XXVI. Kartagoarren makurraldia

1. Begiren erantzuna ta Aikoren Gora Bekosolo.

2. Apatxaldia.

3. Jauntxoa ta Morrosko Mungiara.

1

        Eguen goizean goiztxo Jardines-kaleko elaztegitik paper sendor andia ta eskutitz bat eroan ebezan Mungiarako trenaren gelunera. Eskutitzak azalean itz onetxek eukazan ezarrita:

                «Anton Imaz ta Ezkurdia

                Natural de Mendata».

eta barruko aldean beste onek:

                «Gora gorputz baldar ori,

                ibil-ordua da-ta».

        «Lagun zarra —zirautsan gero Begik bere adiskide maite sakristau Gatikakoari—, ikasik ondo musikatxo ori, bertso eder orrek egoki sartuta. Irakatsi gero Zabaletaren seme ta beste mutilko bizkor batzuri. Arlo onetan Zabaletak berak lagun egingo daust. Amaikak ingururako gor eztiran mungiar guztiak entzun dagiela olerki ori. Epikok zeinbat El Eco irakurri eragin eteebazan arainegun? Eun baete? Laureun paper orrek zabaldu zuek. Baserrietarako geiago bear balitz, eredua osorik dago ta beste laureun ordu betean atara daikez. Txakur txiki banan saldu egizuez ta diru orrezaz lauretako eder bat egin dagiela abeslariak, eu, Anton, lagun auela. Lenengo lau birridazkiak Mikaela nire emazteari bidali. Geroarte, Begi». Ona emen Begik Epikori emoniko erantzuna, musika ta guzti.

                Mungiako berrikari guzurtiari.

        «Itzaldi sakona... Izlari bardin bagakoa... Puertorricoko seme argitsua... Zirzarteko gurendea...».

        Epikok bere buruagaitik areanegungo El Eco de Vizcayan.

                       Erantzuna

                           I

                Bilboko alkargotzar El Rásimo

                mendean artu daben bat

                giza erostera etorri jaku

                loba Morroskoarentzat.

                Illeko sari milla errealtxo

                oparo aginduz dau lagun

                gaizdun bagako medikutxu ta

                matsik bagako mastidun.

                           II

                Bizkaiko Orador patriarcal nor dan

                Epiko txikik darakus,

                negreru baten loba baltz-zale

                El Rásimo-ren don Anbrus.

                Berak aitaren eraz Yataben

                «Osaba-lobok arbola gara,

                botodunok gure satsa».

                           III

                Oillar agertu jakun Epikok

                oillaskotxo bat dirudi,

                olajaunari dirautsanean

                «Parkeske nago, Busturi».

                Illik egozan jauntxo ta otseiña

                ikusi guraz bizturik,

                barregarrizko izlaridi bat

                sortu dauskue emen guri.

                           IV

                Aldarrilari dan Felipetxuk,

                yo ta yoz tuntun apala,

                iragarten dau Urlia izlarik

                konferenzia daukala.

                Libertadea ta progresoa

                nai politika lokala

                geitzat artuta gabero dabilz

                barre eragiten einala.

                           V

                Gure Mungia au Atenas txiki

                norbaitek gura dau egin,

                baldin Laraudok eta lagunak

                egin badagie alegin.

                Don Anbrus bera Perikles daite

                ta Demostenes Epiko,

                Yata-mendia izango dogu

                Txorierriko Olimpo.

                           VI

                Pisuergako Andres Itzontzik

                goratu guraz jauntxoa,

                aup, aup eginik beko plazara

                Donato Arraitz daroa.

                Izkaldi ori entzun gurarik

                gure eguzkia an zan barrez,

                Gaztel-odeiak goibel goibelik

                agertu ziran negarrez.

                           VII

                Etzan Sevillan bizi gau atan

                ezpan berotan guzur bat,

                guztiak onantz gogozko egoetan

                etozan Epikorentzat.

                Alkazar eta Giralda bera

                ikusi gura badozak,

                orra merketxo Masti-n papera,

                guzur-yantziz or daukazak.

                           VIII

                Gizerosleok txanpon-urtika

                boto gurarik badatoz,

                «Lokabea naiz, euskalduna naiz»

                esanda, yaurti zak orpoz.

                Mozorroz agertu arren, beti

                da mozoloa mozolo.

