Bizkaiko Batzar Nagusietako berbaldiak eta dokumentuak

(1846-1872)

1846ko Manuel de la Cuestaren mintzaldia

        Verba-aldi D. Manuel de Cuestac vizcaico buru-zucenzalle eta Corregidoria leguez esana gustien batzar edo junta generalaren edeguieraan, Guernicaco arbolíaren-aspijan, garagarrilleco 6. 1846 garren urtian sillatuten dana batzarrareen beraren aginduz.

JAUNAC:

        Gomutauric batzar argui onec eguin biar dituzan verbacuntzac: icusiric emen baturíc Vizcaico Jauntegui edo Señorijo guztiz linargui eta leijala, izen ándico arbolapian, cein dan bere foru eta gurasosco governubaren irudi bat: gogoraturic aen sorrería escutetan dala dempora lucien gau illunetan, eta vici dala aimbat aldaera, naibaga eta juan etorri igaro doguzan guztien gañetic: icusiric jarlecu moldatzaca adierazoten dabeenac, zuben lenagocuen lautasun eta cintzotasuna: gomutauric euretan jarri dirala bacarburu edo monarca altsu Españolac: gauza oneen aurrian, Jaunac, barruco samurtasun eta donade, edo erliginoezco itzalagaz aicurtu dot arbola veneragarri izan dana Erreguien querizgarri, eta zuben asaba liñarguijeen estalquija.

        Jazoera negargarrizco, guztioc aztu biar doguzanac, ecarri citubeen lur onetará ecin esalaco naibagaac, eta aren artian galerazotia batzar eta foruco zucenbidea, gorde baga Urrijaren 25 eta 1839 garren urteco leguiac, aguinduten cituban vide eta cerceridadiac. Bitarte au, igarocorra eta naita ececua izan arren, sortucituban artu emon eta gach, Gobernu onguilla eta zurbatec goitu ecin cituquianac andijaguac jaso baga. Eguin zituzan eguinalac; eta artu eban Vizcaijac esquer onagaz Garagar illaren 4. 1844 garren urteco Erregue aguindu edo decretuba, ceiñen vitartez barriro batucituzan bere batzar, edo Junta generalac.

        Urte bi igaro dirá oraiñenguetatic ona, eta egonic orandiño erabagui baga forubeen cerceneria, nai ta ez izan biar eban nequezcua, eta atseguin baguia bitarte onec, eztabaidiac berez dacartzan descompiantza eta bildurrac gaitic, eta nastarijac artu leijezan achaquijac gaitic. Dempora onetan Gobernubac eguin ta ipiniric legue arteztzallac, bacaronda, edo monarquija guztiraco, sartu ditu Vizcaijan aetaric batzuc alcartu leizanac bere forubacaz, gorderic lotsia eureen izatian, daocan eta mereci daben leguez Vizcaitar liñargui eta prestuben leijaltade aguirijac. Diputaciño generalac, lar arduratsubac ez galdutiarren topau ebana bere sarreran, ecin beti ito izan ditu alde onetaco quezca naitaez dacartzanac eztabaidaco egoeriac errijetara; osterantzian, alzanian, catigarijo baga, azarri ibilli gará gustioc baterá beteetan errijeen onari egocazan eguin biar dontsubac.

        Orain ceubec azaldauco dozubeez erri barruco zucenbide eta aurrerapen edo economija biarrenac, erabaguico diranac centzun, beguiramen eta astuntasun beti izan dabenagaz lotsa andico batzacuntza onec. Neuri jaotan buru eguite eta arteztutiac, atsereten dabee ceuben centzunian, eta errijeen onac ceuben ciurtasunian.

        Dembora guztietan izan bada batzarrian Vizcaico buru izan biar dabeenen autueria beguiratuba ardura andico eguitadia leguez, jarraicozan ondorenguac gaiti, iños baño gueijago izan biar dau orain arduraz eta astiro eguitia. Ceubec daquizube, eta alperra litzate nic adierazo gura izatia, cembat aurreratu leijan datozan urte bijetaraco, autumen edo eleccinoe on batec errijen oneraco.

