XXXIII. Auteskundearen atzea

1. Gernikako udaletsean.

2. Legegizon entzutetsu baten burubidea.
Epiko axe entzun nairik.

3. Pedranton Latsibigana erromar bi Yatabera.

4. Pedrantonen baitegi-laguna.

1

        Urrengo egunean Gernikako udaletsean erakutsi bear eban batzarreko nagosiak, Bilboko magistradu batek, aukeraldiaren atzea. Bete-beterik egoan etsari ederra. Mungiar ta Mungialdeko gizon utsetan bermeotar ta gernikarrak bat eginda baiño geiago agiri ziran. Bai Kartagok eta bai Erromak, bakoitzak bere alderdiko lagun agirienak an eukazan. Aurrerengo ezker-aldean Aginbako, Morrosko, Epiko ta besteren bat; eskuma-aldean Bekosolo, Begi, Larrinoa ta Zabaleta. Atzeratxoago Floren, Laraudo, Olabe... alde batetik; bestetik Anton Imaz, Ereñozti... eta zutunik Mungia-erdia.

        Pedranton Latsibi, alkate izanarren, etzan Yatabetik etorri. «Gaixorik etedago?» zinoen askok.

        Goizeko amarren drangadan, Yaunak, esan eban maipurukoak, óna emen aukeraldiaren atzea «He aquí el resultado de la elección» izan ziran bere itzak. Au entzunda, mai-ertzeko gizon gazte bat, lau artekari edo interventorerik gazteena, zutundu ta papera ta papera ta papera irakurten asi zan. «Bermeo-aldeko autarkiak onenbeste. Gernika-aldekoak onenbeste». Mungia-aldekoak irakurten asi zanean, entzule guztiak, obeto entzutearren edo, bakoitzak bere arnasda iruntsi ebala esan zegikean. Alango isiltasunik! Batez be Maruri aitatu ebanean (Maruri Yataberen birrizena da), askok agoa be zabaldu eben. «Don Tomas Torrealdea Isasti, 68. Don José Andrés Bekosolo Aguirre, 24...». Entzule geien-geienak, Mungia-aldekoak beintzat, barruan eukezan arnasakaz batera deadar andiak atarau ebezan: Florenek eta lagunak txalo-artean Bravo; Anton Imazek eta bere aldekoak Guzurra, lapurreta... ta txistu be egin eben. Morroskok orduan, egoan lekutik yagi, maipurura urreratu ta irakurleari biguntxorik zerbait aitatu ta Yatabeko papera eskuan artuz erriari begira itz onek irakurri ebazan: Don Tomas Torrealdea Isasti, 68; Don Jose Andres Bekosolo Aguirre, 24; del alcalde, eta beerago alkatearen beizena datza, Pedro Antonio Latsibi Unibaso.

        Maipurukoak ez, beste yesarrita egozan guztiak zutundu ta deadarrez ta garraisika luzaro ziarduen. Nok an ezer ulertu! Ladrón, malvado, gitxienez sei bidar urten eben itz onek Arraitz sendalariaren, Begiren, agotik. Ordu-lauren bat igarota maipuruko zan magistraduak «Jaunak —esan eutsen batzarkideai—, legearen arauz gora yoteko eskubidea daukazue aukeraldi au zuzentzat eztaukazuenok. Eta nik orain, neure egikizuna beteteko, aldun autatuak nortzuk diran esango dautsuet: Felipe Bidaguren Izpizua, Antonio Obieta Arana, Tomas Torre...».

        Ezeutsen amaitzen itzi. Barriro lengo zarata ikaragarriak. Uriko kalezain biakaz batera foralak sartu bear izan eben etsarian deadarti guztiak kaleratuteko. Kartagoar agirienak, Aginbako ta lagunak, bildurrez edo, besteak baiño askozaz beranduago urten eben udaletsetik eta euretariko batzuk arriturik gelditu ziran, beeko aldean.

2

        Bilboko legegizon entzutetsu bat, Goldaraz, erromarren artean ikusita,

        —Zetara etorri eteda? —zinoan Morroskok.

        —Begik dei egin etedautso? —Epikok.

        —I, Periko, ator ona —esanda, au besteakandik alderatu eban aldun autatuak—. Orrek, begia legetxez, alkarregaz bazkaltzera doazak. Urrundik yarraitu egioek ik eta eurok doazan ostatura oa eu be ta eurokaz batera bazkaldu egik, zelango masti-atxurretan dabilzan yakin dagigun.