                Aup! Gizonak, oiu gogotik

                Gora gure Bekosolo!

        Egileak ezizen auxe ezarri eban atzenan: Aiko.

        Sakristau musikalariaren eskuetara olerki au eldu ta ordu betegarrenean, kalerik kale ebilzan, berak onetarako atonduta, zazpi mutilko oiuka ta paper saltzen. Erromar nai kartagoar, batak baiño besteak gurago, alkarren leian ziarduen erosten, irakurten ta barreka; ez gitxi oiuka agopean. Mutilko oiulari edo kantari onetatik gure ezagunenak Zabaletaren seme Krisanto, alkatearen loba Teles ta Josetxu Larrinoa ziran.

2

        Edozein uri nai basauritan mutilkotxo adinide auzkalari bi, indar bardintsukoak badira, alkarri oratuta egozka edo beera botateka diarduenean, euren apatxaldia bost minutukoa bada, orain goian dagoana gero beea yoten lau bidar gitxienez ikusten dogu, txil eraginarte, erri batzuetan geiago aiz esanarte. Mungiako kartago ta erromarrok adinide ta indar bardintsuko ta auzkalari dirana lendanik daki irakurleak. Egun onetako apatxaldian, batean Erroma dakusku goian, bestean Kartago. Epikok Begiri aupad~a yaurtigita urrengo egun batzuetan Kartago zan goi. Izkaldi-arratsaldean Erromak ots andiz bere arerioari lur yo eragin eutsan. Mungiako eskutitza agertu zan goizean ta ganerako berrogeta zortzi bat ordutan barriro artu eben gola Epikok eta lagunak. Aiko ta Begiren olerki musikaduna kalerik kale entzun ebenean, ostera, auts-artean beeratuta etzazan kartagoarrak.

        Onelango estualdi geienetan Olabe gozogiña izaten zan lagunai adorea emoteko arduraduna. Kartagoren yaube zalako? Bere menduz, izatez, odolez asmotsua zalako? Eztakigu zegaitik. Goiz atako estu ta larrialdian be bera izan zan aurrea artu ebana. «Basili —esan eutsan emazteari—, zoaz lagunakana ta, dagoana dagoan lekuan itxita, etorteko».

        Epiko, Arangoiti ta Busturi ez (gau atantxe elduko zan Bilbotik Arangoiti), beste guztiak, Gondramendi bera barruan zala, egoana egoan lekuan itxita, zintzo ta kirmen ta ordutsu agertu ziran Kartagon. Andraka zaarrak semea bidali eban bere ordez. Guztien eritxiz urrengo egunean, bariku-arrastirian, itzaldi bat, izkaldirik, controversiarik ez, egin bear zala erabagi eben. Non? Yakiña, Mungiako zabalean. Nok? Antxe egoan untzea. Laraudok yardun ori berari egokiola uste eban, zarrena zalako, bere izena kalerik kale ta agorik ago ebillelako, izlarien lenengo buruordea bera zalako.

        Floren Andrakak, iru zio onei beste ainbeste pzzzz eginda «Neuri dagokit biar arrastian diskurtsu ori egitea —esan eban—. Batetik Anton Imazi areanegun aup egin neutsalako; bestetik, ez neuk esatearren baia, edonok diño Mungian ta uriauzoetan, Viñasen urrengo izlari onena...».

        —Eu aizala?

        —Neu naizala.

        Gogorrak esan eutsezan alkarri: arroa, batak, dirukoia, besteak; babalasto ta kirten, buru-eritxi ta fepakoa. Iñorantea Andraka gazteak bere naikideari arpegira yaurtigi eutsanean «Ona emen Sabio Salomon —erantzun eutsan Laraudok—. Eskoletatik ik eta nik atera doagun yakituria arenbatekoa dok. Zaldi-artean bizi gozak biok. Ik eure gurdiari lotuta daroazan bideztiak mutu dozak eta eztauek zer andirik irakatsiko. Nik, ire ogien ordez, gizonak erabilten joadazak, sarri yakitunak be bai eta onekandik beti zerbait ikasi dagikeguk. Iñorantea! Bere buruari usain artu jautsak ala?».

        —Eta areanegun, izkaldi-ostean, erromartuko zintzazala esan zenduanean? Zu baiño kartagoar zintzoago beti izan naiz ni, Laraudo.