        Sinisgarrija da bitarte onetan, bada ecin asco lucetu leite, elduco dala urrijaren 25 garrenco leguiaren bete biarra, forubeen cerceneria, eta azqueneco epaija. Onetan, Jaunac, gueijen juacoe errijei eurei, gura izanic batzandu euren premiña, ecandu, eta oraingo usadijuacaz, eta, esatecotzat urte onetaco malmultzquirija edo malicijagaz, legue eta erabagui eguiñac dembora cintzuago, guc, damuz, jarichi ez doguzanetaraco. Juacue, cerren urten gura leuqueen egoera ez jaquiñeco eta nequezco onetatic, eta sendotu ego segurau beticó subertia, eta dauquelaco uste betia Erreguiña gueure Andra edo Señoriaren gobernubaren leijaltade eta jaquiturijac, jaquingo dabela batzanduten Vizcaijaren ona, aurrerapen, eta locabetasunac bacaronda edo monarquijaren bat-tasun eta zucenbidiaren asiera onagas.

        Gozatuten nas uste onegaz, eta cintzoro etziguiric erri linargui oneetara, nai izanic iñoc bassen asco eureen aurrerapen eta zoriontazuna, atseguin andija izango dot albanei erraztu jarichitia eureen leijaltade, prestutasuna, eta onoidade edo virtutiei zor jaguen guztia.

1850eko Foruen gaineko Komisioaren diktamena

        Jaun guztiz arguitsuba.- Ill onen bosteco batzaarrian Berorren Mesediac icentau eban guizon-talda edo comisinoiac icusi ta aitu ditu, astiro ta ardura andijagaz, Vizcaico buru edo Diputaciño generalac emon deutsazan eracutsi, aguiri, edo documentu balijo andicuac, milla zortzireun eta ogueta emeretzijan, urrijaren ogueta bostian, emon zan leguiaren betetasunaren ganian; baita bere alan Diputaciñoiac, cein erregue-uri edo corteraco autu ciran Jaunaac aoz emon deutseezan azaldeera ta arguitasunac: eta azterturic gustija astiro, ciatz eta gogotic, erabagui dau adierazotia berorri, emon daguijon baija, baldin badericha, urreengo gauza oneei, ceintzuc diran:

        Leleengo. Vizcaico Batzaar oso, edo Junta Generalac, autortu ta adierazo daguijala alabantzaric andijeneen diñaac dirala bertaco buru edo Diputaciñoiac artu dituzan neurrijac; baita D. Timoteo Loizaga, ta D. Francisco Hormaeche, erregue-uri edo cortera bialdurico Jaunaac, eguin ditubezan aleguiñac; eta bardin milla zortzireun ta berrogueta zortzico Batzaar oso edo Junta Generalian eguin zan aguindu baten indarrez icentau zan guizon-talda edo comisinoiaren eguitadaac; emonic guztijai ta bacochari esquer andi ta beraarizcuac bete ditubezalaco ain osaro, vizcaitar on ta leijaleen guisan, eureen lan ta eguin-biarrac, milla zortzireun eta ogueta emeretzijan, urrijaren ogueta bostian, emonico leguiaren betetasunaren ganian.

        Bigarren. Vizcaico buru edo Diputaciño Generalac guztiz ondo eguin ebala, beguiraturic oi daben sen, centzun, ta acerteriagaz ez ontzat emotian Loizaga ta Hormaeche Jauneen escabidia, ciñuela ichiten eutzeela, Vizcaijaren icenian erregue-uri edo Cortera juateco emon jaqueen eguiquizun ta cargubari; eta orain bere ez dabela ontzat emon biar, ezpada barriztau ta sendatu bertaco buru edo Diputadu Jaunaac eta beraarijaz icentaurico batzaar edo comisiñoiac eguin ebeen auquera edo eleccinoia, biurtu ditecen erregue-uri edo cortera premiñiac escatuten dabenian.

        Irugarren. Elduten danian dempora au, eta ecin ontzat emon leizan leguez Vizcaijac, oraintzuban foruetan sarturico gauza barri edo novedadiac, milla zortzireun ta ogueta emeretzijan urrijaren ogueta bostian emonico leguiaren leleengo zati edo articuluba austen dabenac leguez, escatu daguijuela Erreinuco Gobernarijai biurtu deijuela Vizcaico semiai oraindic falta jaqueena foruac osoz euquiteco, Vizcaitarrac ain gogotic nai ta gura dabeen leguez.

