XX. Epiko ta adierazlea

1. Itz ebakera.

2. Atz-begiak.

3. Eskuketa.

4. Berotasuna.

5. Adierazlearen arazoa.

1

        Tetek bere eskutitza edu atan artu ebanik ezeban Epikok uste Berinoleagatik urtenda Mungiako kale nagosian Ereñozti lagun ebala sartu zanean.

        Sarri ikusi ebezan alkarregaz aurreko egunetan, izlaria beti eskuketan ta zerbait esaten, adierazlea beti isilik, eskuak sakeletan sartuta, irakasleari beti adi.

        —Zer etedirautso? Gizon orren argia! Orren ezpanen etorria! Nok ori garaitu?

        Onelangoxeak izaten ziran erriak, eurak ikusita, egiten ebazan iruskinak. Egun atarakoak, orregaitiño, entzun al izan baleuz, ezeutsezan Epikori belarriak asko gozatuko. «Zelango zera da gizontxo ori? Arainegun-arratsaldean orrek emen izan eban lotsari andiaz barriro dator berori egun argitan, ezer yazo ezpailitzakion?».

        —Ezneuke berori seme izan gura —zinoan beste batek.

        —Seme! Nik ezta ostatuko be. Erruki dot Adona, erruki. Ordaindu etedautso gero berorrek orainarteko ostatua?

        —Onelangoxeak izaten dira geien geien geienetan Santa Leguati etorten jakuzan gizontxoak. Miiña labana ta kitu besterik.

        Erriaren esamesanok itxita, Epikoren autuari garraikiozan. Domekako izkaldia izaten zan beti euren arteko autua. Viñasek ikaskizun aretan bere adierazleari emondako itun edo burubideak labur labur ta albait argiroen erakutsiko doguz emen.

        Bostzuk ziran burubide onek. Euretan beste ainbeste izaki azaldu eutsazan albokoari: itz-ebakerea, azbegiak, eskuketa, berotasuna ta adierazle baten arazoa.

        I. Itz-ebakerea. izlari batek, bere itzak ganora bagarik, agin artean, motel, alkarren ganeraturik nai larrapastaka ebagiezkero, eztau iñor berotzen; ta iñor berotzen eztaben itzaldia alperrrekoa da. Zelan ebagi bear dira itzak zirriada ona egingo badabe? Azarri, garbi, astiro ta zoli. Azarri. Onek zer esan gura dau? Con expedición, itzek ezpanetatik belarrietarako bidean sailean ta bata bestearen ondorik ibili bear dabela. Garbi. Zer esan gura dau onek? B b esan bearko dogula, ez eme-ren antzera. Bilboko babak eztogula Milmoko mamak esan bear. Onelantxe atara bear doguz agots guztiak, oso-osorik eta garbi garbi. Geuk esango dogu-ren ordez geuk esaauu entzuteak il egiten dau, il, Ereñozti, erri baten gogo-berotasuna. Astiro, baia ez astiroegi. Diskurtsu bat buruz ikasita daroenak, irutatik bitan, umeak Dios te Salve ta Creo en Dios Padre lez batean arrapataka, ondoegi dakienean, bestean kili-kolo itz egiten dabe. Zoli. Yardulari baten itzak ondo entzunak ezpadira, oba leuke gizagaixoak isilik egon. Datorren domekan zeinbat entzule eukiko doguz? Zeinbatentzako tokia dauko Mungiako zabalak? Iru millarentzakoa? Ba iru milla ta bosteun egongo jakuz adi. Gure esanenak, ez au aiztu, gure esakizunak iru milla ta bosteungarren orrek entzun ta ulertu ezpadagiez, gure yarduna akasduna izango da. Azarri ta garbi ta astiro ta zoli ebagi dagiguzan beraz gure itzak.

2

        Azbegiak (erderaz las facciones). Izlari batek, izlari andi batek beintzat, azbegi ederretakoa izan bear dau.

