XIV. Casus belli

1. Aginbako ta Epiko Busturirenera.

2. Ikustaldi iruskintsua.

3. Aginbako ta laguna Kartagora.

1

        Sendalari gaztea Bilbora eldu baiño leenago zabaldu zan Mungian bera non zaneko barria. Begi, poza sinistu ezinda, etseak be ezin artuta, Erromara yoan zan, lagun artean goiz atako yazoera mamintsuak iruskintzera.

        —Mutilkoak, guk ikusi bear doguz arratsaldean ikustekoak!! Gura dozue tema egin Aginbako gaur Epikogaz emen izan baietz?

        Arratsalderdian, trena eldu baiño ordu-lauren luzea lenagotik gelune-aldera noizik noizera begiratu eroen dendarik geienetatik bat edo batzuk.

        Eta Laukarizpeko atxulotik urtenda, ke-adarrez erdi estaldurik, suburdia txistuka asi zanean, egunoko ikusgurarik geien ebilen gelune-inguruetan.

        Ez alkarri ez iñori ezeutsen txit bat esan Bilbotiko bideztiak, Aginbakok eta Epikok, gelunea atzean itxita Busturiren bizitokira elduarte. Bai eurak begiz ondo negurtuak izan! Etse bat ezegoan kale nagosian, leioan ezpazan atean beintzat, ikusguraren batzuk agiri ezebazanik. Erroma-aurrean ate ta oinbide-bitartean sel gizon egozan, atzerengo Begi, elizgizon morrosko andi baten sorbalda-ostean ostendurik.

        Larrinoa botikarioak bere mintzo lodi zoliaz «Eztakutsue ezer berarizkorik jauntxoagan?» ziñoan.

        —Esku-makillda? Leengo egun baten be orixe ekarri eban, banbuzkoa.

        —Ez, beste zerbait. Begiratu ondo arpegira.

        —Surpekoa beti lez gorriturik jakak, betaurrekoak urrebitsezkoak, egunero darabilzanak.

        —Begiratu ezpanetara. Gizonak, gizonak! Non dozuez begiok? Agin barriak jakazak.

        —Etxakiat orixe.

        —Baietz. Otxorio or etedabil? Otxorio, Otxorioooo!

        —Ezegioek esan Otxorio, bestela arriren bategaz yoko aue orrek.

        —Nik etxakiat euron izenik eta...

        —Gazteenari Julian deritxo, zarrenari Batista.

        —Batista, oa eurakana, andikiak dozak, aberatsak; dirua emongo dauek. Oa ta esan egioek, uria ikustera badatoz, euk erakutsiko dautsezala emengo bazter-mazterrok. Zarrenari esan gero. Mutillak, jauntxoa izketan asitakoan ondo begiratu agora.

        Otxorio gitxirena eurakana eldu-orduko, Busturiren etseko atarian sartu ziran etorri-barriok. Gazteenak, Epikok, geldituaz «Gura dau ni ementxe geratzea? Nik, neuk, egi egia, gurago neuke» esan eban.

        —Ez, mutil; gora biok.

        —Orretaraezkero sendalaria ementxe geratuko da. Azpisugearen etsera Pedro Viñas soil-soilik doa. «A casa del traidor solo va Pedro Viñas» ziran bere itzak.

        Erromarrak eztabaidan ziarduen. Batek, Zabaletak, Larrinoak egia esan ebala zinoan, jauntxoak ezpanak urtentxo ekazala ta agin barridun etorri izango zala. Elizgizon sorbalda-zabalak, Begi zirikatzearren, besteai kiñu eginda «Gizonak —esan eutsen—, jauntxoari gaur urtu jako, gaur amaitu jako bere ezizena. Aurrerantzean, yatabear bere maistarrak oi dabenez, geuk be don Anbrus esan bear izango dogu».

        —Nori? —zinoan Begi sendalariak—. Aginak badaukaz, baituretseren baten merkezaroan erosi izango dauz arlote orrek.

        —Baia, Donato, nai merke dirala nai dirala gora, aginak agin dira ta guk agindunari ezin aginbako esan.

        —Zeugaz nago, don Biribil. Agin esango dautsagu; Agin, Aginbakoren ordez. Neu be begi ederduna naizalako ezalnozue Begi izentatzen?

        Algaraka, barre-zantzoka artu ebezan heste bostak Arraitzen itz onek.

2

        Busturi etzan arritu Ana Mari otseinak don Anbrus ta mediku gaztea iragarri eutsazanean. Bere emaztea, ikustaldi au itxaroten ebalako, autsak zokondoetatik ondo kenduta gero, bestetan baiño apaiñago yantzita, alaba mindunaren ondoan isil-isilik egoan, zer yazoko etezanen arduratan. Bien artean senarra yoko eben bildurrez, otseinari «Ana Mari esan eutsan, zoaz aiztagana ta kaltzerdiaz datorrela. Bizkor ibili».

