XXIX. Erromarren garaipena

1. Epikoren zemaiak.

2. Garailarien asmoak.

3. Azpiratuenak.

4. Tete ta Epiko.

5. Morroskoren eskutitz bat.

1

        Yataben arratsaldeko lauren drangadan, oi danez, atabakatik paperak atara ebezanean, arriturik geratu ziran kartagoarrak, ekusena sinistu gura ezebela. Morroskoren izena zortzi paperek euken; beste enparauak, larogeta lau, Jose Andres Bekosolorentzakoak ziran. Zoritxardun yokalariak kartakaz egiten dabena —orraztu ta laban-laban ipiniarte nastau— egin eban batek paper arekaz: iru bidar eskuetan artu ta banan banan zeinbatu. Iruretan bardin: 8 eta 84.

        Bostak inguruan agertu zan Epiko. Gure itxasotxo au neguan sarri izan oidana zan Epikoren arpegia barri au emon eutsenean: bits utsa. Ango aukerazain Andraka zarra eskolara eroanda, bata bestearen ganean itaune bi onetxek zuzendu eutsazan:

        —Zeinbat maister daukaz Isastik Yataben? Zeinbat diru, egiazko diru, emon dozu zeuk berton?

        —Maisterrak, baa, maisterrak-a amar dira. Dirua berrogeta amar gizoni emon dautset nik, bakotxari ogeta bost peseta, egiazko dirua.

        —Amar ta berrogeta amar irurogei. Irurogei boto atabakan sartu ta atabakatik zortzi atara; berrogeta amabi ostu dauskuez. Ekarri ona nire berrogeta amabiok, bestela baitegira doaz guztiak, aukera-maian egon diran diranak; eta zeu, Andraka, etzara atzeren izango. Au ezta Txorierri, au Lapurrerri da.

        Beste onenbeste esan eutsan Epikok Pedranton alkateari.

        —Gu ezkara lapurrak —erantzun eutsan onek—. Deduzko gizona da Yatabeko semea.

        —Ta lapurrik andiena zeu zara, Pedranton.

        Andraka zarra arteratu ezpalitzakioe, zati-zati egingo eban Pedranton Latsibik Epiko miin-luze.

2

        Erroman, seirak aurretxoan, zertan guztiko barriak eukezan: Bermeo ta Gernika-aldekoak telegrafuz, bideztien bitartez Mungiaingurukoak. Larrinoak burruko-azala gainako paper andi baten eta erpurua langoxe izkira andiz onelantxe iragarri eban aukera atzea:

GARAIPENA

Bekosolok eta lagunak: 4.359

Besteak: 4.318

GORA ERROMA

        Paper au etse-arresian FARMACIA DE LARRINOA-ren beeko aldetxoan itsasten ziarduenartean, Anton Imazek, Begik, Zabaletak eta erromar agirienak, kalearen erdi-erdian euren ereserkia abestu eben:

                Bilboko alkargotzar el Rásimo

                mendean artu daben bat

                giza-erostera etorri jaku

                loba Morroskoarentzat.

        Mauri indianua ta Zabaleta Bekosologana garaipenaren barri emotera yoan ziran eta adiskide guztien artean Begiri apari bat emotea erabagi eben. Non ta noiz ta zelangoa? Irurak Erromaratuta, besteakaz batera, aukeratu ebezan iru zertzeladok. Non? Gatikako Abadenen. Noiz? Urrengo gabean. Zelangoa? Inoizko zautarik ederrena.

3

        Kartagoarrak isil, apal ta sor ebilzan. Aurrerengoak, don Anbrusek, Morroskok eta Epikok, zazpirak inguruan Bilbora-bidea artu eben. Besteak ezeben, beste sarri lez, Basili etserik etse erabili bear izan; ziranak euren kabuz yo eben euren batzokira. Auturik erabiliena auxe izan eben: Zegaitik izan gara azpiratuak. Arandui burutsuaren ustez Epikoren buruarintasunak emon eutsan Erromari garaipena. Laraudoren eritxian, dirurik ezak. Andraka zarraren aburuz, izlarien lan urriak. «Itzaldi geitxoago egin bagendu, txapelean geukan diputadukuntzea» zinoan Florenen aitak.

