X. Indar barriak artuta

1. Jauntxoa birbizturik. Aginbako agindun?

2. Morrosko ta Perico Viñas.

3. Viñas idazten.

4. Gatikan ta Laukarizen.

1

        Ordu biak yota eldu ziran kartagoarrak Berinoleagara. Viñasen etsandra Adonak, agindu eutsenez, ordu bat eta laurenetarako gertu eutsen bazkaria. Bazkaltegitzat idazkua artu eben. Maira yoazala Viñasek Busturiri Adona zelango izena zan itandu eutsan.

        —Erderazko Abdona. Eztautsazu goizeon Anton Imazi eletor de Gatika esaten entzun? Onelantxe aldatua da zure etsandra maratzaren izena.

        Auxe baizen mirrizak eta gora gitxikoak izan ziran bazkaldarren artean barrua berotu-arteko autuak. Jauntxoak mintzul zirudian. Ezer itantzen eutsenetan, ezeban agoa zabaltzen; buruaz bai ta ez, sorbaldaz ardurarik ezeutsala eta suurrez hmmm eginda erantzuten eutsen maikideai. Viñas izan zan miinari geien eragin eutsana. Jauntxoaren zinuak ez, ostean, erderazkoak izan ziran bazkalarte guztian batak zein besteak esaniko itzak. Emen, batzuk artzaka itxita, beste batzuk laburtuaz ta euskeraz agertuko doguz.

        —Biar El Eco de Vizcayak esango dabenez, nik uste neban baiño ta berorrek susmurtu zegikean baiño be doe andiagoak daukaz eleantzerako —zirautsan puertorricoar gazteak bere magaldun ta guztien jauntxoari—. Izlari guztiak eztira yardunetan euren buruen yaube izaten; berori, Isasti, berorren buruaren yaube izan da. Izlari andien begirakunea, yardun bitartean, zaldi zoroena izan oi da sarri; berorrena barriz begirakune artetsua, biguna, bakezkoa. Erriaren aita zirudian goizeon. Berorren eskuketa izlari andiena izan da; eskuketa barea, eztia, urduritasun bagakoa. Esaldien amaiuneak (eztakit beste zelan euskerazkotu Viñasen las cadencias de los párrafos) iztun andienak onek be. Nik, erdaldun naizan onek, eztodaz ulertu berorren itzak ezpanetatik urteeran, entzuleen belarrietara eldueran bai; euren arpegian irakurten izan dot itzen sentzuna. Yardun baten bitartean sarri ikusi oi doguz entzuleak, batzuk eztulka, besteak albora begira, gogaituta. Gaur Isastiren entzuleak guztiak ikusi dodaz isilik, agoa zabalik eta adi. Laketu bekit «Isasti jauna»ren ordez «Isasti» esatea. Mirabeau, Castelar, Oconell, Gladstone ta beste izlari entzutetsuenak agotan darabilguzanean, «Mirabeau jauna» ta «Castelar jauna» izendatzea euren anditasuna txikitu gura izatea litzate. Mirabeau, Castelar, Oconell, Isasti, labur labur ta geigarri baga aitatu bear doguz onelango gizon andien izenak. Gure izlari onek Yataben uts bat egin dau, uts bakar bat: erderaz ekin bearrean, euskeraz yardun izatea.

        —Ta ulertuko aleben? —Morroskok.

        —Noizko dira adierazleak? —Busturik.

        —Neu izango nintzan adierazle —Floren Andrakak.

        —Zeinbat urte da —zirautsan Viñasek jauntxoari Puertorricon umetako izkerea entzun ta erabili bagarik bizi izan dana?

        —Amalau urtekoa yoan, berrogeta amazortzi lepoan nebazala etorri: euk atara kontuak.

        —Berrogeta lau urte, berrogeta lau urte andi. Mirabeauk, Amsterdanen ta Londresen labur egon zanez, luzaro ta gazterik yoanda urrungo erdalerriren baten bizi izan balitz, ezeban frantsesez yardun al izango. Isastik gaur erderaz yardun bear eban, euskeraz ez.

        —Orretxegaitik izan alda —zinoan Morroskok—, orretxegaitik Busturiri estación euskeraz zelan esaten dan itandu izatea.