        —Eu oakioe. Nik etxoat ezer arazo onetan. Eure arazoa dok au. Eu yoan adi.

        —Baiña ni legegizon orrek ezagutu egiten naiok, i barriz ez.

        —Bai ni be Mungiako erromarrak.

        —Periko, ik ondo dakik gora-beera onetan neu baiño be sartuago dagoala nire arreba, ire emaztegai Tete. Nigaitik egin gura ezpadok, Teteren ederrarren egik, Tete, Teteren izenean.

        —Ostatu baten? Laba biztuan sartuko nintzatek ni Tete maiteari atsegin emotearren. Euren atzetik naioak —esanda, ibilten asi zan gure Pedro Viñas de Andrés.

        Begik lagunai esanda, ostaturik onenera bagarik, ardantegi bateko lenengo oinera eroan eben bilbotar legegizona. Begik berak eskatu eutsan txiriboginari bostentzako bazkari on bat, baiña goian.

        Bazkaltzen asita egozala, Que aproveche esanda, etxaken ba sartu Epiko? Eskerrak Bekosolo ta bilbotarrari, bestela zati-zati egingo eban besteak Mayaguezko seme, Mungiako sendalari dubakoa. Ostikoka andik kaleratu eben.

        Eurak euretara gelditu ziranean, erromarrak arazo atarako argitasuna eskatu eutsen legegizonari. Batak au, besteak ori esanda gero, bi edo iru bidar, itzak arduraz ebagita, eritxi auxe erakutsi eban bilbotarrak: «Pedranton Latsibik bere eskuz Yatabeko autagiria aizundu dabenezkero, baitegira luzaroko ez, baia baitegira yoan bear izango dau. Eztago norarik».

        —Pedranton gizagaixoa baitegira! —esan eban Bekosolok—. Gurago dot neure alduntasuna betiko galdu, ori baiño askozaz gurago.

        —Entzun, Bekosolo; zu eskumako aldungei bakarra bazintzaz, orduan be... Baia iru zaree ta zure lagunak ezleuskizue ez ontzat ez aintzat artuko zure atzerakuntza ori. Arraitz, aldean daukazu len aitatu dauskuzun eskutitza?

        Berealaxe Begik kolkotik narruzko kartera bat atara ta pozik emon eban eskatu eutsen papera. Isil isilik egozan lau erromarrak, legegizonak beretzat irakurten ziarduan artean.

        —Mamin andikoa da emen dakarren zer au —esanda, eskutitzaren zatitxo bat, auxe, irakurri eutsen—: Autagiria idatzi daben eskuak herak —diplomatiko andia da au asmau dabena eskuak berak ezarri bear dau 8-ren aurrean 6. Esan egidazue, gizonak. Eskutitz au Morroskok emen izan jakun gixontxoari bidali eutsala dinozue.

        —Azalean agiri dau. Begiratu Al Lic. D. Pedro Viñas de Andrés eta beeko aldean Torrealdea, diputado electo. I, Beko —esan eutsan gero Begik Bekosolori—, gorde egik euk paper baliotsu au, bear dan lekuan norbaiti erakusteko.

        —Torrealdea bera eteda azerikeri zorrotz ori asmau dabena?

        —Bai, jauna —erantzun eutsan Begik—. Ori egin daben eskua berea da, baiña asmau daben burua El Rásimokoren batena, don Tito edo Arganda edo... eznabil urrun.

        —Egon zaiteze alkate orregaz gaur gabera-orduko, biar billa yoango dakioez-da. Eta esan eztaukala ez Jaungoikoaren ez Legearen aurrean ezetariko errurik, baiña au gora-beera, lau-bost bat egunetan luzeen dala bere solo ta kortako nekeak beste batzuen lepoan itxita, Bilboko etse, Latsibi baiño etse andiago baten, egun orrek zabal-zabal igaroko dauzala. Ez baitegirik aitatu. Ni emen izan dan magistraduagana noa oraintxe. Zuek aren gogoerak zelangoak diran dakizuezanean, Yataberako bidea artu bear dozue.

        —Ni? Ni be Yatabera, latsibitarrai barri txar ori emotera? —itandu eban Begik—. Nik orretarako eztaukat biotzik. Negarrak urtengo leuskit niri.

        —Gaur zortzi bigarren aukeraldia, aukeraldi barria Yataben izan dagizuen, etzi ezereztu bear izango dogu gaur aintzat artua izan dan autagiri ori.