        Jauntxoa ta lagunak artez-artez El Rásimora yoan ziran. Betebeterik egoan orduko Santa Maria-kaleko idazku entzutetsua. Erabagi andi bat, Napoleon-en betekoa, artu eben gau atan: «Datorrena datorrela garailari izan bear dogu. Onetarako aukeraldiko agiri bat nai geiago aizundu bear badira, aizundu dagiguzan; erre bear badira, erre». El Rásimo-koak dakuskunez, Floren Andraka baizen inkondisionalak ziran: arek euren buruen inkondisional; Floren, don Anbrusena. Beste goi-be andirik ezeuken. Idazku atako nagosia onelango arazoetan aztura andiko politikoa zan ta bere itz añenti ta durunditsua izaten zan beti epaidun ango batzarretan. Presidente de la Concordia Cívica izenez don Anbrus zan, lendanik dakigu au; baia izatez don Tito Olabarri. Onek, erabagi ori artu ebenean, otzotzik, arpegiari zirkin andirik eragin baga «Gizonak —esan eutsen—, Argandak diraustanez, errazen aizundu daiten agiria Yatabekoa da».

        —Bai, gizonak —ziñoan idaz-mutilen buru Argandak—. 8 ta 84 agirikoak 68 ta 24 izan bear dabe. 8-ri aurretik 6 ezartea lan erraza da. 84-ren ordez 24 erakustea ezta gauza gatxa. Viñasen eskuak, bisturi zorrotza sarritxo erabili daben esku bigun zoli orrek, aizto zorrotz batez 8 orreri karrak-karrak-karrak erdi-inguruko marratxoa kenduta, bi edo iru minutu baiño lenago, 2-ren taiua emongo dautse. Ezalda egia, Viñas?

        —Aizundu nik?

        —Aizundu ez, ordezkotu —erantzun eutsan Argandak.

        —Caraculiambro! —esan eban don Titok Viñasi begira—. Monjatxoen ingirak aukera-egunetan! Yatabeko autarki batzaille ni izan banintz, neu izango nintzan zer ori egitekoa. Bitartekoentzat dirua bear izango da ta erruki bagarik emon.

        —Jaunak ganeratu eban Viñasek, dirua emon! Nondik? Illebete ta geitxoago da zeuen izenean sendalari ta autarki-batzaille Mungian nagoala, ta erreal bat ikusteko nago!

        —Cartulina! —deadar egin eban idazku-yaubeak don Anbrusi asarrez begira. Zeinbat izango zan Viñasen sari ilekoa?

        —Milla erreal.

        —Milla ta milla... au zer da gizon batentzat? —Eta sakeletik diru-paper bat atara ta «Guztion izenean artuizuz, Viñas, milla peseta onek» esan eban don Titok.

        —Eskerrik asko.

        —Eguenean agiri guztiak epailearen eskuetara Gernikara yo bear dabe. Bein araezkero, galduak gara. Orduko egin bear da egikizuntxo ori, Yataben bertan.

        —Jaunak, nire bisturi zorrotzak aragi ta azur ebaten badaki, paperik eztau iñoiz ez urratu ez karrakatu.

        —Caracoles! Azurrak bai ta papera ez! Arrizkoak aldira baserritarren aukera-agiriak? Ori erabagita dago. La Concordian erabagiten dana bete egiten da, ak gura ezpadau be.

        Itz onek ebakeran gora begiratu eban idazku-yaube añentiak. Eta geiagoko bagarik zutunduta «Orain El Antiguo-ra —esan eban—. Aparitan gero meatokiak aitatu, besterik ez».

        Yatetxera yoazala, Morroskok Epikori, eskua besapean sartuta, itaune au egin eutsan:

        —Ezaldok don Titogaz gaurrarte itz egin? Au da gizona! Onelango bategaz mundu barri bat menpetu daite. Colon ta Hernan Cortés onen sainar etziran.

        Epikok ezeutsan ezer erantzun. Apalartean ezeban itz bat atara, yan be gitxi. Morroskori, Epiko birbiztuko bazan, arrebaren bitartekotasuna bear zala otu ekion eta don Anbrusi belarrian itz onetxek sartu eutsazan:

        —Osaba, gure Tetek andra Isidorarentzat mandatutxo bat dauko. Aspaldion egon da bidaltzeko. lzkaldi-egunean ondoeztxo bat izan ebala ta besteren baten beragaz arratsalde bat igarotera yoango dala. Gero beragana yoan bear izango dogu, Perikok mandatu ori Mungiara eroan dagian.

        Apalduta gero, alkarri agur eginda, don Titok Epikori eskua estutuaz «Viñas —esan eutsan—, Tito Olabarri ezta adiskideakaz aztuten».

4

        Torrealdearen alargun Juana Isastiren etsera yoan ziran gerotxoago bere neba don Anbrus, seme Morrosko ta suin-nai Viñas, Morrosko beste biak baiño leenago. Berandu izanarren, ogeratu bagarik egozan etsekoak aukera-barriak yakitearren.