        —Eta zertzuk esan euazan euk, kokolo orrek, Ereñoztiren ordezkotzat erriak gura ez ta iges egin euanean?

        Eta barriro lengo letaiña iraunezkoa asi eben: babalasto, kirten, buru-eritxi... Arro berezi be entzun eban Floren Andrakak.

        Ozta ta nekez bakeak eginda, Arandui arakinaren uste auxe aintzat artu eben besteak: biak izan eitezala izlari; lenengo, Laraudo, euskeraz; gero erderaz, Floren. «Baia —ganeratu eban Aranduik— buruzagiaren baimen bagerik ezta lege ezetan astea. Felipetxuri dei egin-orduko, zoaze biok Epikogana ta bere erantzunaz onaxe etorri. Katuaren erpe-arteko sagua baizen estu egongo gara gu zeuok ikusiarte».

        Izlari biak Epikogaz egon ziran arte laburrean estutasun andirik ezeben erakutsi kartagoarrak, Aranduiren esana gorabeera; Ortiz de Treviñok bere alabatxo Amaliaren izena matsorri ta kabelina-artean paper baten taiatzen ziarduan; Gondramendi, ukondoa maian ebala, erdi-lo; Arandui bera, kartak eskuetan artuta, solitarioak ataraten. Beste enparauak isilik eta geldi.

        Epikok Adonak esaten eutsana idazten ziarduan (Aikoren olerki Gora Bekosolo erderaz ipinten) besteak agertu ekiozanean. Izlari-baltzuaren erabagi bikotxa entzunda, «Zuk Laraudo, zezaz itz egingo zenduke?» itandu eutsan Viñasek, txordo ta musturtsu begiraturik.

        —Nik ba, nik-iiii, emendik biarrera ordu askotxo be badagoz ta gogoratuko dot. Au bai, itzaldiaren azkenean Begiren paperari su emongo neuskio.

        —Eta zuk?

        —Nik —ziñoan Floren Andrakak— iru ataldun itzaldia egingo dot; lenengoan liberal izatea zer dan, demokrata izatea zer dan, bigarrenean; irugarrenean, incondisi...

        —A, bai! Meñaka ta Yatabeko astakeriak.

        —... eta gero Begiren paperari su neuk be.

        —Kaiku, burubakotzarrok! Anton Imazek egin dabena zuok eginezkero, etxatzue otu su emote orrek onik baiño kalterik geiago egingo leuskegula? U ortik! Asti gitxiegi daukat ganorabako erabagiak aintzat artzeko.

        Ezeben iñoiz Epiko ain pipermindurik ikusi. Buru makur ta erremuska kaleratu ziran izlari andi biak.

        Kartagora-bidean iñon ziranak esan ebezan Epiko zala ta etzala; ozkil, ume, buruarin, ipurloka, triperre, ugerdo. Kartagora eldu ziranean, sua ta bat ziran bien arpegiak.

        Aranduik. Gorri zatoze mutillok. Epikok amaiketakoa emon aldautsue?

        Floren Andrakak. Protesto.

        Laraudok. Amaiketakoa? Kaiku burubakotzarrak garala guztiok! Belarrondoko bat emon eztautsadanean memeloari alangoari!

        Floren Andrakak. Hay que haser un curso de apelasión.

        Aranduik. Mutil, euskeraz itz egik. Patilla andiok itxi doazanetik lengo aldean baiño be puztuago abil.

        Meñaka ta Yatabeko itzaldi-bitartean matrailla-erdiraginoko bizarra erabilen Florenek. Hay que entablar recurso de apelasión-en ordezkoak alziran bere itz len aitatuak. Ezin esan Gorabidea artu bear dogu? Ori esan baleu, batzarreko guztiak ulertuko eutsen bere gogamena, baia zoritxarrean arroa izan ta erderaz egin bear. Amaika Floren Andraka bizi dira gure artean or-emenka! Eztogu iñoiz ezagutu euskaldun buru-eritxi bat, erderaz apur bat badaki, erderara zaiki-epaiki yoten eztabenik.

        Luzaro yardun eben gure kartagoarrak eztabaidan. Gero ta gero be buruordearen asmo bat aintzat artuta, bazkalostean iru izlari, Laraudo bera, Arandui ta Floren, jauntxo ta aldungeiaren billa yoatea erabagi eben. Laraudoren lando ederrean yoan be egin ziran. Dakuskunez, iñoiz baiño gorago egoan Erroma. Kartago barriz «txil» esateko ari arian.