        Senarra etsarian zan bitartean, bazkaltegiko bazter baten, lorontzi txikitxo-artean euken irudian zurt begiratuaz, Agur Maria bat eraspen andiz zuzendu eutsan ta irudi-aurreko txiribiria, oriotan katillutxo pitin baten eukan arkai tentan tatana izegita itxi eban. Gero Ana Mari ta Adona umeak yagoten egozala, beatzen ganean etsari-ondoko gelan, zaratarik egin baarik, sartu zan Gumer. Tamal andiz, bere belarriak bitarteko atea yoten ipini-orduko, auturik erdia aizeak eroan eutsan. Bere senarraren aldia zan.

        —Eztauko zeri eraginik; irakurri gura eztaben erri bati yardun batek zauskada andiago eragin bear dautso. Guk Arangoitirenean lenengo ta Kartagon gero erabagi gebanez basauritxo guztietan yardunak, berbaldiak, dikurtsuak izan balira...! Bart izlari baltzu bat sortu genduan Kartagon. Ezeteda belutxo izango?

        —Zer egin dozu zeuk, Juan Andres, diskurtsu orrek taiatu ta erriaren aurrean agertu bagarik?

        —Nik Berinoleagan lan egin. Ementxe berberton eztauko ordelaria, orretan maisu dana? Autarki-batzailletzat eztauskue Bilbotik Viñas Jaun au bialdu?

        Isilaldi bat emen. Burdinbidean etozala, jauntxoak Busturi gordinik yan bear ebala esan zegikean.

        Ostera zeinbat urrago, otzago ta lotuago egoan, batez be onen arpegi benazkoa ikusita. Alangoren baten, nondik edo andik euren isiltasun au eten bear eben ta bi asi ziran batera ezgauzaren bat esaten.

        Busturik: Eta noiz...

        Aginbakok: Gure alderdiko eletoreak gauza onik...

        —Emen, garaitzeko, len azaldu neutsana —erantzun eutsan pozik Busturik—, diru andia bear. A! ta eskerrak Bekosolo marraskulu baten antzera oskolean sartuta egoteari; bestela...

        —Bera ezarren, Begi yo ta su eidabil, Anton Imaz kokolo andi ori lagun dabela, auzunerik auzune.

        Begiren izenak rural zausk eragin eutsen. Isiltasunaren bildurrez zauskada ori zurikaturik eta berekiak eta antzekoak etziran gogamen bi alkartuaz «Ori egia —zinoan Busturik—, eta baserritarrak eztarabile beste geirik euren autuetan. Berori be asi zan, don Anbrus. Ekin baleutso, ekin, beste txorik kantauko euskun. Izlari baltzu barri ori naikoa ezpada, bertsolari batzuk ekarri leitez oraindino eta ardantegirik ardantegi dabilzala. Viñas sendalariak, gure erri onen odolotsa artzen asi da-ta, onezkero badaki...».

        —Egon bein —ziñoan Epikok, eta onetxek izan ziran bere lenengo itzak—. Sendalaria bean geratu da, atarian. Ona, bizileku onetara, Isasti jaunaren adiskide Pedro Viñas soil-soilik etorri da.

        Apurren baten zer esan ezekiela, mina zerbaitez lotuta baileuken, egozan irurak. Gumerrek errosarioaren laugarren arena ezpan-artean erabilen. Epikok orduan, lengo ta oraingo zauskada Busturirenak bildurrezkoak ziralakoan, bizkortuta, min-min eginaz «Mediku bat datorren etsera —zinoan— bigarrena ezta etorten, berariz deitua izan ezik».

        Beste isilalditxo bat. Iruretarik auxe luzeena, arriskuz ernalduena. Epikok Busturi, burua erdimakurrik ikusita, azpiratu-aginik eukalakoan, albokera ta irriz begiratuaz, itz gogor onetxek ebagi ebazan: «Lokabetasunaren gordetzaile izateko baiño azpisuge izateko egokiago da bein sotana baltza soineratu dabena».

        Esan baeban, esan eban. Burdin-adur goriak betseinean ikutu baleutso, etzan Busturi bizkorrago lerdenduko. Burua zut, bekokia tximurrik eta ezpanak zauskadaz dart dart ebazala, mediku miinluzeari begietara adi egoan azpisugetzakoa; ezpanetara gero, itz geiagoren eske bailegoan.

        —Txotxolo, ozkil, txepetxa lez ipurloka abilen kaxkar ori! —Alango mintzorik! Etzirudian eztarrikoa, zer zan a! Aginbakok ezeban iñoiz bere erritar au edu onetan berotuta ikusi. Epikok, oarkuntza baarik, yesarlekua atzeratu egin eban. Isilaldi au etzan ordurartekoak langoa.