        —Ganera, parkatu gero, Isasti, nik berorren goraldirako ta batez be geure alderdi andiaren onagaitik oartxo onek egitea. Berori goian, tontorrean, gizadiaren gan-ganean izateko yaioa da. Arranoari Izadiak lez, berorri eleantzak emon dautsaz egoak, goiak gora igoteko. Demostenesek tirli-torlo itz egiten ebalako, kizkirriak sartzen ebazan agoan, arik eta itzak egoki ebakiten ikasiarte. Gizonak, zeuok erabagi. Greziar izlari andi ak aginik izan ezpaleu eta orduan agin-ezarlerik izan balitz, eztozue, gizonak, uste Demostenes dentistearen etsera pozik yoango zala? Argi ta ganoraz itz egiteko aginak bear dira. Gure izlari onek agin barriak ezarri bear leukez. Aukeraldi au a la inglesa egingo dogunezkero, izlariak bear doguz.

        —Por conbisión eztogu bada esan?

        —Bai, don Anbrus. Orixe da a la inglesa; ta orretarako arerioakaz izkaldiak egin bearko doguz, berori eurrerengo dogula. Mungian berorrek yardun bear leuke erderaz ta gero besteren batek euskeraz adierazo.

        —Mungian nik ez, lotsatu egingo nintzate. Ganera, eztinozue Begiri aupada bat egin bear jakola? Gorroto andiegia dautsat nik orri, alkarren aurrez aur gagozala «Txakurra zara» ez esateko. Cataplasma! Zuek eztakizue niri orrek Bilbon aurtemin egin daustana. Eztautsat nik oraindino iñori esan.

        —Azazka begi barru ori, osaba, baretu bedi.

        —Bilbon, badakizue, gelunera igoteko mailladi andi bat daukagu, udaletse ondokoa. Antxe beera ninoan ni, antxe gora etorren bera, Begi, nire aldean gaztea, umea, egin kontu. Topez tope egin genduanean, edozein baserritar askok esaten dautsanezkero, neuk be «Kaisio, Begi» esan neutsan. Ezeustan ba, ordiak alangoak «Kaisio, Agin» erantzun? Deabrurik be badago, deabrurik be arpegi ederrago daukanik.

        —Orra or, don Anbrus, beste zio bat, beste oin bat, aginak len bai len ipintekoa. Goiamerikatik agertuta Bilbon dentista bat daukagu leber, errime, esku onekoa.

        —Tetek sarri aitatu daustana alda? Dan baiño merketxoago balitz...

        —Ango milla errealen gorabera zer da berorrentzat? Alderdiaren onerako, Isasti, izlariak bear doguz-da.

        —Aurra ba! Biar yoango naiz bere etsera.

        Txaloka artu eban Floren Andrakak jauntxoaren erabagia.

        Eztakigu ala bazkariak ala Demostenesek eta lagunak, beintzat zerbaitek edo norbaitek don Anbrusen gogaldia iñoizko pozkorren ta argien biurtu eben.

        Beragandikoa izan zan arratsalderdian Gatikara ta Laukariza yoatea, Busturik euskeraz ta berak erderaz itzaldi bana izatera. Morrosko bildur zan ta «Goizeko sakristau zoroa an baldin balego...» esaten asi zan. «Anton Imaz? —eten eutsan Floren Andrakak— Mistik egin badagi, mistik, neuk andik atara ta musturrak ausiko dautsadaz».

        Yatabeko lau yardungeiak, goizekoak, Viñasek paper baten idatzi eutsazan jauntxoari, goizean lez aiztu ezekiozan:

        1.º No soy orador.

        2.º Hijo de Jatabe, casi casi de Gatika... y Laukariz.

        3.º Presidente de la Concordia Cívica(a) El Rásimo.

        4.º Frutas del árbol. Ferrocarril de vía estrecha. Primera estación:

        Gatika y Laukariz respectivamente.

        Ereñozti, Berinoleagako idazmutil gatikarra, bere errira ta Laukariza diskurtsuak izango zirala ta ango baserritarrak batu eragitera bidali eben. Ordu-erdi bat geroago Gatikarako bidea artu eban don Anbrusek, Busturi ta Floren Andraka lagun ebazala.