        Itsusia bada, isilik egotea eun bidar oba. Gizona bere kabuz, izakerako etsigitasunez gura eztabela be, egiaren ta ontasunaren ta edertasunaren eske gurari andiz bizi da, yatorrizko gutarrez. Azbegiz ederra eztan izlari batek zelan lotuko dau entzuleen gogoa bere gogoaz? Ezin. Aren naia, borondatea, zelan beragandu? Ezin. Izlari ori itsusi-samarra izanarren, ortzargia danean, bere moztasuna gorabeera, zauzk eragitera eldu daite. Ciceronen suurreko geritz eskerga ta Mirabeauren arpegi pekazkoa dira nire eritxi onen irargiak. Begi, gure aurkari Begi Demostenes balitz be, gure izkaldian lur yoko leuke. Zegaitik? Nire itz eta gogamenen etorri ugariak eraginda? Eztiñot ezetz. Baia ni isilik egonarren, berorren itsusitasun, moztasun, ezaintasun, itxurgatasun, berorren mamutasun izugarriak lupetzatik musker bat baiño gorago yagiten eztautso itxiko.

        Ortzargia ta maitagarria balitz, kortaurreko iruletan sasturik egon dagozan kakarraldoak be badakie, musuko artaziak zabalik, eguratsean ibilten; baia ori, u! ortzillun iguingarri, sendalgoaren lotsagarri ori, u!

3

        Eskuketa. A! Itzaldi baterako zein egokia dan eskuketa sona, negurriko ta adiuntzazkoa! Anjere galant baten garrialdea ugel bitxidunak be edertu oi dau itzaldi bat onelan eskuak erabilteak. Eskuketa bagako izlari andirik banakaren bat ezagutu eida. Ez gero, Ereñozti, katuak bere erpeak lez, zuk atzamarrak banatuta edo berezirik erakutsi, baturik baiño; onelantxe. —Ta au esanda, Epikok, dendari asko begira egokiozala, eskuma goraturik luzarotxo euki eban—. Atz erakuslea gora begira dala itz egitea prailezarren oitura itxusi bat da. Sarrien eskoia erabili bear dogu, ezkerra gitxitan; noizean bein biak batera. Guztiz itxusi da eskua goian nai zabalik daukagula izketan astea. Yokoan eta maian, bazkalapal-orduetan, izaten eida norbaiten aziera ezagunen. Nik yoko ta maiari izlarien eskuketa ganeratuko neuskio. Etzintzazan bart Kartagon izan? Olabek, eztakit noren manez, alderdiko agirienoi dei egin euskun. Gozogintxo orrek kartagoarrean aukerazain ta gudalburu nor dan yakin bear leuke. Dana dala, zeu ta besteren bat ezpazan, besteok, garantzok, an gintzazan. Arangoitik esandako zerbaitek geien arritu nenduan ni. Legegizona dala, burutsua dala, asko ikasia dala! Onetan eztirudi. Gizona, Arangoitiren ustez, berez ta menduz ta izatez eida izlari. Barre egin dagigun, barre.

4

        Berotasuna. Entzuleak berotu gura badoguz, geu esaleok, izlariok, bero egon bear dogu. Oztasuna eriotzea da; berotasuna, bizia. Dakarrela Mungiako zabalera Demostenes ta bere aurkaritzat ager bedi nor? Autortegian lez dirautsut au. Bere ordez agertu dakigula Isasti, Aginbako ezyakiña. Demostenes, bere yakituria sakona ta eleantze arrigarria gora-beera, otz balego ta don Anbrus bero, Greziako izlari andiak baiño zirriada andiagoa, zauzkada sakonagoa egingo leuke gure astokillok. Au ez aztu, Agustin. Neuk yardungo dodanez, zuk yardun bear izango dozu, bero-bero. Diñogun erdirik, laurenik, zortzirenik ulertu ezarren, buru ilun gelditu leitekez, baia biotz-bero; ta itzaldi ta izkaldi geien-geienetan yardulariak entzuleen biotza ta txaloak baiño besterik eztau gura izaten, batez be entzuleak astotzar-taldea diranean. Begik gogo-berotasun au bai, badauko, ezin ukatu daite. Baia ganerako baldintasun guztietan urri dabil, motz dago. Lapiko uts batek, su ta gar-artean luzaro egonarren, alperrekoa izaten dau berotasuna. Begiren burua lapiko uts bat da. Zer daki orrek? Eta berotasuna zetarako dau?