        —Irabaztez geuk irabazi dogu —esan eutsen Tomasek ama ta arrebari—, baia Begi deabruak egin dauskun okerreriatxo bat zuzendu bear izango dogu. Tete arreba maitea, zeure eskuetan dago ni diputadu izatea ta ez izatea.

        —Nire eskuetan!

        —Periko Viñasi emon dautso don Titok arazo ori ta nakartxo ta gogo bagarik dakust gure adiskidea. Zeuk berari iztxo bat esatea naikoa da Begiren amarrua ta irusakua ezereztuteko. Esaiozu auxe: «Periko, goraintziak andra Isidorari. Eztot aztuko zuk Tomasen alde egin dagizuna». Oraintxe datorku bera, osaba lagun dabela.

        —Esaiozu zeuk, esan begio osabak, esan begio amak, esan dagiola gura dabenak. Nik eztautsat itzik zuzenduko.

        —Tete! Tete! Oraintxe datorrela. Besterik ezpada, dei egin dagizugunean, eskua emoiozu, arpegia txordoegitu bagarik. Auxe, besterik ezarren; bestela galduak gara-ta.

        Oiñ-otsak geroago ta urrago, geroago ta zoliago ziran. Tete, gogaldi txarreko, arpegia sutan ebala, bere gelara yoan zan. Jauntxoa ta Epiko sartuta etsarira yoan ziraneko, Morroskok osabari «Banekian nik —esan eutsan—. Tetek Mungiarako mandatu bat dauko ta Periko gogo onez izango alda bere mandatari. Bere billa noa».

        Gitxienez iru minutu igaro ziran neskatilla ederra agertu-orduko. Ezeban ezetara Viñasgana etorri gura. Tomasek beste ezelan zuritu ezin ebanean, ukabil biak ezpanen ondoratuta gogor zemaitu eban «Zital ori» esanda. Neskatilla isilik eta dekor. Azkenez belauniko bere aurrean yarrita «Tete —esan eutsan nebak—, zeure aitari zeutsan maitetasunagaitik erdu ta eskua emon egiozu. Itz bat egingo ezpadozu be, erdu. Zeure esku emote orretantxe datzaz nire diputadukuntza ta senikera osoaren izen ona ta dedua».

        Billa osaba etorri ezpalitzakio, ezeban a iñok bere ezetzetik atarako. Agertu zanean, Morroskok bere biozketak irribarrez zurikatuta, «Neskatilla batzuk bai lotsorrak izan! Ezta monja zarratuak balitzaz be, diran baiño lotsorrago. Goizeon esan dozuna, Tete, andra Isidorari goraintziak emon ta laster bera ikustera yoango zarala esatea, Perico Viñas gure adiskide zintzo onek pozik beteko dau».

        Neskatilla isilik eta geldi.

        —Gero biar edo etzi ementxe geure artean bazkalduko dau Pericok, gure onerako egin dabezan lanak onenbeste bear dabe ta.

        Tete soiña ta gogoa lotsak lotuta baileukatsazan, zirkinga, zurezkoa zirudiala, egoan.

        —Zer gomutara niri etorriko, ta gure aita zanari bein baiño sarriago entzun neutsan, gure ama izango zana lenengoz ikusi ebanean, ezeutsala andere Juana Isastik lotsaz itz bat egin, biotzez maite izanarren.

        Len baiño askozaz gorriago Tete.

        —Aurra, gazteak! Berandu da, batez be Mungiara yoateko dagoan onentzat eta ondo izango da, lotsaketatxo orrek aizeari emonda, alkarri agur egitea. Aurra, Tete! Emon Perikori esku ori.

        Negar tanta andi bi eriozala, luzatu eutsan Tetek (luzatu ez, ozta erakutsi) bere esku zuri mardoa.

        Epikok malko arek ikusita, biotza, argizaia sutondoan lez, bigun bigun ebala, esker andiakaz artu eutsan eskua Teteri.

        —Negar-anpulu orrek zorizko mundu barri bat, zerua baizen ederra, erdi-ikusi eragin dauste —esan eutsan Epikok Morroskori—, onek mailladian beera lagun egin eutsanean.

        Morroskok arrituta itandu eutsan «Orretaraezkero pozik zagoz?».

        —Pozik ez, zororik.

        —Gertu zagoz orain, Periko, El Rásimon esan dautsuen ordezketa ori egiteko?