2

        Morroskok Viñasi, beste iñor baga gelditu ziranean, txurrut eta ke ziarduela, auxe esan eutsan:

        —Zein izarrek argi egin eteeutsan osabari yaio zanean? Ordu betean beragaz itz egiten dabenak, nai dala indianua nai dala Indiara yoan bakoa, irri egin bear dautso gure don Anbrusi. Bilbon plentziar zapatariak eta Sitio-ko adiskideak eztabe besterik egiten bere lepotik irri ta barre baiño. Ementxe be bardin: goizean Arangoitik, yatabetarrak ezpan-bigunak dirala asmau dabenean, eta bazkalorduan Viñasek, Periko Viñasek...

        —Nik?

        —Kiñu egin gurarik egon nok bazkalarte geienean, baia aurreko argontziak galarazoten izan jaustak.

        —Nik irri ta barre?

        —Barrerik ez, baia irri... Zer besterik? Bizia maite badok, El Eco de Vizcaya-n Mirabeau, Oconell... ta euren ondoan Isasti ezegizak aitatu. Nire osaba kokoloak Asturias edo Galiziako indianuren batzuk zirala uste izan aljok. Baia El Eco-n irakurrita, norbaitek begiak zabaldu balegioz, ik eztakik oraindino gure don Anbrus nor dan. Tintontzi bat arpegira yaurtigiteko gai dok ori. Sei urte jaroazak emen urez andik etorrita. Amaika ikusi joagu orregandik, batez be gure alta zanak, errukarri gaixoak. Amaika bai!

        Arriturik entzun eutsazan Viñasek Morroskori etseko barrukotasunak. Ordurarte iñoiz ez ta orduan zer zala ta?

        Txolinduta, txerbelik, edan-samur ekusan aldungeia. Yakinguraz ezeutsan, orregaitino, autua aldatu gura izan.

        —Arrebari (gure amari) bai, maitetasun apurtxo bat bajautsak; Teteri andia. Beste iru nebarrebok loba ezpagintzazan gaiaukazak. Zarrena jok kuttun ta txatxan. Berau izan ezpalitzok, ezkaiengoazan gaur gu emen, Perico. Astoak, asto andi kokolotzarrak maipuruko izan gura bai, baia dirurik atara... Teteri eskerrak. Bein edo bein otu datak, buruak emon jaustak don Anbrusek biotzean sartuta ezetedaukan loba zarrentxo ederragaz ezkontzeko garramurea.

        —E! Ori be bai?

        —Indianuak, egiazkoak beintzat, bide onetantxe zear eltzen dozak ilezintasunera. Urezandiko guztientzat indianua daukagu izentzat. Nire lagun batek, lengo astean, ain zuzen be, urezandikoak bitarikoak dirala ziñoan: batzuk urietan uritar-antzera bizi izanikoak, besteak basamortuetan artzain nai urietan denda-bazter baten urteak igaro dabezanak. Lenengoentzat amerikanu-izena egokiago litzatela zirauskun, indianu-izena bigarren onentzat itxita. Alde andiago dago beintzat batzun ta besteen artean. Indianu geien geienak anai edo arrebaren bati alaba zarrena eskatzen jautsek emaztetzat; eta ango diru guztia etsean gelditu dadin, pozik suintzat artzen joek ordurarte anai nai neba baiño etzana. Indianu egiazko bi eijagozak Mungiako erromar ta kartagoarren artean. Tema egin gura dok emengo urezandiko biok, mutil zarrak ezpadozak, emaztetzat loba daukela batak eta besteak?

        —Sorgin banagaz ezkondu daitezala emengoak, gura bajoek. A! Don Anbrusek ik diñoan asmo ori gogotan balaieukak nik esango naieukezak El Eco de Vizcaya-n esatekoak! Arranoen artean goietan bizi dala entzun dok len. Kakarraldo ta sator-lagun bizi bear leukeala irakurriko laieukek gero. Eriotzea baiño sendoago eidok maitetasuna. Maitetasuna baiño askozaz zalago ta iraunkorrago dok bekaitza. Tete, ire arreba Teteri dautsadan maitetasuna baizen sakona ta negurtzakea izango litzatek, Tomas, bere senargaiarentzako bekaitza ta gorrotoa.

        —Isiltxoago, Viñas, Adonak entzun eztagian. Eztok zeri estutu ta artegatu. Buruari geiegi jeritxok Teresa Torrealdeak irurogeta lau urteko agura bategaz ezkondu gura izateko. Amalau bat une gitxiago baleukaz, orduan bildur bear; amak be, neba besteren bategaz ezkondu zedakion, ziri egingo laieukek-eta.

