XIII. Estu ta nasai

1. Busturi estu.

2. Begi eztitan.

3. Epiko jauntxoaren billa.

1

        Juan Andraka Urizar, ezizenez Busturi, seminarioan une batzuk igarota, sotandari astuntxo eritxi eutsalako edo, beste bizibide bat artu gurarik, urian gelditu zan. Nok yaube urten ez ta Mungian, zetara yo ezekiala, urte-erdi inguru igarota, Bilboko ikastetse baten mutilzain izateko artu eben. Antxe egoala, salerospenetako liburuak zelan erabili ikasi eban, frantzes-apur bat buruan sartu be bai. Ezebazan alperrik emon bere astiuneak. Oi lez, udan gurasoen etsean egoala, Arangoitigaz kalean topo egin eban baten, zabaltzen asi ekion bere bizibidea. Aren ezaupidez Bilbon lau bat urtetan bizi izan zan, goiz ta arratsalde, diruetse baten ta iluntzetan denda andi bateko salerosien barri artzen ebala. Neskatilla on bat, alabaz urduliztarra zan Gumersinda Uribe-Zelaia, emaztetzat artu eban. Eskuutsean ezekion au etseratu; ta aurra! estuago bizi zanik bazan Bilbon ta ez gitxi, soinekoetan andiki-anzdun izanarren.

        Mungia-ondoan Arangoitik, Anbrus Isastik eta beste batzuk Berinoleaga sortu ebenean, an egindako berinak non saldu ta euren dirua gordeteko kutxazain bat bear eben, ta pozik egozan onetarako ta garatz osoaren zuzentzaile izateko Juan Andres Urizar lango gizon bat idoro ebenean. Gurasoakandikoa eban bere ezizen Busturi. Gumer bere emazteak eta mendekoren batek izan ezik, beste edozeinek ezizena erabilten eben bera izentateko.

        Iru seme-alaba izan ebezan senar-emazteok. Zarrentxoa, Teresa, egun aretan ondoez batek ogeratuta eukan; eztulka arpegia gorrimin ebala ta lo, lo barrk. Ondoez au beste aldiren baten agertu balitz, gurasook etziran medikuari ots egin bagerik onen luzaro egongo. Baia nor deitu, nori dei egin? Antxe euken untzea. Nori ots egin? Begiri? Epikori? Lenengo lenengotatik gura izan eban amak egingo zana egitea. Aitak barriz «Eztau gauza andia ta agertu jakon bideetatik itsutuko aljako» esanaz baketu oi eban bere barruko kezka etenbakoa.

        Goizalde atan txakurreztulka umea asi zanean, ezagunean estutu zan Gumer. Bere senarrak ezeban aurregunetan lango egoarri, epe ez zabaltasunik erakutsi. Bederatziak ingururarte, uleak orrazketako be asti baga, baru-barurik egon zan emazte arduratsua. Ordu orretantxe kafeezne birberotua artzen ziarduala, aurrez aur eukan senarra, batean barri-papera irakurri ta bestean emaztearen itauneren bati erantzuten.

        —Ona gero, Juan Andres, eguerdira-orduko zeuk dei egin gura ezpadautsazu, neu, otseina be ez, neu andi-andirik yoango nakio.

        —Baia, Gumer, infernu bizia emongo dauste.

        —Emon dagiela. Neuk ilgo dot infernu orren sua.

        —Umeai elgorria pzzzzz! txoriai lumeria ta oilloai mikaaldia legetxe, berera ta igarri bagarik yoaten jakee. Au ezta ezer. Medikua bear bada, dei egin daiogun Epikori.

        —Ezer ezpadau umeak, ez iñor be deitu. Ezer badau, Begiri dei egin. Zer zor dautsazu zeuk Aginbakori, bere otsein bat dirudizula ibilteko? Berak ekarri alzenduzan Berinoleagara? Don Donato bear dogu Teresatxorentzat.

        —Gizon irakurria da Viñas be. Beti dabil liburu bat edo beste kaltzerpean dabela.

        —Liburuak, liburuak! Badakit nik, Adonak gure Ana Mariri esanda, badakit nik liburu orrek zelangoak diran, Sorki edo Morkirenak, gizon uletsu itzal baten irudiak azalean daukezanak. Txarragoak be baeidaukaz. Benetan dirautsut gero, bene-bene-benetan. Zeuk Ana Mari bialdu gura ezpadautsazu, dagoana dagoan lekuan itxita, neu kaleratuko naiz sendalari-billa, neu.

        —Viñas gura ezpadozu, Lejarzegi or daukagu, Gumer.

        —Txotxatuta dagoan agura zar ori geure alabatxo eder au sendatutera! Nor, esango leukee auzokoak, nor eteda txotxoago, Lejarzegi ala eurok, dei egin dautsenok?