        —Nik, neure Tete maitearen ederrarren, edozer egingo neuke; paper bat ez, eun; ordezkotu nai aizundu, zatitu nai erre, gura dozuena.

        —Ezetan asi orduko, egin zaitez biar goizean goiztxo gure adiskide ta gogaide Ortiz de Treviñogaz.

5

        Gaberdi-inguruan eldu zan Epiko etsera. Bere kisketotsak entzunda, Adona atarira yatsi zanean, milla pesetako papera eskuan ipiñita, itz onek esan eutsazan Viñasek:

        —Biar goizean diru au zeetu egikezu ta lengo illeko saria ta asi dogun onetakoa biak artu. Iñor izan alda nire bila?

        —Basili birritan, beste iñor ez.

        Esku-zabala zan Perico Viñas. Sakel-betea izan balitz, Adona ta bere alabatxoa etziran txarto izango. Loak ezeban gau atan artu ta etxakon gatx izan zazpiretan ogea iztea. Barua austen egoala, Gernikako zalkurdi bat eldu zan bere atarira, barruan iñor bagarik.

        Eskutitz andi bat ekarren zaltzainak. Azalean itz onetxek agir, ebazan:

Urgentísimo.

Al Lic. D. Pedro Viñas de Andrés.
Torrealdea, diputado electo.

        Barrua be erderazkoa zan. Euskeraz emongo dautsagu irakurleari.

        —Adiskide mamiña, neure adiskiderik onena. Bart Bilbon erabagirikoa aldatu egin bear izan dogu. Ordezketa, zeuk zeure eskuz egin bagarik, oba izango da beste batek egitea. Zuk eskua sartuezkero, ezagun izango eilitzate ta kaltegarri. Autagiria idatzi daben eskuak berak ezarri bear dau 8-ren aurrean 6.

        Latsibiko aitasemeak, alkatea ta aita, Gernikara erakarteko auxe esan egiezu: «Don Anbrus Isasti zalduna da. Bein emoniko itza eztau betetzaka izten. Latsibi zeuei saltzea eskini eban. Eroaizue zeuekaz etse-dirua ta gaur iluntzean angoxe baratari baten aurrean egingo zare etse-yaube». Bide batez bekar Pedrantonek autagiria, juezari emoteko. Ementxe egingo dogu al dana, bear dana, gura doguna. Gizaburuagako paperaz Lekeition egin ebena zegaitik eztogu egingo Gernikan Yatabekoaz? Kirtenetik oratuta daukagu sartagiña ta aurrera.

        Uste eztogun okerraldi bat balitz, txarren txarrena zer izango etelitzate? Baserritar kokoloren bat baituran luzarotxo egotea. Satsa, lurrerako bakarrik ez, baitegietarako be ona da. Iluntzean urten ortik, alkatea ta aita lagun dozuzala, ta Soduperen ostatu onetaraxe etorri.

        Osaba-lobok emen izango gara. Zeu zara, Perico, nire ta gure gorde-ol bakarra. Anaigei bategandik guztia itxaron dagiket.

        Zeure besartean. Gernikatik goizaldeko iruretan.

        Tomas Torrealdea Isasti.

        Eskutitz au karpeta-barruan ebala Treviñogana yoan zan Epiko. Arriturik entzun eutsazan ak beronen lazka-asmo onek.

        —Zer diraustazu, Treviño?

        —Uste izan egizu, Viñas, orma il bategaz itz egin dozula. Nik eztautsat inori orrezaz ezer aitatuko, emazteari be ez. Nire gomutak okada baten yaurtigi dauz barri orrek, artu ta batera. Orain eztakit arean tautik.

        —Ezaldozu onetan lagun izan gura?

        —Zetan?

        —Yatabeko autagiria ordezkotu bear dogu ta...

        —Nik eztakit ezertxo be. Oso-osorik aztu datala, gizona, osoosorik.

        —Barriro esango dautsut.

        —Zetarako? Eztot astirik, eskolarako ordua dot.

        —Nik uste neban, Treviño, egiazko adiskide ta gogaidea zenduguzala.

        —Mungian ni maisu naiz, eznaiz besterik ezer.

        —Ezalzara liberala?

        —Liberala banintz, lotsa izango nintzate aztu jatazan gauza orrek egiten.

        Gosal-aurrean Gernikatik etorririko lorgailluan Yatabera yoan zan Epiko. Treviño bere umeakana. Yatabera eldu zanean, Epikok agindu auxe emon eutsan zaltzainari: «Zoaz iluntzerarte Mungiara nai beste edozein tokitara. Iluntzean erdu barriro onaxe. Gizon bigaz yatsiko naiz ni».