        Laugarren. Uste ta icharoten ez dan leguez, escabide au autortu ta emongo ez balebee, arturic leenaz eureen jaquiturija ta centzunac eracutsico deutseezan neurrijac, eta adierazoric aurrez eurai onduen derichuen leguez baña errespeto ta modu onagaz, ez jaqueela emendic calteric etorrico vizcaitarren zucen edo derecho cimentugarri ta veneragarrijaai, juan deitezala milla zortzireun ta ogueta emeretzico urrijaren ogueta bosteco leguiaren bigarren zati edo articulubac diñuan berbaaldi edo audiencijara, eta an zaindu ta defendiu daijeezala al dabeen sendotasun, iraupen, fede, ta eureen jaijot-lurrari deutseen maitetasun ta eraaspenac iracatsico deutseen jaquiturija, asmo ta neurri guztijacaz, gueure foru, auquera, escubide, ecandu, ta usadijo onac; eta besteric ecin danian, ez bacarric ez daguijeela ontzat emon eureen icenian ecetan cercendu ta guichitutia, ezpada adierazo daguijeela arguiro vizcaitar guztijac eureen vijotzetan dauqueezan guraari vicijac, aurrerantzian bere euquiteco eureen forubac osotasun ta betetasun guztijan: onelan Jaungoicuaren laguntasunac, eta Erreinu guztico batzaar edo Cortiac, ta gueure Erreguiñaren Gobernarijeen zucentasun, justicija ta biguntasunac biurtu deijuezan egunen baten eureen iraupen senduaren saritzat.

        Vizcaico buru edo Diputaciño generalac emongo dau contu ciatza, bere eta erregue-uri edo cortera juateco auturico Jauneen eguitada guztijeena Batzar oso edo Junta generalian, leleengo batuten danian. Baña alambere Berorren Mesediaren ezagüera ta jaquiturija goratubac erabaguico dau zucenen, onduen, ta egoquijeen derichona. Guernican Maijatzaren zortzigarrenian, milla zortzireun eta berrogueta amar garren urtian. - Jaun guztiz Arguitsuba. - Domingo Eulogio de la Torre (...)

->        Bizkaiko Batzar Nagusietako inprimatutako aktetan, bi gerra karlisten bitartean, erabat normala zen euskarazko testuak egotea, gehienbat korrejidoreen berbaldiak, baina baita ere diputatu nagusi eta apoderatuenak. Korrejidorearen kargua, sasoi horretan, Espainiako gobernuak probintzia guztietan zuen Jefe Politikoak betetzen zuen (gero ezagunagoa zaigun Gobernadore Zibila edo oraingo Gobernu Ordezkariordea) eta Batzar Nagusietan mahaiburua zen; Diputatu Jeneral edo Nagusiak Diputazioaren edo erakunde exekutatzailearen buruak ziren -sasoi honetan bi izaten ziren batera- eta baita Batzar Nagusietako edo erakunde legegilearen partaideak; eta apoderatuak herriek batzar horretan zituzten ordezkariak ziren.

->        1846tik 1872ra bitartean, 26 urtetan zehar egin ziren juntetako akta inprimatuetan, beti agertzen zen testuren bat euskaraz, 1852-1856 urteetakoetan izan ezik, azken hauetan egin egin ziren arren ez baitira aktetan agertzen. Guztira 12 aktetan ditugu euskarazko dokumentuak, gehienetan orrialde bi inguru, justu korrejidorearen berbaldia, baina horrekin gustua hartzen zaio eta 1864an hamar orrialde izango ditugu euskaraz, hiru berbaldiei dagozkienak, eta 1866an, goreneko puntuan, hogeita bat orrialde izango ditugu, zazpi dokumentuetako euskal bertsioak.

->        Gure euskarazko testuak jasotzen dituzten inprimatutako aktak, Juntas Generales del M. N. y M. L. Señorío de Vizcaya, celebradas só el árbol y en la iglesia juradera de Santa María de Guernica izenekoak, kontsultatu gura dituenak errazena Bizkaiko Foru Artxibora jotzea dauka, inbentarioko Atal Administratiboan («Sección Administrativa»), «II. Juntas Generales (impresas)», 67-81 erreferentzia zenbakietan topatuko ditu denak batera.