        Onetantxe ziarduala atean norbaitek ots egin eban. Berinoleagako mandataria zan, Aginbakoren eskutitz bat eskuan ebala. Busturik paper au irakurrita, emazteari atzamarren ertzean eskini eutsan «Ikusi Isastik diraustana» esanaz.

        —Eztot gura.

        —Gumer, Gumersinda! —esan eutsan gogortxoago, papera urrun yaurtigita—. Begiri dei egin bear bajako, egin; baia gero egun bi barru zeuk ikusiko dozu gure etse baketsu au sustarreti Aginbakok eta Epikok atarata. Arren, emazte maite, arren! Dei egin daiogun orain ozkil oni, umea txarragotuezkero, orduan besteari; ta zeuk...

        Ezeutsan emazteak amaitzen itxi: «Juan Andres —esan eutsan—, emazte esanginik munduan bada, banozu ni. Oraintxe be zure esana egiteko gertu nago; baia geure etsean zeu baiño beste ugazabarik ezagututeko ez, orretarako ez. Gaitz batek diputadugei, gabontz, ikusi be egiten eztogun ori, yoko baleu, Epikori dei egingo eteleuskio berak, Aginbakok? Eztozu, Juan Andrés, uste gure alabak guretzat Morroskok osabaren begietan balio dabena balio dabela?».

        Au esaeran urduri-aldi batek yota, aulki-ganera bat-batea gorputza egotzirik garraisika ta negarrez asi zan.

        —Ana Mari! —deadar egin eban Busturik—. Ana Mari, zatoz ona, Jaungoikoaren alaba. Zoaz don Donatoren etsera ta len bai len datorrela, Teresatxo ondo ezik daukagula-ta.

        Epiko, pozik, birloratuta, Teteri egindako bigarren eskutitza (lenengoari ezeutsan erantzun Morroskoren arrebak) maisuari irakurrita, eskolatik ostatuz egoan etsera txiztuka yoan zan. Urte aretan edonon zabalduta egoan habanera ziztrintxo auxe zan txiztuka yo ebana:

                ¡Cariño!

                No hay mejor café

                que el de Puertorrico.

                ¡Mi niño!

                Si lo duda usted,

                yo lo certifico.

                Ya se ve que sí,

                ¡ay! ya se ve que sí.

                El que quiera probar

                cosa buena, cosa buena, cosa buena,

                el que quiera probar cosa buena

                que se venga aquí.

        Etxeratu zanean, Gumerrek esandako Sorki edo Morkiren liburu bat irakurten asi zan Epiko. Liburu onek, olandreak ziñoana, gizon uletsu itzal-itzal baten irudia eukan azalean eta bere ondoan, goi ta be, itz onek:

Obras de Máximo Gorki

2

        Begik Bermeoko adiskide bati idazten ziarduan Busturi ta emaztea zarataka ta eztabaidan ebilzan artean. Ona emen Begiren eskutitzeko zerbait: «Berari arpegi-arpegira esaten dautsadana dirautsut emen zuri: gure Bekosolo Quijote de Munguia dala. Orain lau une lez garaiz esan ebala ta eztabela andik urtengo; aukeraldiak berez dakazan irazketai erantzuteko eztabela atzera egingo, baia boto billa etsetik urten? Lenago gonak yantzi ta gorua erabilten asi. Boto bakar bat erosi? «Daukadazan diruak uretara yaurtigi gurago. Ez urratsik ez lobenik (ni un paso, ni un cornado)». Auxe diño ta auxe egingo dau, bizkaitarra da ta.

        Arrantzale gizagaixoez diraustazun ori...».

        Itz onetxek idatzita, lau i onei ganeko takada ezarteko be asti bagarik yagi zan, Busturiren otseina etorri zala emazteak iragarri eutsanean.

        —Ana Mari, erdu barrura. Zer dozu?

        —Egun on, don Donato. Ugazabak aralditxo bat berorrek len bai len egitea nai leuke. Auxe esatera nator.

        —Zer dau ba?

        —Teresatxo ondoezik daukagu bai? ta berorrek ikustea gura leuke.

        —Don Pedro Viñas ezaldago urian?

        —Bai, jauna; oraintxe ikusi dot, eskolati etsera doala, pozezko arpegiaz, kapela eskuan ta txiztuka.

        —Baetedaki Epi... don Pedrok ondoez onen barri?

        —Ezetz deritxat.

        —Ugazabari minutu bi barru an nabela esaiozu zeuk Ana Mari. Irada ezpazagoz, kartatxo au korreora eroan gura bazeust...

        —Pozarren, jauna.

        —Amaituten dodanartean, yezarri ortxe. Ostera, neure emazteagaz itz bat edo bi egitea gurago badozu...

        —Bai jauna, andra Mikaelagana yoan naite.