3

        Jauntxoaren atean ots egin ebenean, nortzuk ziran ta zetara yoazan esan bear izan eutsen otseinari. Orduantxe egon zan etxean don Anbrus. Mari zarrenak euren barrua euskeraz erakutsiarren, Floren Andrakak apelasión gora ta apelasión beera ziarduan, don Anbrus bera gogaitarazo-arte. Isasti jauntxoak, beste jauntxo garau bat aspaldion izan eztana, euskalzaletxoa zirudian. Ona zegaitik. Zalditzat caballoa ta txartelzat billetea esanarren, gure egunotan iñor ezta lotsatzen, ez esale ez entzulerik; baia costudera, nai sernos, nai eslegir, nai alkordar ta sospresa nai méndigo entzunda, don Anbrusi irribarre egiten eutsen ta gurago izaten eban euskeraz yardun. Laraudok estalki bagarik agertu ebazan bere gogamenak: «Aurrelari on bat bear dogu Mungialdean, bestela galduak gara. Bibote utsak eztau mutilla gizon egiten. Epiko beti Epiko izango da. Betoz eurok, osaba-lobok, geure artera. Hotel Terrninusik an eztaukagu, baia ostatu politta dauko Lamiaranek. Oge zuri ederrak, guztia garbi; yan be eztabe txarto yango, geli ta ogi egunekoak, ortuaria non obea? Conde de Montellano ezagututen etedau berorrek, don Anbrus? Egun ta erdian euki eban Lamiaranek ostatuz. Neuk ekarri neban gero Bilbora ta pozik etorren gizona».

        Onetan, osabak atarakoxe dei eginda, Morrosko agertu zan euren artean. Oni be luzaro ta minduta erakutsi eutsazan Laraudok Viñasen Epikokeriak. Itz bigunez ta zurrez ibitu eutsan aldungeiak bere bizitasuna. «Ezta asko, Laraudo, ezta arrigarria minduta dagoan gizon bat marre izatea, nakar aurkitzea, garratz agertzea. Begiren bertso lotsabakoak nor mindu ez? Bestela, guztiok ondo dakizuena, Viñas baiño mutil adikorragorik, bigunagorik, txeratsuagorik gitxi».

        Floren izan zan lenengo ibitu ta baketu zana. Mungian egun aretan egoteari egoki eritxon Torrealdeak, aspaldion egoan gurarik eta osaba zuritu ezinik lor andiak izan ebazan. Bere atzerapiderik andiena auxe zan: «Ni an, trenaren txistua eskuan eztodala gau ta egun banago, oraindanixek dakit yazoko dana, yazo bear ezleukeana, a la inglesa asi gintzazan-ta. «Don Anbrus, dirua; don Anbrus eskuartea; don Anbrus, ezkurra; don Anbrus, txintxin bear dogu emen; bestela eztago ama etsean, gureak egin dan, au yoan zan». Eta, gizonak, amaika buruauste mingots!».

        —Betiko leloa —bere artean Morroskok—. Onek urrengo itzokaz legundu eutsan osabari bere atzerapide ta nakartasuna: «Osaba, ostatua ordaintzeko bestetxo eroan bei, dujn-dujn, ez diru geiago. Eta gero don Anbruska ta txintxin-eske datozanai auxe esan begioe: eskuartean eztaukala, diruetserako astirik eztagoala, gero emongo dabela ta...».

        —Corriente. Goazan orduan —erantzun eban jauntxoak.

        Arik ordu betera jaurunerako bidea artu eben. Floren Andrakak, lando ederra Zabalbiden gora asi zanean «Ortxe goitxoan saltzen dira bolanderak —esan eban—. Erosiko etedodaz?».

        —Ederto gogoratua-esateko egon zan Tomas Morrosko, baia osabaren bildurrez ezeban murtik egin. Don Anbrusek ez entzun egin eban.

        Goratxoago, Zabalbideko pelotatokiaren aurrez aur ozta eldu ziranean, «Ementxe saltzen dira» esan eban Florenek.

        —Ezkontzera oa ala? —itandu eutsan jauntxoak.

        Autu auxe, kazkarra zala, izan zan Mungiara elduarte erabili ebenik goratsuena.