        —Niri au esan? Ezaldakik, Tomas, nire barri? Erraldoi bategaz, gudari-talde oso baten aurka esetsiko naieukek, Tete ederraren eskua bestek eroan gura balaieustak.

        —Aspaldion igarrita naieukan. Adiskide baten itza entzun gura badok, neuk esango dauat zein dan orrelango erbi ederrak atxitu ta atzemoteko paradarik onena: aldun-izatea, diputaukuntzea. Aldundian, amar urteti onakoan ezkontzaga sartu diran guztiak, emazte aberatsa besoti dabela andik kaleratu dozak. Bilbotar egin adi, Viñas; une bi barru Valmaseda nai Bilboko aldun egin agiela ta eu euren atzetik ibili bearrean, eurak, Tata, Tete ta Titi, eure atzeti ibiliko dozak.

        Orduan osaba orren ezkontza ori ezeuke ik onetsiko.

        —Baia ik zer uste dok? Eznok ni arrebaren esku-yaube. Banintzok, atan-orretan eznaieukek zoritxarrera eroan gura izango. Maiteegi joat.

        —Eskerrik asko, Tomas. Peku bat, susmotxo bat sartu jatak garun-artean. Ezaiz minduko, nire susmo au aitatu badakiat?

        —Mindu, ostera?

        —Parada onetara, aldundiko paradara, orren gogo beroz atorren orrek erbiren bat, erbi guri galant ikusgarriren bat ezetedaukak begiz yota?

        —Izan leitek. Beste egunen baten astiroago onezaz itz egingo joagu. Orain lan egik, idatzi ortxe gogoz, Mirabeau aitatu bagarik. Neuk neure eskuz eroango joat arratsean El Eco-ra ire eskutitz Mungiakoa. Astean bitxotan idaztea egoki litzakiguk.

        —Iru bidar gura badok be...

        —I eure arazoan itxita, Ortiz de Treviñogana naioak ni, emengo barri geitxoago yakitera.

        —Oba euke ta gaieukek, Tomas, maisuagana bagarik Gatikaralditxo bat egitea, osaba, gure Mirabeau, goizean lez lur yota kilikolo zer esan eztakiala ibili zedaitean.

        —Bere ordez neuk yardutea gura aleuke?

        —Bai oba...

        —Ik eztakik a nor dan, nor dogun, nor doan. Asto zar bat baiño burugogorrago ta burukoiago ta buruari eutsiago dok. Bein aida bajinok, nok ari aurt esan eragin?

        —Euk orretarako adorerik izan-ezik, Busturik politto politto zaplandatuaz esan lekiok.

        —Zer da esatea baia?

        —Entzule gitxi batuko jatzuez gaur Gatikan, arratsalde-erdia da-ta. Busturik esan lekiona auxe dok: Isasti lango izlari batek aurkintza ospetsuetan izan-ezik eztabela yardun bear. Zegaitik uste dok asto guztiak ain dekor, burugogor, zital, eurena egin-guratsuak dirala? Astazainak, aurrera eragiteko, zartearen ordez, zurikeria erabilten eztabelako. Don Anbrus bigarrenez lurreratu-ezkero, nok barriro zutundu? Ta ak aukeraldi au itzi badagi, agur, Tomas, ire parada dontsu ori, agur ire erbi, begiz yota daukaan erbi galant on. Oa, Tomas.

        —Banaioak, banaioak. Gero, ezlitzatek lenengoa izango-ta, belarrondoko bat, zaplada bat, osabak emon badagik...

        —Nik ez artu.

        Barreka sakabanatu ziran gazteok.

3

        «Neure begien argitasuna, neure biotzaren sua, neure erraien bizia zaran Tete, lagun zakidaz, arren! ta urgatzi nagizu kokolo andi bat gizon andi egiteko asmo onetan. Izan zaitez zeu, eder ori, ene gogamen beroen atsemole ta idaztortz zorrotz onen bultzari».

