VI. Maipurutik... maipurura

1. Tete zurikatzaile.

2. Toto egur-duin.

3. Busturiren egitamua.

1

        Don Anbrus batzokira, El Sitio-ra, agertzen azartu ez ta, bere lagun urezandikoakaz batzeko gogorik ez eta plentziar zapatariarengana lenago lez yoian loba zaarren biak etsean sartu ekiozanean.

        —Osabatxo, eztira txitxili-patxalak ez gitxiago be —esanaz, belarri-gingila bigun-biguntxorik estutu eutsan Tetek.

        —Ona emen au. Gure etse beti isila abarrotsez ta zarataz birbiztuko bada, eztogu besterik bear.

        —Aurra, don Ambrosio de Isasti! Goazan bazkaltegira, maipuruko yauna, itz egin-bearrak gara-ta.

        Yezarri be etzan egin Tete, ain egoan urduri. Atzotik onako yazoera arrigarri au zearo ikasarazo daust Tomasek, osabatxo; noraezekoa dogu, nai ta ezkoa, arnasea baizen bearra, bidali daben eskutitz ori urratu ta txiki txiki egitea.

        —Emakumeak zer etedakie politika-arazoetan?

        —Arazo au ezta politikazkoa, deduzkoa da.

        —Zer da dedua? («¿Qué es honor?»)

        —Dedua zer dan!

        Beeko ezpana agin-artean artu eban Tetek, begietan erion nairik agertu ekiozan malkotzar biak betazal-barruan gorde aal izateko.

        —Dedua izen ona da, entzute ona da, lotsea da, gizaseme baten bizitza osoa da. Begi bagarik bizi gaitekez, bizi dira mutuak. Dedu bagarik zelan bizi aal izan? Dedu bagako gizona ezta gizon.

        —Zer dauko dedu orrek arazo onetan zer ikusi?

        —Zer daben! El Eco de Vizcaya-n ain goragarria genduan barria agertuta gero, au itandu? «Bost mila ogerleko aurreratu ta erein gura izan eztauzalako atzeratu eida Isasti». Bilbo guztian ezta beste izketarik, beste auturik izango ta gu edonoren aogozagarri izango gara. Baaldaki, osaba, Mungian gizon ezkondu bat ilten danean, bere alarguna arpegia mal baltzez estalirik, gorpu-lorrean, entierroan zelan obietara aurreti yoaten dan? Alantxe, lotsa gorriz, arpegia ostuta izan ezik, eznintzake ni kalean agertu al izango.

        —Asi da garretan gure Su-buru.

        —Bost mila ogerlekori asko baderitxo, entzun begi. Zenbat mila daukaz berorren loba maite Teterentzat ilburukoan ixteko? Bost, amar, ogei, ogeta amar? Concordiako bostak ken andixek eta orra ni pozarren.

        —Eroa!

        —Eroa neu! Komentu batera iges egin bear izango dot —esanda negarrez asi zan Tete eta urren zan aulkian inkesaka, erostaka, uluka, malko andiak eriozala etzan zan.

        —Cara... cas! Goazan, Tomas, diruetsera ta eroaik euk diru ori neskato au il zedakigun. Gero neuk dinodala esan maipuruko izateko beste peseta bat, soil-soilik, uts-utsik, bakar bat emon bear baldin bada, gorde dagiela eurentzat buru mate ori, mai ta guzti.

        Morrosko, jauntxo zikotzari damutu ekion baiño lenago, beragaz diruetsera yoan zan.

2

        —Gizon bat ezi ta erabilteko, utsa gara gizonok. Orretarako eztago emakumea langorik zirautsan Tomasek bere arreba Teteri, El Rasimotik etseratu zanean.

        —Zelan artu zauez?

        —Ezin obeto. Neure guzurtxo bati esker, oso-osorik leneratu dogu arlo au. Osaba Ambrosio maipuruko izateari lartxo eritxita atzeratu dala esan dautset.

        —Orduan maipurutik kendu egingo dabe.

        —Pzzzzz!

        —Eta agurea amurruz gora-gora asi baledi?

        —Teteren negar-malkotxo batek laster ibituko dautso amurru ori.

        —Gizonak zerbait zareela uste dozue gero! Ai andren burua! Non zara?

        Jauntxoak bazkide-artean egotalditxo bat egindakoan, loben etsera eldu zanean, nebarrebok Mungialdeko aukeraldia ao-minean ebela idoro ebazan.

