euren beizenak ezarri ebezanean, «Latsibitarrak —esan eutsen eskribauak—, zeuena dozue Latsibi. Pozik egon zaitekeze».

        —Ni orain ilteko be pozik nago. Alta zanak eriotzako orduan neuri begira begira...

        —Zeinbat da berorrena? —itandu eban Pedrantonek, aitari autua etenda.

        —Jaun onena geuk geure lepotik egingo dogu —erantzun eban Morroskok.

        —Eskerrik asko. Orain, eskribau jauna, mesedetxo bat egin gura baleust...

        —Nik egin dagikedana bada...

        —Jueza non bizi dan yakin gura neuke.

        —Zer ba?

        —Zerbait daukat juezari emoteko.

        —Gabeko amar ta erdi orduetan juezagana yoango etezara?

        —Ordu orrretantxe gagoz eskribauagaz-ta...

        —Orainezkero lo jagotzue a.

        —Dana dala, non bizi dan yakitea ondo letorkit eta...

        —Orrenbeste laguntasun egiteko geu be emen gagoz. Neuk erakutsiko dautsuet. Zatoze neugaz.

        Eta au esanda Morroskok Soduperenera, lengo ostatura, ekarri ebazan latsibitarrak, Latsibi-yaubeak.

2

        —Alta, goazan Yatabera —esan eban Pedrantonek etsea eurakganatu ebenean.

        —Zoroak alzare, ezer artu bagarik etsera yoateko? Baaldakizue emendik ara zeinbat orduko bidea daukazuen? Ots, gizonak! Erdu gora, aparia maian daukazue-ta. Alboroke baako salerospena noiz ikusi da baserritarren artean?

        —Gura dabena beioa. Ni ez.

        —Au da, Santi, semeari emon dautsazun aziera? Zeuek guraria erakutsi zeutselako, don Anbrusek, zeri ezeukala, etsea zeuen eskuetan ipiñi dautsue. Eskribauaren irazketak berak yazo dauz. Alborokea zeuek, erosleok, atondu-bearrean, berak gertu dautsue. Zelango gizabidea da, Pedranton, zurea?

        —Pedranton, neuk aparia ordainduta be, mesede egin dauskun gizonari...

        —Aita, lenengo ta bein goazan juezagana. Gero egingo doguz yanedanok.

        —Orixe be egingo dogu —erantzun eutsan Morroskok—. Aurra Viñas! Zoaz zeu juezaren etsera. Yatabeko alkateak beragaz itz egin gura leukeala yakin eragiozu; ta bitatik bat, ala bera bertora etorriko dan, a la berau bertan agertuko jakon, berak esan dagiala. Bizkor ibili. Erantzuna izanarte, ezkara gu apaltzen asiko. Goian itxarongo dogu, emen egoteko oztxo be badago ta.

        Viñas norabait yoan zan. Eztakigu nora. Juezagana? Ezekian ez nor zan ez non bizi zan, ta juezagana ez beintzat. Besteak gora, lenengo bizitzara, igon eben: Morrosko bizkor, Santi oboen-oboen, Pedranton astiro, susmotsu ta nakar. Bost minutu etziran igaro. Epiko arnasoska, arineketan ibili bailitzan, agertuaz «Gizonak, gaur agoa dogu neurri, aukeran, nai lez datorkiguz gauzak» esanda, yesarri zan.

        —Juez jauna ain zuzen be apaltzen dago. Egun onetan eginen andiak eidarabiltz. Baserritar bat ikusi dot bertatik urteten. Alkateren bat alda. Eztabe artu etsean.

        —Eta zer diño?

        —Astiro ta gogoz apaldu dagigula; eta gero doala bertara Yatabeko alkatea, berorrek gura dabezan lagunakaz. Etzare, gizonak, egarri? Nik neure ormazak eta agokoroa buztarri-edea baizen legor daukadaz.