        —Ozamiz gernikar legegizonak bart eta bilbotar entzutetsu onek gaur eritxi bardin-bardiña emon dauskue —esan eutsen alkarri Mungiako erromarrak, Goldaraz kaleratu zanean.

        —Ze izen dau beronek? —itandu eutsan Bekosolori Begik.

        —Goldaraz. Entzute andikoa da ta argia ta ardatza langoxe zuzen zuzena, dabenari dabena emotekoa.

        Onelantxe, baparri-biparri, ordu-lauren inguruan yardun eben mungiarrak bilbotarra barriro agertuarte.

        —Eta ze barri? —itandu eutsan Bekosolok urreratu ekioenean.

        —Uste geuan barria, barri ona. Besteakandik alde eginda, biak biotara gauzdari ekin dautsagu. El Rásimoko jauntxoak, zetara yoan etenaizan yakin gurarik edo, begira-begira ta adi-adi egon jakuz. Magistraduari nik «Ez gero bati be nire arazo onen barri emon gero!» esan dautsat eta ez orren arduratan egon, gizonak.

        —Ta zer diño berak arazo onezaz?

        —Eritxi batekoak gara biok.

        —Morroskoren eskutitza eztautsazu aitatu izango.

        —Ez, Bekosolo, ezta bizi danik be.

        —Zuen eritxi ori zein dogu? —itandu eutsan Begik.

        —Yatabeko alkate erru bageko orren billa biar goizean bidaliko dau berak norbait. Zuek zoaze len bai len beragana ta nik lentxoago aitatu dautsuedana esan egiozue ez Jaungoikoaren ez Legearen aurrean erru tintil-tintilik be eztaukala. Len Epikotxo orrek burua galdu ta eginiko utsa orain, bere buruaren yaube dalarik, bete ta osotu dabela ta gizuren bat lez eta legez gizuren bat izango dogula.

        Gero, bere kapela zuna erantzita, banan banan guztiai eskua emonaz «Badakizue, gizonak —esan eutsan—, Bekosolok badaki beintzat, nire etsearen barri: Andres Goldaraz, Santa Maria, 5. Aurrerantzean laurok zeuon adiskide bat an izango dozue».

        Onek, kartagoarrak ikusi ezegiezan edo, ardantegiko ataritik urten bage sartu ziran laurak zalkurdian. Bidez yoazala ezeutsen alkarri belarririk ez gortu ez mindu. Lauren artean isilena, beste edonoizko berbaldunena izan zan: Begi.

3

        Mungiara eldu ziraneko, Larrinoa ta berau, bakoitza bere etsean itxita, beingoan artu eben Bekosolok eta Zabaletak Yataberako bidea. Ara elduta, Latsibi bide barritik urruntxo be baegoala ta, ganera bere etsekoak ezer ez susmatearren, udaletsera dei egin eutsen alkateari.

        Gizagaixoa lur yota, zer esan ezekiala, gelditu jaken Goldarazek bururatu eutsan arako ez Jaungoikoaren ez Legearen aurrean uts-tintil tintilik ezeukala esanarren.

        Mintzul zirudian alkate gaixoak.

        —Pedranton, nora ta zetara zaroezan etsekoak igarri zedagien ondo izango da, kotxea ona orduko, zeu onaxe biar goizean etortea.

        —Eta nik neure aitari, gaixondoan apapuan daukagun gizon makalduari ta Likanorari, zer esateko?

        —Ba... etsea oso-osorik zeuen egiteko, eskribau bategana zoazala, Bilbora, ta... onelango arazoak astia ta astia bear dauela ta... egun batzuk an igaro bearko dozuzala ta... eskutitz bat andik egingo dautsezula.

        —Kartzelan neure burua!

        —Pedranton, entzun, ondo entzun gero, paper onek dakazan barri, zuk orainarte eztakizuzan barri mamintsuak.

        Au esanda, Morroskoren eskutitza sakeletik atara ta geldi geldi irakurri eutsazan bere lerro guztiak, itz batzuk, gaitzenak, euskerara biurturik. Eta gero itz pozgarri onek esan eutsazan: «Neu zeure lagun izango nozu Bilborako. Eta an zaukezan bi edo iru egunetan egunoro yoango nakizu ordutxo bete gitxienez zeugaz igarotera. Eta zeu andik atara ta Morrosko ta Epiko bertan sartu dagiguzanean, arantzean lez, onantzean be alkarregaz egingo dogu bidealdia».

        Bekosolok au esanda, len baiño askozaz artetsuago gelditu zan Latsibiko gizona.