        —Kaixio, osaba! Ederto artu nabe, ezer yazo ezpailitzan. Dirua emon dautset eta tutti contenti.

        —Ordain-agiria emon izango dauek.

        —Ordain-agiria! Atxak dantzuela itz ori. Onelango arazoetan orrelango gauzarik ezta bear izaten.

        —Hmmm! —iru edo lau bidar murrusa egin eban agureak.

        —Gure Subururi esetsi-egitamua erakusten niarduan, berori ona sartu jakunean. Ea berorrek zer deritxon. Mungialdean dogun areriorik bildurgarriena Begi sendalaria eida. Onen lanak indargatu ta ezereztu gura badoguz, bidali dagiogun aurkaritzat gure Perico Viñas. Sendalaria da, barritsua da ta ganera abenduko eulia baizen lotsa gitxikoa. Sartuko litzate, sartu!

        —Eta Perikori saria nok emon? Maipurukoak?

        —Ez, Comitearen diruti emongo jako. Milla bat erreal ileko emonezkero, pozik a; batez be Tetek ori gura dagela baleki.

        —Ez gero, Tomas, beste bein zuen Viñas orren izena ta nirea batera aitatu. Olgetan be eztira gauza batzuk minean artu bear. Agur, osabatxo. Uruna eralgiten asi zarenezkero, ekin arloari arik eta ogia eginarte.

        —Niri be zerbait esan gero. Ala ni eznaiz agur-duin?

        —Egur-duin, bai, egur-duin.

        —Tamala da, Tomas, gure neskato eder au gizon ez izatea —zirautsan osabeak biak bietara gelditu ziranean—. El Rásimoko jauntxo guztiak sakelean, yostailu batzuk lez sartuko leukez Tetek. Orren burua ta biotza ta yasa ta adorea ta ganorea ta igurdizia!

        Morroskok arrebearen nebatzat eukan bere burua ta jauntxo guztiak sakeleratzeko bear ziran doiak ganezka ebazala uste izanik, osabari belarrira irribarrez:

        —Osaba  —zirautsan—, neskato eder ori Tete bada, izketan diarduan mutiko au Toto dogu. Lagunen batek onelantxe esan be egiten daust. Berori lagun dodala, Mungiako jauntxo izango naiz orain, izango gara; ta iru edo lau urte barru Bizkai guztian ezta Isastik eta Torrealdeak gura dabena baiño beste aginpiderik izango.

        —Karatxoles! Gauza andia litzate ori.

        —Orretarako erein egin bear, erein. Ulertzen? Berorren El Rásimo orretan dagozanok buruzuri batzuk dira ta ez ule-urdin diralako, gaztaña txikol mamin bagakoen burudun izatearren baiño. Amaika bidar entzun dautsat berorri Urlia ta Berendia ta Zandiaz esaten «Inusente». Orixe dira orrek, guztiok gero, diran diranok, inusente andi batzuk. Gure asmo onetarako ereiteaz priera, beste zerbait bear da: zurtasuna. Gure barrua ez iñori osorik zabaldu. Don Ambrosio de Isasti e Inchaurtiaga Gloria (le las Antillas dala irakurri dogu egun onetan. Zerbait geiago, asko geiago matera elduko da, Totogaz bat eginda badabil.

3

        Osaba-lobak izketa atantxe Santi Latsibiri, Busturiren bitartez, dei egitea erabagi eben. Berinoleagako kutxazain Busturi zan, beraz, Yatabeko alkate zaarrari arako mezua Doala Santi Bilbora biar goizean goiz... bidali eutsana. Ezeben, orregaitino, osaba-lobok zuur-zuur ziranen erakutsirik emon, Arangoiti legegizona, mungiarrik agiriena, lenengo-lenengotatik bazterreratu nai izateaz. Kartagoarren batzarrean yazo zanak gure gizonoi zuurrago izan bear ebela irakatsi eutsen.

        Gau atan eurakana yo eban Berinoleagako kutxazainak. Onen kabuz Morroskoren esetsi-egitamua aldatu bear izan eben.