5

        Adierazlearen arazoa. Eznaiz, Ereñozti, esaten aspertuko: askok uste daben baino neketsuago, gaitzago, zaillago da biurtzaile ta adierazlearen arazoa entzuleen burua argitu gura dabenean. Len esan dot, Agustin, domekako izkaldian biotza baiño eztodala gura. Orregaitino, mungiar buruillun onen errukiz, euren garun-artean egiaren txinpartak, lokabetasunaren su argia be izegi gura neuke. Biurtzailea ta adierazlea eztira bardin, bana dira. Eztaukat orain astirik euron banatasuna azaltzeko. Nai dala biurtzailea nai dala adierazlea, bata zein bestea antzelariaren peko bat dira, biurlanetan esan gura dot. Ez mindu, etzaitez musturtu, Ereñozti, eztot beste zentzunetan esan. Izlariaren gogamenak itzez itz ezagutu eragin bear dauz biurtzaileak. Adierazleak egoki izango leuke eskuketa be izlariarena erabiltea. Nik erderaz mungiarrai belarri batetik sartuko dautsedan guzti-guzti-guztia, irakatsiko dautsedan dan-dan-dan-dana, zuk euskeraz beste belarritik oso-oso-osorik barruratu bear izango dautsezu, zeatz-zeatz. Zeaztasun bageko biurpenak kalte andiak ekarri dagikez. Beste antze batzuetan laburpenak egoki izan oi dira nozbait; eleantzean, eleantze arte de la palabra da, izlarion antze andi onetan ez. Gizonik andienen erretratuak arra betekoak izaten dira geienak, arra-erdikoak ez gitxi. Eta izantz orretan, txiki kazkarrak izanarren, gizona osorik agertzen da. Gure arazo andi onetan laburtzea ta bizia kentzea sarri bat izaten dira. Egin dagigun, Ereñozti, datorren domekako izkaldi orretan nire ezpan erdaldun onek bost minutuko esaldi bat emoten daustela, zoli, mamintsu, zirzartekoa, asieran oiñak eta amaieran burua daukazan esaldi entzungarri ederra. Zuk, esate bat baiño ezta, Arangoitiren betiko leloari yarraigirik, nire esaldi ori, zolitasuna kenduta, mamiña ikolduta, zirzartada ilunduta, oiñak eta burua moztuta laburtuko bazeust, o neure Puertorrico ederra!! Garramaztu andi batek nire eztarri au ots bage itxi ta eskillasokumeak lez krrrrr baiño besterik ez atara al izatea gurago neuke. Bai, lagun, bai. Edozeini barriro ta barriro esango neuskio nik «Biurtzailea zara, zeatza izan zaitez».

        —Aparitara yoan bear dot belu da-ta.

        —Azken-oartxo au entzuizu yoan-orduko. Domekako lana zezaz ordainduko jatzu, Ereñozti? Zer emon dagikezugu zure laguntasunaren alderako? Isastik eta emongo daben dirua gitxi izango dala uste dot. Agiriko lanak agiriko saria bear dau. Egunen baten ni Gernika-aldeko Diputado a Cortes izatera eldu banendi, etzenduke zuk ezer galduko. Floren Andraka astokillo orrek birritan aitatu daust Mungiako alkatekuntzea. Orain daukazuen alkate au, batetik arotza dala, bestetik luzaroegi dagoala ta... «Egin nagizu neu Mungiako alkate» zearka-mearka auxe esan gura izan daust kokolo andiak. Busturik, Kartagoko sakristau orrek be, izan gura leukeala uste dot. Ez bat, ez bestea. Zeure arlo domekakoa ondo bete badagizu, Viñas de Andresen itza, Agustin Ereñozti izango da Mungiako alkate. Eta orain zerbait yakin-arazo gura dautsut. Gure izkaldirako, beste gizon andi batzun artean, don Anbrus Torrealdea, gure aldungeia ta Gernika-Bermeoetatik be asko ta asko eidatoz. Isasti ta lobaagaz euren etseko beste norbait be etorriko jaku ta ardura andiz ta zeaztasun osoz biortu, Ereñozti, nire esaldiak.

        Geiagoko baarik, adierazleari eskua luzatuta, bestela baitakoan, ezker-eskuma iñor adi eteeukan begiratu eban Epiko gureak.

        —Gizon orren barritsua! —ziñoen, zortzigarren bidarrean gitxienez, dendari astitsu ikusgura batzuk.

        Ereñoztik «Barritsu, eskilasokume ori» esanda, etsera-bidea artu eban.