->        Banan-banan honako dokumentuak ditugu:

->        - 1846an Manuel de la Cuesta Bizkaiko Korrejidoreak Batzar Nagusien irekieran egindako mintzaldia, kapitulu honen hasieran osorik transkribatu duguna (Juntas Generales..., 1846: 12-15; Irigoien, 1977-08-15: 26-27; eta Intxausti, 1990: 131). Testuak orrialde bina ditu euskarazko eta erdarazko bertsioetan.

->        - 1848an Bizkaiko Korrejidoreak, urte horretan Bartolomé Velazquez Gaztelu jauna, Batzar Nagusien irekieran egindako berbaldia (Juntas Generales..., 1848: 11-14). Orrialde eta erdi inguru espainolez eta beste horrenbeste euskaraz.

->        - 1850ean Bizkaiko Batzar Nagusiek izendatutako Foruen gaineko Komisioaren diktamena, kapitulu honetan osorik aurkeztu dugun bigarren testua (Juntas Generales..., 1850: 74-78; Irigoien, 1977-9-1: 24-25; Euskara Juridikoaren Mintegia, 1995: 423-425; eta Urrutia, 1998: 255-256). Orrialde eta erdi inguru bertsio bakoitzak jatorrizko dokumentuan.

->        Hurrengo hiru Batzar Nagusietan inprimatu ziren aktak, hau da 1852, 1854 eta 1856 urteetakoak, erdara hutsez agertzen zaizkigu.

->        - 1858ko Bizkaiko Korrejidoreak, urte horretan Francisco de Otazu jauna, Batzar Nagusiak irekitzean egindako berbaldia (Juntas Generales..., 1858: 14-17). Orrialde bina bertsio bakoitza.

->        - 1859an Bizkaiko Korrejidoreak, urte horretan José Maria Garrelly jauna, ohizkanpoko Batzar Nagusiak irekitzean egindako berbaldia (Juntas Generales..., 1859: 14-19). Espainia gerretan zegoen Afrikan, eta korrejidorea -Espainiako agintarien ordezkaria- bizkaitarrek gerra horretan parte hartu dezaten mintzatzen da: «eldu dala eguna Vizcaijac bere, beste Españaco provincijac leguez, parte artuteco ocasiñoe premiñazco onetan». Orrialde bi edo pixka bat gehiago bertsio bakoitzak.

->        - 1860an Bizkaiko Korrejidoreak, José Maria Garrelly, Batzar Nagusien edo Batzar Nagusien irekieran egindako berbaldia (Juntas Generales..., 1860: zenbakirik gabeko bukaerako orrialdeak eta 8-13). Testu handi samarra da, sei orrialde inguru bertsio bakoitzak.

->        - 1862an Bizkaiko Korrejidoreak, urte horretan Gregorio Pesquera jauna, Batzar Nagusiak irekitzean luzatutako berbaldia (Juntas Generales..., 1962: 15-17 eta 139-141). Bi orrialde eta erdi bertsio bakoitzak.

->        - 1864ko Batzar Nagusietan izandako hainbat partehartze (Juntas Generales..., 1864: 15-17, 23-25 eta 151-166).

->        a.- Matias Edmundo Tirél y Gomez de las Casas korrejidorearen irekitze berbaldia. Hiru orrialde bertsio bakoitzak.

->        b.- Antonio L. de la Calle Diputatu Jeneralaren berbaldia Diputazioaren izenean. Hiru orrialde bertsio bakoitzak, foruen defentsan.

->        c.- eta Miguel de Loredo Portugaleteko apoderatu jaunarena. Launa orrialde, aurrekoa bezala foruen alde.

->        - 1865ean Bizkaiko Diputazio Jeneralak Espainiako itsas armadan zerbitzera zihoazen marinel bizkaitarrei zuzendutako berbaldia. Salbuespena da aktetan jasota dauden beste dokumentu guztien artean, hau berez orri soltea da eta. Diputazioaren izenean José de Zabalburu eta José Niceto de Urquizu Diputatu Jeneralek izenpetzen dute. Bere erreferentzia: Bizkaiko Foru Agiritegian, Atal Administratiboan, «Ordenes y Circulares de la Diputación, Reales Cédulas y escrituras originales», 59 bis (1861-1867).

