Gu ta guk

        (1906)

Noiz izandu zan, nun eta nola

euskaldunen asiera?

Nondikan dator gure izkuntza,

noiztik gure izaera?

Ipuñak dio Fenix bat zala

eta beti Fenix bera,

egazti ortan, o euskaldunak,

gu bakarrik bizi gera.

Euskalerritik irten da zerbait

mundu korritu dubenak,

ta batez ere Egoaldeko

Ameriketan dagoenak,

ikusten ditu konturatzeko

argibiderik onenak:

non-nai maitaro artutzen gaitu

ezagutzen gaitubenak.

Urte asko da, baña etzait aztu,

beti datorkit gogora,

nola joan nintzan beiñ motz batekiñ

Montevideon kanpora;

etxe batean eraman zuten

Motza sukalde-txokora,

ta ni maiera deitu ninduten

nagusiaren ondora.

Erriko-seme beltzeran bat zan

nagusiya, ortarako,

ta ez ginduzen ezagututzen

len izan ez giñalako.

Zergatik bada bereizte ori:

bestea txarra zalako?

Ez; aiñ ondo ni artu ninduten

euskalduna nintzalako.

Amerikatar ume batekiñ

nonbait arkitutzen banaiz,

badet oitura galdetutzeko:

«Aizak, mutill, nungotarra aiz?».

Pozez beterik entzun izan det

leku askotan eta maiz:

«Ni kriolloa, jauna; gañera

euskaldunen semea naiz».

Askotan uste izaten degu

gutxi geradela, baña

non argiratu da beste iñor

gure aurrekoak aña?

Ondo egiñak ekarritzen du

nekez bada ere ordaña,

Ameriketan goiturik dago

euskaldunen izengaña.

Ala jauregi goitienetan

nola baztarreko bordan,

naiz etxerikan apañenean

edo mendiko txabolan,

itsasoetan da leorrean,

ondo ta gaizki-denboran,

berez euskaldun garbia danak

ez daki ukatzen nor dan.

Ez da euskera beziñ izkuntza

maitagarririk munduban,

jakiña dago deabru zarrak

nola ikasi etzuban.

Aiñ da santuba, eziñ mintzatu

dezakete infernuban,

orregatikan denak euskeraz

kantatzen dute zeruban.

Alperrikako lana irten zan

deabruaren jarduntza,

eziñ eraman izandu zuben

euskerarikan aruntza;

infernuetan ez leike sartu

birau bageko izkuntza,

mantxa gabea dalako dauka

Jaungoikoaren laguntza.

Beiñ infernuko ateondoan

—berak etzekiela non—,

oroitutzen naiz euskaldun bati

zer egokitu zitzaion:

ango atezai adardunari

diasola egin ziyon,

esanaz: «Eup! —Ni nun ote nabill?—

Jainkuak dizula gabon».

Ori entzunik, ango atezai

muturzikiñ itsusiyak

galdetu zuben: «Zer esan nai du

gizon orren erausiyak?».

Ta lagun batek erantzun zion:

«Jakingo du nagusiyak,

zergatik berak ezagututzen

ditu izkuntza guziyak».

Iñork deitzeko premirik gabe

an agertu zan Luzifer,

ta txit aserrez galdetu zuben:

«Zer gertatzen da emen, zer?

Ez al dizutet lenago esan,

gutxienaz milla bider,

nik ez detala euskaldunakiñ

sekulan jakiñ nai ezer?».

Suzko sarde bat atezaiari

sartu ziyon bizkarretik,

ta bota zuben kiskaltzen zegon

tximini-zulo batetik.

«Iñor geiago etortzen bada

—zion— jaun orren lurretik,

nik ikusiko detan baño len

bial zazute aurretik».

Bi adarrakiñ purrustadan jo

ta itxi zuben atia,

esanaz gure erritarrari:

«Ortik urrundu zaitia».

Sarde zorrotza dardaratubaz,

Luzifer, lotsaz betia,

joan zan barrena, purrakatzera

bere mendeko jendia.

Gure anaiak zion beregan:

«Emen gauz onik ez dabill:

au infernuba izan bear du,

surtan eiten dute murgill!

Baña neroni iruditzen zait

oraindik ez naizela ill...

Eziñ antzeman diot iñola,

ametsetan ote nabill?».

Ontan asi zan egaan igotzen

berak jakiñ gabe nora,

tximista baño aguroago

zijoan gora ta gora;

etzuben neurtu bere joaneran

igaro zuben denbora,

goiko lagunak eraman zuten

zeruko atalondora.

Bizarzuridun gizon eder bat

eserita zizelluban,

begiratuba txit barrenkoia,

urrezko giltzak eskuban,

arrigarrizko ate izartsu

baten aurrian zeguan,

ta euskaldunak igerri zion

iritxi zala zeruban.

Jaun aundi ura San Pedro zala

bereala ezaguturik,

biotzak salto egiten zion

iñon eziñ gelditurik;

infernuetan egondu zanak,

beldur gabe zutiturik,

«Jaungoikoak diola egun on»

esan zuben makurturik.

San Pedro jauna begiratubaz

maitati eta gozatsu,

erantzun zion: «Oraiñ betiko

egiñ zerade doatsu.

Guazen barrena, o euskalduna,

atoz, eskuba ekatzu;

emen euskeraz itzegiten da

ta lagunak zai dauzkatzu».

Ez da izkuntzik mintzatutzeko,

sartu zanean barrena,

gutarrak zeukan zoriontasun,

pozkida ta gozamena;

alaitasun da eztitasuna,

doatsunde garaiena,

au izandu zan lendabiziko

berak sentitu zubena.

Belaunikatuz, Jaungoikoari

eskerrak eman onduan,

ikusi zuben nola millakak

arrigarrizko doñuban,

Gernikakoa irudi duben

aritz baten inguruban,

kantatzen zuten gure izkuntzan,

ara zer aditu zuban:

«Gernikako arbolak

zeruban du aita,

onek bialdu zigun

guri ondo naita;

biyak bear ditugu

biotzetik maita,

euskera ez da galduko

zerutarra baita».