        Begik arako lau i orrek takadaz orniduta, beste lerro bi geitxoago ezarririk, itz onezaz amaitu eban Bermeorako eskutitza:

        «Barri onak bialdu, atzo baiño obeak mediku itsusi ta epebako ta asti gitxiko autarki-batzaile oui.

Begi».

        Bere ezizen onen azpian, geienak taiatu oi daben ta zetarakoa dan eztakigun zirriborro bat eginda, azalean «Sr. D. Alejandro Gorostiola. Bermeo» ezarrita, iru semaiko selloarentzat emonaz, esker andiak erakutsita, bialdu eban Ana Mari.

        Bakartu zanean «Arranoa! —zinoan—. Oraingo ikustaldi onek gitxienez ogei boto etseratuko dauskuz; eta Epikotxok txutxu egin dagian, urrundi bainentorren edo urruna baininoan, zaldi-ganean bere suurpeko zorrotzaren aurreti traka traka naioak».

        Mailladian beera, pozen pozez azbegiak argiturik yoala, goitik emazteak, «Donato —esan eutsan—, txapel zar ori daroak?».

        —Egia! Ekarri kapelarik barriena. Diputaukuntzea galduarren, ogibidea beintzat, Busturiri eskerrak, eztogu galduko.

        Irribarre egin eutsan emazteak, soinekoai erraxkada batzuk emonaz.

        Ana Mari Busturirenera ozta eldu izango zan, Arraitz sendalaria, Perico zaldia azpian ebala, bere naikidea bizi zan kalean zear traka traka abiadu zanean. Epiko, trakada onek entzueran, ikusguraz Gorkiren liburua lepoz gora maian itxita, leiora yoan zan. «Adona —apaltxorik esan eutsan etsandreari—, zoaz itsusi orren atzeti berorrek ikusi baarik, eta begiratu ondo nora doan. Yaiegunako yantzita, zer etedarabil mamu orrek?».

        Arraitzek, Epikoren yakingureari asti geiago emotearren edo, zaldia geldi-arazo ta zigarrotxo bat biztu eban.

        Busturiren etsera eldu zanean, mutilko bati zaldiaren musukoa emonda, pozik yoian Begi zulubian gora.

        Adona kale nagosira elduta, zaldia zein atariren aurrean egoan ikusirik, ibilkera bizkortu ta laster izan zan Epikoren aurrean.

        —Sacristán traidor (Elizain azpisugea) —Bost bidar gitxienez esan eban Viñasek, geroago gogorrago—. Atzo nirautsan nik maisuari, Mungian morroskotar egiazkorik iru baiño eztaukaguzala, bera, Arangoiti ta neu. Beste guztiok Begiren aldeko morroskotarrak dira, eurok beste bat esan ta zurikatu gura izanarren. Adona, zoaz barriro ta bestera-baitakoan yakizu zeure aiztagandik arzulo atan ze barri dan. Zeuk zeurez al badozu, sorotsizuz Busturi, emaztea ta eurakaz dauken otsoa.

        —Esaten neutsan nik berorri alperrik izango zala atean ezarri daben iragarria. Emen-e... mediku arazoetan-a...

        —Eztaukat barriketa-gurarik, zoaz.

        Adonak bere aizta Ana Mariren agotiko barri zeatz zeatzak yakin eragin eutsazanean, buruko kapelari egaletatik oratuta, surpekoaren ertz zorrotz biak alkar yoaz, zurbil ta etseko andrearen senar zanaren irudiari begira zurt, zer esan ezekiala, luzaro egon zan Gorkiren irakurl?a. Amurruaren amurruz, eskilasoak eguraldi onetan egin daroen karrakada-antzeko bat eginda, batera ta bestera ebilen gero, uleai tenka, ostikoaz bea yoten. Biotz amurratua azazkateko, kapela esku-artean lauskituta, ormakondora yaurtigi eban, itz auxe esanaz: Sacristan.

        Aulkian erdi yesarri, erdi etzunik, gogoketan luzarotxo egonda, zenbatak ziran ikusirik «Adona» dei egin eutsan etseko andreari arnasoska ta motelik.

        —Ze atsegin?

        —Ez niri itxaron bazkaritarako. Treviño badator, Bilbora yoan naizala.

        Egun atararte iñoiz kaleratu etezan Epiko gurea, ispillu-aurrean kapela arrotu, suurpekoa zorroztu ta ttattarra astindu bagarik?

        Bera Bilbora-orduko, Mungia guztian zabal ziran goiz atako barriak. Eguerditn, bai kartago ta bai erromarrak, yateko baiño etorri bear eben yazoerak yakiteko gogo biziagoaz yarri ziran maian.