        Ta geiagoko bagarik asi zan lanean Mayaguez-ko seme ta Mungiako Anibal Pedro Viñas y Andrés. El Eco de Vizcaya-ren berrikari-lana zan eskuartean erabilena. Idaztortzaren bizkorra! Ezagun zan arazo onetan asbarri etzana. Goiz atan Isasti ta lobari ta berari (don Pedro Viñas-i) egin eutsen abegia azalduta gero, Arangoitirenean ta gozogintzan kartagoarrak izandako batzarrak zeatu-ondoan, Yatabeko bitiña erakutsi eban. Zeazketa auxe egiten ziarduala, ezetorkion idaztortzera, buruan atz eginarren bere, aretantxe bear eban izen bat; eta atea zabalduaz «Aup, gazte» dei egin eutsan ola-mutil bati.

        —Jauna, zer gura dau?

        —Zelan jok izena Yatabeko alkateak?

        —Pedranton.

        —De?

        —Latsibi.

        —Ederto jagok. Besterik ez.

        Lerro batzuk geiago betetakoan «Tema egingo neuke —zirautsan Viñasek bere buruari— urrengo mintzaldi Sitio-koa don Anbrusi eskini baietz». Beste zirriborro batzuk eginda «Alegia! —zinoan berak—. Oraintxe nago ona. Eztakit Gatikan, ez Laukarizen ze barri dan, ez nok itz egin daben; ez asko batu diran, ez elizaiñari Floren Andrakak musturrak ausi etedautsazan. Ilunetan nabil. Eskutitz au amaitzeko, barriz, ango yazoerak ezagutuarte banago, berandu izango da. Zeri etenakio? Aurra, Isasti! Arranoen egoak besapean artuta igon zaitez odeiak baiño gorago» esanda, yo berak lanari, gogoz ta ganoraz.

        Luze zoakion berrikari arduratsuari bere lan au, Ereñozti agertu ekionean.

        —Eraz, adiuntzaz zatoz, Ereñozti. Ze barri dakazu Gatika ta Laukarizti?

        —Gatikan alkateari udaletsean ainbat goizen ta geien gizonak batu dagizala agindu dautsat. Beste onenbeste egin dot Laukarizen. Eztakit arean geiago. Bizkor ibilteko esan dauste ta ordu bi bete bagarik, ibilera guztiak eginda, emen nago.

        —Yesarri or. Atseden artuizu. Zelango Maria da Begi?

        —Begi izlari, berbalari! Danik bere eztot eguno entzun.

        —Ona zegaitik itandu dodan. Dirautsudan au, biarko egun osoan beintzat, ez zuk iñori esan; zador bat da, isileko gauza da. Begi aurkari dodala, aukeraldi-aurreko domekan izkaldi bat eragin edo erakori gura dot. Badakizu, Ereñozti, izkaldia zer dan? Aiko. Zaldiak ostikoka, zezenak adarka, oilarrak orkazka, katuak erpeka ta otso ta azeri ta txakurrak aginka lez, gizonak alkarri izka esetsi bear dautte; eta ez ukabilka, ez auzka, ez burruka, ez apaxka. Itza da gizonaren iskiloa, arma. Lau bat egun barru aupada bialduko dautsat. Zeu izango zara, Ereñozti, Begiri aupada ori eskuz esku eroatekoa. Orretarako adierazle bat bear dot, nik erderaz esango dodana euskeraz zintzo, argi ta garbi irakatsiko daben bat. Badazaguzu emen arazo on yasean bete dagikeanik?

        Minutu erdi-inguruan, erpurua agin-artean ebala, lurrera begira egonda «Eztazagut iñor» erantzun eban Ereñoztik.

        —Floren Andraka?

        —Ernea, buru-argia, bai, bada ori, izan; iñogaiti atzera egingo eztabena be bai; buru erakusten zaletxoa be bada, baia erderazko politikeriak belarrian sartuta batera agotik euskeraz zintzo ta zeatz atarako dabenik? Hmm!

        —Bakar bat, besterik ezpada, ezetedago Mungialde guztian?

        —Bein Mungian orrelango, zelan esango dot neuk?, orrelango atzarin bat, prestidigitadore bat, agertu zan. Bolungoil ilun andi bat erabilten eban eskuetan. Iturritik ekarririko ura sartzen eben batzuk, neuk be sartu neban, bolungoi aren barruan, ta gizona! eztakit deabrukeriz, sorginkeriz ala zelan bendeziño, atzarinak beintzat musturreti bertatik ardao baltz ederra ataraten eban. Auxe egin bear dau, zelanbait, adierazle on batek: erderea, ura, barruan sartuta geiagoko bagarik, barrutik euskerea, ardaoa, atara. Au ondo egitekorik bat, bakar bat etedago Txorierri guztian?