        —Ezer onik egin nai badogu, Arangoiti geuretu dagigun lenengo; gero uriauzo aretako alkate ta etsagun agirienak bigun-biguntxorik zuritu bear izango doguz; ondo esanez, gogorrean ezin leite. Liberalik eta karlistarik aitatu be ez egin. Zergak urriago izango dirala, erregebideak ugariago. Onetarako betoz eurok bertara arin bai arin, len bai len. Eurok baderitxoe El Rásimo-koak agiri bat, papertxo bat Arangoitirentzat emon dagiela, baltzukide guztien eritxiz Mungialdeko aldungeitzat don Tomas legegizon, odolez yatabetarra, aukeratu dabela ta Arangoitiren beraren itun ta euspena gura leukezala. Betoz eurok bertara, Kartagora baiño be lenago, Arangoitirenera; andik aldauritxo bat edo bitara: Yatabe, Gatika, Larrauri, Meñaka ta abar. Neuk lagun egingo dautset. Berinoleagan bertan gertuko dot bazkaria ta iluntzerako nasai ta zabal Bilboratu daitez... Aldaurietara yoate au sarritxo egin bear izango da garailari izateko.

        —Zer dirauskuzu, kutxazain, Arangoiti orrezaz? Dinoen baizen altzu eteda? Nire begiak eztautse gatxik egin, eztabe inoiz ikusi-ta. Zelango gizona da?

        —Don Tomás? Badakizu ardatza zer dan? Gazte zara ta ezaldozu gorularirik ari iruten ikusi? Gorulariak, linoa ari biurtzeko, eskuan erabili daroen tresnatxoa; auxe da ardatza: lanabes artez, gogor, mingarria, arduraz erabili ezik beintzat. Arteza, zuzena, iñor ez zuzenagorik, gogorra, gitxi bera baizen gogorrik, eta sarri askotan mingarria da Mungiako baltzik andiena, argitsuena, aberatsena. Adiskiderik urri daukaz; mendekorik, edo beintzat esker bat edo beste zor dautsenik, ugari. Maite, egi bat esateko, gitxik dabe maite. Bildurra ta batez be lotsea, begirunea, askok eta askok dautse.

        —Nondikoak dauz al izate ta ospe ori?

        —Orain ogei bat urterarte Gernikak ezeban auzietarako Mungialdea baiño iturri obarik. Zer zan a! Bide zidor baten barruna auzokoaren burdia igaro zala... ta auzia. Auntz talderen batek azategi bat orriuldu nai babaarlo bat itzindu ebala... ta auzia. Urliak Zandiari «lotsabako», «fepako» nai «ugerdo» nai «mozkorti» nai «arpegi andi» nai beste onelango irauntxoren bat zuzendu eutsala ta auzia. Arangoiti, Arangoiti ardatz, legegizonduta, yaioterrian eta yaiotetsean zuztraitu zaneti agur Gernika! Beronek bakeak egiten dauz ta onen epaia gorabide baakoa da.

        —Diru andia egin izango dau, e?

        —Zuriko bat eztautso inoiz inori ez eskatu, ez artu. Ostean da aberats, yatorriz; indianua eban aita, Montevideon luzaro egonikoa. Etsetsua da ta dinoenez, dirutan baeidauko! Ta ganera gitxi bear, seme-alabarik ez, etseak bear dabena ta geiago bere lurrak eta gizon eskertsu askorenak emoten dautse. Gizon ospetsu ta aaltsu bat zelangoa dan adierazoteko, sarri entzun izango dozue «ur andiko arraina» dala esaten. Auxe da Mungiako legegizon ta ongile Arangoiti, ur andiko arraina.

        —Etzi ezagutu bear dogu, arren, gizon ori.

        Aldaurietako alkate ta maisu ta gizonik ardurazkoenak eta lengo aukera-egunetan eginiko utsak eta beste onelango zerbait labur ta yasean azaldu eutsezan Busturik. Mutilla zan bera nok entzun eukanean! Aintzat eta ontzat artu eutsezan osaba-lobak bere burutasun ta asmoak; ez, orregaitino, Pedro Viñasegazkoa. Pedro Viñas ara doako sendalari ta autarki-batzaile eroateari ezeritxon Busturik egoki. Euskeraz izketan eztakianak an zer egiteko? «Ganera —zinoan berak—, Arraitz maite dabe inguru aretan, bai erromar ta bai kartagoarrak. Gizon adikor, biotzbigun ta sendalari burutsua da. Ak «Ilgo da» badiño, alper izango da Santa Leguati mediku ospe andikoena ekartea. Ak «Ezta oraingotan ilgo» esanezkero...».

        —Zein? Begi olakoa! Uuut orti —esan eutsan don Anbrusek.

        Errezpe au entzunda, Busturik ganeko ordu erdian ezeban mistik atara.