        Bonbilletik lau edontzitara ardaoa egotzita, onelantxe zerraion Epikok: «Latsibitarrak, klink eragin dagiegun edontzioi. Zeuendu dozuen Latsibi orretan maatsa ugari, txalak urteoro, beirik gaiña txal eta garia ta artoa kutxak eta garaiak artuala izan dagizuen topa» esanaz, bere edontzia garbi-garbi egin eban Viñas lazkariak. Pedrantonek bereari ikutu baiño ezeutsan egin.

        Aparitan asi ziranean, Morroskok «Lendanik dakizue, gizonak, nire barri —esan eutsen—. Beste leku baten daukat aparia, bestela ni pozik izango nintzate emen zuekaz juezagana zoazanean. Pedranton, neuk lagun egitea gura badozu, uriko batzokian, Sociedad Guerniquesa-n, ots egin. Bakarrik yoatea gurago izanezkero, zeure buruaren yaube zeu zara. Orainarte zeuen ugazaba izan gara; aurrerantzean adiskide izan gaitekez».

        —Eztau gizonak txarto berba egin —esan eban Latsibi zarrak, Morroskok alde egin ebanean.

        —Txarto! —Eta emendik asi zan Epiko Tomás Torrealdea ta bere anai-arreba Teofilo ta Tete ta Tiburtziaren barri emoten—. Txarto ez, ondo, ezin obeto etorriko jatzue onen adiskidetasuna.

        Alkateak, gose baiño gosezto izanarren, txolarteko artagarauari eliztxoriak legetxez, oratu eroakon yatekoari, susmo andiz ta piltxika. Laster asi zan aitak langoxe gogoaz txaliña txirimizkaten.

        Santik, barrua ardao indartsuz (koñak egotzi eutsan Epikok, juezagandik etorrela esan ebanean, suetera yoanda, koñak ardaobonbillari) ardao indartsuz barrua berotuta, «Seme —esan eutsan Pedrantoni—, ik be gaur, neure antzera, gosebedarraren ganean ipini edodok oiña. Ori dok gogoa!».

        Semeak yanaz erantzun eutsan, murtik egin bagarik. Yatez asko yanarren, edariari orregaitiño ezpanakaz ikutu baiño ezeutsan egiten orduan. Apari-erdi inguruan asi zan zurrutada anditxoagoak barruan sartzen. Epikok itzetan egin eban, itzetan! Erdirik ulertu ezpaeutsen be, Mungiako zabalean astebete aurrerago esan bear ebazanak antxe entzun eragin eutsezan. Gura ebana gero ta gero be eskuratu eban: alkatea gogaldi oneko ta barritsu ikustea.

        —Pedranton, entzutea daukadanez, oiularia eizara. Ezaldozu gomuta euskerazko kanta zaar ederren bat?

        Eta geiagoko bagarik Lekeitioko abade Aboitiz eritxon batek orain eun bat urte egindako kantatxo auxe oiukatu eban Pedrantonek:

                Peru dubakok uste eban ze

                etzala diru-bearrik,

                makallau ona ekarriteko

                Bilboko Barrenkaletik.

        Noizik noizera, gomutak uts emonda, aitak bururatu bear izan eutsazan aapaldi bat edo beste. Bitartean zurrut eta txurrut erabillen Epikok alkate oiularia.

        —Zuk, Pedranton, idazten be ederto dakizu aurki.

        —Cuidao! —esan eban orduan Santi zarrak. Ez semea dodalako, baia beste baserritar bat, beste aldear bat etedago inguruetan, Pedrantonek baiño yas obatan papera baltzituko dabenik?

        —Atzo zeu ala sekretarioa izan zintzazen autagiria egitekoak?

        —Sekretarioa, José Maria Elordigoiti, maisua da, izan; baia a gaiña banaiz ni onelango arazoetan.

        —Sekretarioak idazkera ederra eidauko ba.

        —Nik obea.

        —Baete! Ea ikusi.

        Eta Pedrantonek, goranzpetik autagiria atarata «Zeuk esan, Epiko, ederra dan ala eztan. Neuk egina da gero, neuk, ak ez, Jose Marik ez, neuk, neuk».