        —Andia da, Ereñozti, zuk Mungian yaio...

        —Gatikan ni.

        —Dana dala. Mungialdean yaio ta bizi zaran orrek eztakizuna, nik, aste bete osorik emen eztaroadan onek, yakitea. Aukeraldi au irabazteko bear dan adierazlea Berinoleagatik urten baga idoroko neuke.

        —Nor da, arren?

        —Ereñozti.

        —Ni?

        —Bai, zerori, zeu. Nok esan daustan yakin gura dozu? Arangoitik.

        Pozezko irribarretxoa agertu ekion ezpanetan. Arangoiti lango gizon batek bera, idazmutiltxo bat, aintzat artzea!

        —Zer ikasi dot nik, don Pedro, olango zeretan ibilteko?

        —Zer? Bein edo bein igaro izango zara oinez, zubi baten azpian, nai arrobi baten ondoan. Olango aldietan etxatzu baten be otu deadarrez «Aup» edo beste zerbait esatea? Zer ikasi dabe zubi orren arlanduak? Zer arrobi orretako atxak, norbaitek dirautsena eurak barriro esateko? Orixe izango zara zu, Ereñozti, arrobiko atxa, zubipeko arlandua, neure eztarri onen arribizia.

        —Gero, damutu zedakizun gero. Nik ezin...

        —Eztago emen ezinik. Zoaz orain Kartagora; ta entzun, zelan dau gozogiñak izena?

        —Olabe.

        —Olaberi esaiozu trena Bilborako asi baiño lentxoago batu dadila gelunean gure Estado Mayorra.

4

        Gatikan ta Laukarizen utsa yazo zan. Alkateak Gatikan Ereñoztiren mandatua artu ebanean, arloari itxita solotik etxerantz etorrela, Anton Imaz aurkitu eban.

        —Neuk bialduko dot solorik solo Antontxo neure semea. Egon zu ardura bagarik.

        Anton Imazek au aginduarren, etzan iñor gizonai deiez ibili ta don Anbrus ta lagunak eldueran alkatea baiño besterik iñor etzan agiri udaletsean.

        Bere artekotxoa eroian jauntxoak ara-bidean. Zeinbat urrago ainbat taupada geiago biotzak ta ainbat odolots geiago eskuturrak entzun eragin eutsazan.

        Busturiri itz egiteko adore bagarik egoala esan gura ez ta larri ebilen gizona, geroago larriago.

        Morrosko Gatikara eldu zanean, Laukarizako bidean yoazan beste irurak. Laster batu zan eurakaz aldungeia. Aldauri atako atxurlariai ardaudunaren emazte Mainton agertu jaken Ereñoztiren barriak emotera:

        «Aup! Don Anbrus Yatabekok Bilboti diskurtsuak dakazala ta guztiok genre etse-aurrean batzeko».

        Iñok ezeutsan Maintoni yaramon osorik egin.

        Batzuk irriz «Dakazala bertora esaion don Anbrus Aginbakori», besteren batek «Zer dira diskurtsuok?» «Neuk baneki» zerantzun Maintonek.

        —Aup, Mainton! —erantzun eutsan eztarri zolidun norbaitek—. Zaragi baten ganean badakaz, baietz, yoango garala don Anbrusen zerok yatera.

        Nekatu-samar eldu zan don Anbrus Laukarizko elizaurrera. Berak autortu ezarren, zabal-zabal egin jakon barrua, Mainton ta neska-mutilko batzuk eta txitadun oillo loka bat baiño beste entzulerik aurkitu ezebenean.

        Maintonenean urardao gozatuaz egarria ildakoan, artatza-arteko bide zidor baten zear gelune-alderantza etozala, don Anbrusek bide-lagunai zador andi bat bailitzan auxe esan eutsen:

        «Goizean, Yataben, eznaiz ainbeste ainbestean ibili. Lenengo aldia zan, noberaren erria be bai ta beti lotsa edo onelango zerbait izaten da bakotxa. Baia arratsaldean arloari ekin baneutso, ikaratuta konkorrik itxiko nebazan Gatika laukariztarrok».