        Belarriak bitarteko atean yosita lez eukazan-emakumeak iñok baiño sakonagorik olajaun sumindua ezagutuarren, ezeban uste mendu onen bero, onen sugarri, onen aserrakorduna zanik. Kaleko entzungura geienak etse-inguruan batuta, obeto sorostearren, burua oker-oker ta begiak itxita eukezan.

        —Azpisuge neu, azpisuge! Gaur nire azpikeriaren bat, ementxe, iruron aurrean ager ezpadagik, agertu, ortxe beera, balkoi orretan beera yoango aiz kalera, ozkil, buruarin ori.

        Isiltasun labur baten urrengo.

        —Lokabetasuna agominean artuta, guraso bati, berak ondoen deritxon sendalaria alaba gaizdunarentzat ekarteko eskubidea kendu gura zeuskioe, arloteok, bat orrek eta beste onek.

        Adurra zerion Busturiri ezpanetatik, begietatik txinpartak. Kalean, itz egin gura ebanari «Ixo» oi danez esan bearrean, atz bat ezpanetan ezarrita isilik egon eragiten eutsen. Aginbakok apal apal ta gorputzari zirkintxo bat eragin bage «Mediku oba bat genre artean eukita ziñoan eztozula ondo egin...».

        —Mediku obea non? Ezaldakizu Bilboko sendalari andi batek Arangoitirenean, oraindiño urte bete eztala, gure mediku yakintsu onezaz esan ebana? Au emen daukagula, zetarako gabiltzan besterik ekarten. Eta zuk, Isasti, atzo goizean igorri zeustan eskutitz onetan ezyakinaren semetzataukazuz Begi ta Bekosolo, Larrinoa ta Zabaleta, abade ta elizainok. Zeuk nongo Unibersidadetan ikasiak dozuz zeure yakituria andiok? Elizgizonak ikasten daben erdia bazeki, gaur lango amar zekike: Ezyakinaren semeak!

        Jauntxoak, sare aretatik iges egiteko mailla ausi bat aurkitu ebanean «Arraitzek Madriden lez Viñasek Valladoliden ikasi dau» zirautsan.

        —Valladoliden ikasi e? Bai barriketan ta zaplanderiak egiten. Zu, zeure zorionerako, elizkoia bazintzaz, emen dagoan prakestu au, Kartagoko sakristau lez egunero mezatara al-lebilke.

        —Nik olango gauzetan, mediku jaunen zer orretan, eztakit ezer ta ezin agertu dagikedaz onen ikaste andiok.

        —Beronek agertu dagizala  —irribarrez ta otz otz erantzun eutsan Busturik.

        Epiko ilda lez egoan, zurbil, giltzetako zanetan odol illuna agiri ebala.

        —Baia norberak norbere burua ezin goratu —ziñoan indianu arrituak.

        —Ezetz? —Lengo irribarrea baiño be otzagoaz zerraion Busturik—. Viñas sendalaria atarian geratu jaku; ona, bizileku onetara, don Pedro Viñas de Andrés soil-soilik etorri da. Don Pedrok emen diñoana eztau Viñas medikuak andik entzun al izango, ikaste ta onespen andi orrek isiltxorik edatsiezkero. Zetan gara, don Pedro? Zeure erantzunaren zain nago aspaldion.

        Gorantz ta beranzko arnasaldi antzitsu baten ostean, begiak lotsaz itxita «Nik, nik —zinoan Epikok— eztot izan zu mindu ta iraunduteko gogokizunik».

        Samurtzen asi ekion Busturiri biotza itz apal motel onek entzueran; baiña bere buru iraunduari zor eutsan begiruneak itz mingots onek ekarri eutsazan ezpanetara:

        —Viñas jauna, irutatik bat: edo azpisugea naizan agiriak argitara, edo parka eskatu, edo bestela ementxe beera dago kalera-bidea.

        Azken itzok ezkerreko eskua pendiz aldera luzatuaz atara ebazan Busturik; eta gero koratilloaren botoi-artean, erpurua ta atxikarra ez, beste iru atzak sartuta, begiak zabal zabalik, jauntxoaren bekokira adi gelditu zan.

        Viñasek, amurruzko negar-tanta gora etorkiazanai biderik ez emotearren, begiak indarrez itxita, gorputz guztiko dardara andi baten urren, itz soil, durundi bageko bi onek ebagi ebazan:

        —Parkeske nago.

        —Parkeske zagozala diñozunezkero, amaitu da emengo arloa —zoli zoli erantzunda Busturi bere burua askatu baileutsen, zutundurik beti betiko mintzo eztarritikoaz arrotz biai esan eutsen—. Gizonak, nik eztaukat zeresan geiago. Zeuok?