3

Epiko Bilbon

        Bilbora eldueran, zuzen zuzen artu eban Viñasek don Anbrusen etserako bidea. Atean dei eginda, otseinak urten eutsanean «Nor zaraala esango dot?» itandu eutsan.

        —Don Pedro Viñas y Andrés —erantzun eutsan Epikok.

        —Datorrela barrura, bertora, bazkaltegi onetaraxe.

        Itz onek entzunda, atzera ateragino yoanaz «Sartzeko» esan eutsan don Anbrusen otseinak.

        —On dagiola.

        —Eskerrik asko. Yesarri or.

        —Ondo nago.

        —Yesarteko, gizona. Ortxe, neure aurrez aur, ederto. Ze barri dakak, Perico? Ezaldok nire eskutitza artu? —lebatz-zati bat erabi len oi-artean jauntxoak, au esaeran.

        —Bai, jauna, ta eskerrik asko.

        —Zer dok, mutil, orren zurbil, orren betazpitsu, orren eure moduko agertzeko? Zer dok?

        —Zer dodan? Busturik sotana ezeban erantzi, yakepean darabil.

        —Noiz ikusi jautsak? I be elizara ostera alabil? ¿La inoransia más que la siensia te gusta o qué? —ta barre don Anbrusek, ogi mamiña ta arrain-mamurkinak aosabaian erakutsiaz.

        —Isasti jauna, barri txarrak, guztizko barri txarrak dakartsadaz.

        —Bazkalaurrean Gernikatik onak izan joadazak; kitu.

        —Gernika ta Mungia bana dira.

        —Arainegun aizea poparean, ta orain aurretik! Egun bi onetan orrenbesteragino itzulaztu etejakuz geure zerok?

        —Nik kale-barruan Arangoiti, maisua ta neu, beste iñor eztaukat gure aldekotzat.

        —Eta arainegun ik iraustana? «Urriaren bian betiko galenduko doguz sakristaukumeok».

        —Baia arainegundik ona...

        —Esaik, mutil, esango badok.

        —Busturi bekosolotarrai salduta daukagu. Erromarrakaz isileko artu-emonak darabiltz.

        —Zelan dakik ori? Mayagueztarrak beti pekotsu, beti susmotsu, an, emen ta edonon.

        —Busturiren etsera yoan da gaur Begi; ta, neuri beraren burua obeto erakustearren, neu bizi naizan kalean zear zaldi-ganean yoan be egin da.

        —Euk ikusi aldok Begi Juan Andresenean?

        —Neure otseina bialdu dot bertara; ak, Adonak, ekarri daustaz barriok.

        —Egia eteda gero?

        Alde guztietara begiratu eban Epikok zerbait ikusi gurarik. Erlax-ganeko Don Quijote brontzezkoa, goialdean New York: Brooklins's Bridge eta beste artailu merke batzuk bai, agiri ziran. Kurutzerik begiztatu al izan ezebanean, esku bietako atz erakusleak kurtzetara alkartuta, euren batuunean mun eginaz, juro esan eban Epikok.

        Aginbakok añen biribil bat yaurtigita itz onek ganeratu ebazan: «Abade saskeltzarren bat dabil bitartean».

        —Orixe uste dot neuk be. Ta gaurkoa bakarrik balitz!

        —Cataluña! Dakian guztia, astroliokeria baarik esaik esan.

        —Amar bat egunean alkar ikusteko akiakula ederra dauke. Alaba bat makaldu jakola zabaldu dau Berinoleagako kutxazainak; eta piper baten erretasuna baiño beste gatxik ezpadauko be, Begiren zaldia gaur ikusi daben tokian ikusiko dau erri guztiak aukera-egunerarte.

        —Zer diño onezaz Arangoitik?

        —Yakin dodaneko, lenengo lenengo berorregana ekarri nau ni neure eginbearrak, neronen arazoak. Eztot besterik ikusi gura izan.

        —Goazan gaur bertara ta yakepeko sotana baltz ori yakeganean yantzi-arazoko jautsat; edo, bestela ogibidea kendu, olatik atara. Ordu bete daukagu trenak urten-orduko.

        —Zerbait daukat orain egiteko ta berorrek gura badau, orduerdi barru bertora nator, nai gelunera yoan naite.

        —Antxe alkar bat egingo joagu, gelunean. Oa bertara.

        —Etsean? Tete ta Tomas ta Tibur ta Teo, guztiak ondo?

        —Txarrik izan balitzok, esango yeusten.

        Epikok urren zan yatetse baten gosea arindu eban. Jauntxoak otseinak ekarritako ur epelez oiak maian bertan ikuzita gero, suburuko erlats-ganean eukazan ortz, iru egun aurrerago erosiak, amasei agin-nako ortz eder bi, goikoa ta beekoa, ormazetan zelan edo alan, erpuru biakaz bultz eginda, eraatsi ebazan.