        Ordurarte txordo ta isilkor izan zanez, larritasunak iges eginaz biotza zabaldu ta nasaitu ekionean, gitxitan lango esatedun asmau eban jauntxoak bere burua; ta bateko El Rásimo, besteko Mayaguez, ortiko ta emendiko barritan kolko betena banandu eutsen loba marotari, Floren Andraka kartagoar gogo-beroari ta Berinoleagako kutxazainari. Astiro etozan, Bilborako orduaz aztuta. Floren Andrakak ordu bete osoan, garun-artean, yauntxoarentzako itaune bat erabilen; eretirik ezaz ezeutsan orduxerarte urtepiderik emon.

        —Don Anbrus, —esan eutsan (Viñas-en antzera Isasti utsik esaten azartu ez-ta)— don Anbrus, berorrek erakutsi dauskun papertxo atan lenengo puntutzat yo no soy orador irakurri dot. Berori lango gizon batek ori esango eteeban?

        —Ez, Floren. Goizean, Viñasek atsemonda, olantxe asi joat yarduna, bai niri damutu!! Orixe autortuak galdu naiok. Gizonak, guzurra garatzetan esan legike. Amaika esan izan dogu geure egunotan! Baia onezaz ostean, barruan eztaukaguna zetarako ezpanetatik atara?

        Gitxien uste eben zer batek eten eutsan Aginbakori bere autormen gozoa: Mungiatik Bilborako bultziak. Berlin nai Londresko bultzirik andienak baiño be txiztu luzeago yota, fufu fufu triki-traka triki-traka asi zan ibilten; eta lasterko Laukarizpeko atxuloan sartu zan, ikatz merkezko kee baltza gura ebanarentzat itzita.

        Don Anbrusek al eban deadar andienaz «Alto, alto» esanarren, inok entzun ez, edo nor zan ezagutu ez edo, ezeutsen beintzat yaramonik egin.

        —Ezalekian orrek, zorrizto goseak il orrek, ezalekien Presidente del Consejo de Amistrasión gaur Mungian zala? Zegaitik itxaron ez? Caramelada! Neuk emongo deutsat Labartori.

        Eta gero zertzuk eraso eutsazan ak bere miinari Labarto gizagaisoa agotan artuta!

        Orduko kartagoar zintzoenak gelunean batuta egozan, bat ez, gartsuena ez, Plentziako Urbana arako karlistak asto-ganean erabilitako Urbanaren loba Laraudo; auxe ez; besteok, ezagunenok beintzat, an ziran.

        Morroskok Floren Andrakari, banazean artuta, «Osabak tibulitxoa eskatu badagizu...» zirautsan.

        —Yo ya sabusté, yo por la Libertá.

        —Itxidazu, gizona, amaitzen. Osabak tibulia eskatu badagizu, ogiz beteta norabait eroan bear dozula erantzuiozu. Ezkozuz gero Bilbora eroango.

        Onetarako Laraudori dei egin bear izan eutsen. Labarto gelunezainak burua makur-makurrik eta utsik ebala, otzan ta apal, ezer erantzun bage, belarriratu ebazan jauntxoak zuzenduriko txakurkeria guztiak.

        Burdinbidez doarik yoan baiño ezeukela, Laraudok lando ederrean eroatearren amaika diru eskatuko eutsen, batetik gaba laster zalako, bestetik goizean egin eutsen irria gomutauta! Amaika diru!

        —Tomas, lando arro ori bear bada ez gero nigana diru-billa iñor bialdu. El Rásimon dago dirua batuta. Andik, andixek artu dagizala artzekoak.

        Viñasek, Morroskogandik Gatika-Laukarizko barri txikolak, ezerezak yakin ebazanean «Azkenaldea orraztuik euk pizka bat» esanaz El Eco de Vizcayarako eskutitza emon eutsan.

        Txalo-artean itxi eben osaba-lobak Mungia. Floren Andrakak beti zintzo, Gora Kartago deadar egin eban.

        Deriora-orduko gautu jaken. Ez artean, ez arrezkero, ezeban don Anbrusek txit bat agotik atara. Elizkoia izan balitz, errosarioa esaten etseratu zala esan zegikean. Zabalbiden beera Bilboko kaleartean sartu bear ebenean «Nora, don Anbrus? Etsera?» itandu eban Laraudok.

        Morroskok: A la Concordia Cívica, calle de...

        —¿Al Rásimo? Ya sé ande está —erantzun eutsan zaltzainak.