        Onek be, biok zutunduta, ezer erantzun baarik, atera-bidea artu eben. An, urteeran, ez zino minorik, ez esku emoterik. «Agur gizonak» esan eutsen etseyaubeak eta alantxe ta atantxe amaitu zan egun atako ikustaldi iruzkintsua.

3

        Goiko atea barrutik zabaldueran entzuniko txilin-osoak ataritik tokiak artuala lagun kaleratu ebazan, kalekoak alkarri bultzaka sakabanatuaz. Zulubian beera gorpu baten ondoren lez etozanentzat axe zan unerik, tangorik apalgarriena, lotsagarriena.

        Urian gitxi gelditu zan gizonik, eta emakumerik ez asko, arratsalde atan kale nagosira yo baakorik. Guztien begiak amazazpigarren etseko atari-agoan euken euren soen itua. Andik Kartagora kale-erdia baiño geiago igaro bear eben jauntxoak eta bere autarkibatzaileak. Zer da dedua? beinola itandu ebanak ezeukan zeri itandu zer da lotsa?, arpegian agiri eban lotsa gorria-ta. Beera begira yoazala, Otxorio gitxirenak «Jaunak —esan eutsen—, uria ikustera badatoz, geuk erakutsiko dautseguz emengo ingurumari guzti-guztiguztiak; geuk, geuk, geuk».

        —Ken ortik, iñusente arrrrraio orrek!

        Aginak orduantxe erakutsi ebazan don Anbrusek, banbuzko makila lodia yasota, amurruz; agin zuri ederrak, inoiz ezer txikitu bagako aginak.

        Egun atan Busturiren izena, lengo aldean baiño be begirune ta entzutetsuago egin zan. Aldeko ta aurkari, kaletar ta baserriko, adiskide ta arerio, ezagun guztiak lotsa andiago izan eutsen aurrerantzean. Gumer, bere emaztea, bazkaltegira aurt eginda, euren seme, aizta biren urrengo seintxo urtebetekoa bularrean ebala, arroarren egoan, sein matrailla-gorri au aitaren antzekoa zalako.

        Kartagoarrak, agirienak beintzat, euren batzokiratuta, geienak, demokratak izanarren, non yesarri ezeukela, zutunik egozan batzarbitartean. Epikok, gaizdun bi ikusi bear ebazala akiakulatzat artuta, laster itzi eban utsik bere aulkia. Etsean sartu zanean «Nire billa iñor badator, eznagoala» esan eutsan Adonari.

        Erromarrak, ango barri yakiteko gutarturik, gogo bizidun egozan, eta batean Otxorio, bestean mutilko azarturen bat Olaberen gozogintzara zerbait erostera bialdu eben. Alperrik, «Sarrezinak izan ziran Kartagoko berin-esiak (las vallas de vidrio de Cartago fueron impenetrables)» esango eban Epikok El Eco de Vizcaya-n, onetarako gogaldirik izan baleu.

        Batzar bat ez baten ezeban jauntxoak gau atakoan baiño itz gitxiago egin, betaurrekoak meatzago erabili ta egia geiago entzun. Treviño maisuak ez, beste guztiak esan eutsen txarto egin ebala Busturiri arpegi artzeaz. Epikori errua egotzita, bere burua zuritu zegikeala, ezeban don Anbrusek murtik egin; bear bada, erri guztiaren aurreko lotsariak gogoa abaildu eutsalako. Arangoiti izan zan, bereber zalako edo, zorrotzen ta luzaroen ekin ebana. Bere aburu bat guztiak aintzat artuta, bera ta alkatea, gaututa gero, kartagoarren izenean Busturiren etsera yoan ziran.

        —Juan Andres —esan eutsan Arangotik—, gizona aiz i ta gizonez artu dozak emen izaniko arlote biak. Arrera obarik, itz bigunagorik etxoek merezi izan. Nire ezpanez alderdi osoak jiarduk izketan. Erri guztiak buruz jakizak ik batari ta besteari zuzenduriko itz adoretsu, gizonezkoak. Kartagoarrak, onezaz ganera, euren atsegiña obeto erakusteko, euren artean euki gura abe gaur, ta ator geugaz, arren!

        Bost minutu geroago Arangoiti ta alkatea Busturi erdian ebela ikusi ebazan Larrinoa botikarioak, Kartagora yoazala. Baia ez berak ez beste erromarrek urrengo goizerarte ezeben ango barririk yakin al izan.

        Zenon Aspek, goizean goiztxo okintzara yoanda, bere adiskide Andraka zarragandik ase al izan eban bere barri-gose andia. Zenonek Larrinoari, Larrinoak seme bizkorraren bitartez erromar agirienai dei egin ta goizerdirako bala-bala ebilzan Mungia guztian aurreguneko barriak.