->        - 1866ko Batzar Nagusien jardunaldiak (Juntas Generales..., 1866: 141-165). Batzar horietan gertatutakoa, erdaraz gain jakina, hogeita bat orrialdetan zehar (hogeita bost, tartean hutsik dauden orrialdeak kontutan hartzen baditugu) euskaraz ere jaso zen. Sasoi hartako Bizkaiko Batzarren testu euskaldun kopuru handiena agertzen zaigu hemen. Hainbat partehartze diferente izango ditugu hemen, banan-banan:

->        a.- Antonio Maria Fernandez Jaun Korrejidorearen berbaldia Batzar Nagusiei hasiera ematen, Diputazioak azkeneko bi urteetan egindako lanen berri emanez. Bederatzi orrialde.

->        b.- Callao hiriko portu aurrean, Perun, Espainiako itsas armadak 1866 urte horretan bertan izandako batailan parte hartutako eta hildako marinelei omenaldia egin ziezaien Miguel de Loredo Portugaleteko apoderatuak aurkeztutako eskabidea. Lau orrialde.

->        c.- Bizkaiko Batzar Nagusiek honen gainean hartutako dekretua. Orrialde bat.

->        d.- Francisco de Lersundi jeneralak Habanatik Batzar Nagusiei bidalitako gutuna, beronez partez jasotako ohoreak eskertuz. Abadiñoko apoderatuak eskatuta euskaratu egin zen gutun hori, horrela ere gorde zedin dekretuen liburuan. Orrialde bi.

->        e.- José Niceto de Urquizu Bizkaiko Diputatu Jeneralak kargu horretan beste bi urtetan jarraitzea errefusatuz egiten duen berbaldia. Hau ere euskaraz inprimatua Abadiñoko apoderatuaren eskaera entzunda. Hiru orrialde.

->        f.- Miguel de Loredo Portugaleteko apoderatuak, batzarrak bukatzean, korrejidore jaunari eskerrak emateko egindako berbaldia. Orrialde bat eta erdi.

->        g.- Eta azkenean, Antonio Maria Fernandez korrejidoreak bere esker ona adieraziz bukatzeko botatako berbaldia. Orrialde bat inguru. Azkeneko mintzaldi hauek biok Maruriko apoderatuak eskatuta euskaratu ziren.

->        - 1868an Bizkaiko Korrejidoreak Batzar Nagusiak irekitzean egindako berbaldia (Juntas Generales..., 1868: 15-16 eta 187-189). Bi orrialde inguru bertsio bakoitzak.

->        - 1870ean Bizkaiko Diputazioak, Batzar Nagusiek hartutako dekretua bete nahirik, Pio IX.a Aita Santuari bidaltzen dion mezua (Juntas Generales..., 1870: 135-136). Orrialde bakarra bertsio bakoitzak.

->        - 1872an Bizkaiko Diputatua zen José María de Murgak bere kargua utzi behar zuela eta botatako hitzaldia (Juntas Generales... de 1872, 1876: 57). Ez zen larregi luzatu, orrialde batean bertsio biak sartzen dira.

Non: Juntas Generales del M. N. y M. L. Señorío de Vizcaya, celebradas só el árbol y en la iglesia juradera de Santa María de Guernica, Bilbao, Delmas é Hijo, 1846, 1848, 1850; Juan E. Delmas, 1858, 1859, 1860, 1862, 1864, 1866, 1868, 1870 eta 1876 (1872 urteko aktak 1876 horretan argitaratu ziren, Bigarren Gerra Karlista zela eta; beste guztiak bakoitza bere urtean); IRIGOIEN, Alfonso: «Gernikako Batzarreak eta euskara: euskararen geroaz berriz ere», Anaitasuna, 345-347 zenbakiak (1977-08-15 [25-27 or.], 09-01 [24-26 or.] eta 09-15 [28-31 or.] egunetan); INTXAUSTI, J.: Euskara euskaldunen hizkuntza, Gasteiz, Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen-Zerbitzu Nagusia, 1990; EUSKARA JURIDIKOAREN MINTEGIA (ATXABAL, Alberto eta beste batzuk): Euskara, zuzenbidearen hizkera, Bilbo, Deustuko Unibertsitatea, 1995; URRUTIA, Andres: «Bizkaierazko idazle klasikoak eta lege ikuspegia: zer jaso», Mendebaldeko euskeraren ekarria, Bilbo, Mendebalde Euskal Kultur Elkartea, 1998, 241-272 or.

Bertsio honen iturria: Imanol Trebiño, Administrazio zibileko testu historikoak, HAEE-IVAP, 2001