        —Egia diño aitak, Pedranton —esan eban Epikok—. Baserrietan bakarrik? Urietan be onelango idazlan gitxi egiten da. Baia zer? Arranoa! Deabrukeria bat egiten dautsu emen sekretario bekaiztiak. Zuk emen 68 idatzi zenduan ta ak 6 ori kenduta, lotsabakoak, 8 soil-soilik itxi dau.

3

        Ordu-lauren baten eginda egoan egingoa. Epikoren laguntasunez, Pedranton gizagaixoak ordirik, Bilboko El Rásimo-n asmotan arturiko ordezketa Gernikan amaitu eben. Len 8 ta 84 agertzen ziran lekuetan 68 ta 24 irakurri egikezan gero.

        —Pedranton —esan eutsan Viñasek—, jueza daukagu begira. Zuek astuntxo, sor zagoze; ta, ementxe lo zatzazenartean neuk eroango dautsat paper au juezari —esanda, kapela konerka yantzirik, erdi albo-alboka ta beeari oiñots andiak ataraten eutsazala, Sociedad Guerniquesa-ra yoan zan Epiko.

        Don Anbrus ta iru diputaunaiai gutuntegian, eurak euretara egotearren, atondu eutsen maia. Kafea artzen ziarduen Epiko eldu zanean. Ezta esatekoa lau gizon aren poza paper aizundu aren bitartez garailari zirala yakin ebenean. Gogoz besarkatu eben mastiatxurlarias. Morroskok ganera «Anai maitea» esanda, mosu emon eutsan. Txanpaña sagardao eginbarri merkea bailitzan erabilen. Eta yakiña! Epiko, len txolin ta katu-erdiaz egoan Epikotxo, orduan latsibitar errukarriak baizen mozkorrik eta katudun gelditu zan.

4

        Tomas Torrealdeak arantza bat eukan gau guztian biotzean sartuta. Viñasek Mungian oso-osorik karpeta-barruan eukan eskutitza, Morroskok berak ogei bat ordu leenago Gernikatik bidalirikoa, zan bere arantza zorrotza. Epiko mozkor andiaz egoalako etzan gauza Mungiara yoan ta Tomasen biotzetik, karpeta-barrutik, mingarri a atarateko. Ezmezean luzarotxo egonda, aldungei papu-ederrak, nagiarren, bildurrarren ala eztakigu beste zerarren, paper a urratzera arantzaduna bera yoan bearrean, eskutitz labur auxe idatzi eban Ortiz de Treviño maisuarentzat:

        —Neure adiskide ona, mesedetxo bat. Zoaz arren! eskutitz au artuta bat batera Viñasen etsera. Bere karpeta-barruan papertxo bat ediroko dozu, neuk geure adiskideari egindako eskutitz bat. Urgentísimo dauko azalean. Irakurri be egin bagarik zati-zati egikezu. Ezta bera ezer, garatz-papertxo bat da. Zaltzain onetxegaz beronegaz itz baten auxe esaidazu: Urratu dot, besterik ez. Datorren domekan zauta andi bat izango dogu garailariok Gernikan. Maikidetzat oraindixek zaukaguz begiz yota.

        Biotz-biotzetiko adiskide dozu Gernikako aldun aukeraturiko

Tomas Torrealdea Isasti.

        Gero Morroskok zalkurdidunari batzokira dei eginda, itaune auxe zuzendu eutsan:

        —Baaldakizu Mungiako maisu Ortiz de Treviño zein etsetan bizi dan?

        —Bizi danik be eztakit nik, jauna.

        —Zoaz Soduperen ostatuan dagozan baserritar biakaz Mungiara lenengo, Yatabera gero. Gizonak elizpean itzita, erdu barriro Mungiara ta itandu norbaiti Ortiz de Treviño non bizi dan. Paper auxe emoiozu jaun orri ta berorrek eskuratuko dautsun erantzundakoa ekarri neuri len bai len. Jaun orren izena eskutitz azalean daukazu. Yatabera yoan orduko obeto izango da beragazkoa egitea. Eskupeko ona izango dozu. Bizkor ibili.

        Sodupe ostatariak lagun eginarren, ozta sartu al izan ebazan zaldizainak Santi ta Pedranton bere lorgailuan eta Muxikan barruna Mungiarako bidea srtu eben.