4

        Bitartean Bekosolo ta Larrinoaren lagunak ezegozan lo. Begik, etsean sartu zaneko, gogoera egoki bat izan eban: Anton Imaz arazo negargarri atantxe sartzea. Emazteari Gernikan yazo zana laburlaburtxorik edatsitakoan, Periko, bere zaldi barri Periko bigarrenaren billa auzoko korta baten sartu ta bere ganean trapa-trapa Gatikarako bidea artu eban. Mendiola parrokuari, bestetan lez don Biribil esateko gogaldi bage, «Don Blas —esan eutsan—, gure Anton Imaz etsean etedago?».

        —Laster yakingo dogu —erantzunda, bere lobatxo bat bialdu eban don Blasek sakristauaren etsera.

        Beingoan agertu ekioen au ta pozik, erromarren burua an egoala yakinda.

        —Anton Imaz —esan eutsan Begik—, mesedetxo bat euri eskatu bearrean naiagok.

        —Don Donato, berorrek ondo daki nire barri. Nire ongile andi don Donatok eskatuazkero, munduaren azkeneragiño yoango nintzate ni, azken ori non dagoan baneki.

        —Guretzat munduaren azken ori Bilbon jagok. Ik, Anton, lengo egunean, arako Larrinoa ta Zabaletaren semetxoak Epikok kartzelaratu ebazanean, gauza on bat egin euan ik: euren artean sartu ta geuk be buruz dakiguzan Yalto la ta Pieto Signore kantau ta poz pozik euki euazan eurenez negarti diran mutil babaloratxoak.

        Barrezka itoten egozan don Blas ta bere arreba ta loba au entzunda.

        —Beste orrenbeste dagikek ik biar Bilboko kartzelan. Gure adiskide maite Pedranton Latsibi, Epikok mozkortuta, paper bat faltsifikau ebalako, ezetariko errurik eztaukala, Bilbora daroek biar.

        —Epiko ta Morrosko, biak, eroan bear leukeez ara ta luzaro antxe euki.

        —Ori gerotxoago, laster, don Blas. Anton Imaz, biar goizean Bilbora yoan gura izango dok?

        —Kartzelara, ezta egia? Bai, ta poz pozik, oiñez be bai; ta luzaro baitegian egoten bada be, eztau an iñok negarrik egingo.

        —Orretarakoxe gura naioan nik ire laguntasuna. Bazkal-apariak or dagokoak izango dozak.

        —Ze ordutakoa da yoate ori?

        —Ator neugaz oraintxe Bekosolorenera ta antxe atonduko joagu. Aparia geurean gaur. Biar ta etzikoa baizen ona eztok izango, baia... aurrera, San Sebastian!

        Ordu lauren geroago Begi ta Anton Imaz Bekosoloren etsean egozan, etseko jauna Yatabetik noiz etorriko begira. Guztiz poztu zan Bekosolo, etsean sartu, Arraitz ta laguna an ikusi ta aren ezpanetatik Anton Imazen asmoa yakin ebanean. Eta oni txeratsu esan eutsan: «Zu, Anton, orretarako, erdu onaxe biar goizean zortzirak aldean. Pedrantonen billa etorriko dan kotxea ordu orretarako emen izango dala uste dot. Bada-ezpada lentxoago bazentoz, oba. Bertan sartu ta Yatabera yoango gara biok alkatearen eske. Eztakit, Arraitz, au len esan dautsudan. Bilbon egongo naiz ni, batean Goldaraz legegizonaren etsean, bestean Pedrantonegaz, arik eta onen yara egitea lortuarte».

        —Eta beste bien, Morrosko ta Epikoren, baitura eskuratuarte be ondo izango da an egotea, Bekosolo.

        —Esan bearrik eztago.

        —Belutxo da ta goazan, Anton. Lo be geurean egingo dok.

        —Etsean arduratan etedaukadazan nago ni, don Donato. Ta oba izango litzate ni andik biar goizean onaxe etortea.

        —I loti andi bat aiz, Anton Imaz ta Ezkurdi, natural de Mendata. Biar goizean an baengo, ezeteintzate i Milango Biffe edo Bufferen kafean agoala ta amesetan asiko? Gatikarako ordu-lauren bat naikoa dok ik. Oa oraintxe bertara ta don Biribil gureari emon egiok gure burutasun eder onen barri ta iru-lau bat egunetan beste sakristau bat izan dagiala. Eure etsekoai be agur egin ta ator gero, nire etsea badakik eurea doana-ta.