AMALAUGARREN KAPITULUA

Milla bosteun, eta amabigarren urtean Franzesa zeren bidez elorri zan Nafarroara eta Gipuzkoako Probinziara, eta bietatik zer kisatan biraldua izandu zan ariñ aski, bideak galdurik eta armak utzita.

        Izendatu dedan urte milla, bost eun, eta amabigarrenean, Errege Fededun Don Fernando Jauna egin zan Nafarroako Erresuma guztiaren jabe, Palacios Rubios Erakusleak bere egitade Obtentione et retencione Regni Navarraekoan, eta Antonio Nebricensek Errege Fededunen Kondairan esaten dituzten gauzen bidez.

        Errege Don Juanek bere burua ikusi zebanean eskubiderik Nafarroan etzeukala, ondo etzerizkion lenago bera Jaun ta Jabe, buru ta nagusi zan tokian, besteren menpean egoteari; eta jarri zitzaion buruan, Franziara joan ta indar andiak bildurik berakin batean ostera etorri eta beretu bear zebala Nafarroa. Asmo oek arturik Franziara abiatzeko denporan, Don Juanek bere adiskide ta lagun Iruñeko Uritarrai eman zien itza, ezik, egun gitxi barru etorriko zala Franzes talde andiakin, Nafarroako Erresuma bereturik, Gipuzkoako Probinziari astinaldi onak ematera.

        Bereala igaro zan Franziara, eta batuerazo zituen Erresuma andi artan arki al zitezkean soldadurik oberenak; oekin egiñeratu zituen bi Martizti audi gaiñ gañekoak; beretako bata biraldu zeban Pirineo aldetik Iruñeko Uria ertsitutzera, eta besteari agindu zion, sartu zedilla Gipuzkoan Irun-aranzundik barrena, Ondarribiari lagarik, Donostiari su ematera, eta aldameneko errietan al zeban kalte guztia egiñaz atakatu zitzala Gipuzkoatarrak, beretakorik joan etzedin Nafarrai laguntzera.

        Esan ta egin, Carlos Duque Borbongoa, bere Erregek agindua betetzera, etorri zan Franziatik Martizti andi batekin Hernaniraño, esan dedan urte milla bosteun, eta amabigarrenean azaroko illaren amalauean. Andik iru egunera, zeña zan azaroaren amazazpigarrena, Borbonek ingurutu zeban Donostiako Uria, leorrezko toki guztietatik soldadu eta sutunpadi askorekin; eta lanbide oni dagozkion prestamen guztiak bere naierara ifinirik, eraso zion Donostiari su ta gar Leoi amorratuaren gisa. Bere kanoi asko ta andiakin Surriola aldeko murrurik argalenetik iriki zeban barrurako sarbidea; eta irrinarte au egin zebalako pozez arroturik, ekin zitzaion barruna sartutzeari bein ta birretan baino ere geiagotan. Ordea Plazari kontu egiten zeuden Gipuzkoatar ernai azkarrak, ataka urratua beren gorputz bulardetsuakin itxirik, bertara zetorren Franzes guztia botatzen zuten illotzik.

        Carlos Duque Borbongoa eta beraren lagunak arri ta zur egiñik ikara larri gorri bizian gelditu ziran Gipuzkoatarren ausardi aiñ beldur gitxikoa ikustean; eta itsas bazterrera biribillatzen asi ziran. Gipuzkoako ontziak, Gazteluko La Plazako sutunbadiakin batean, are kalte andiagoak egingo ziozkatela beldurturik, Donostiari zegoen zegoenean laga, ta igo zan Borbon bere soldadu ta prestamen guztiakin, Oriamendiko gañera; zeñari irazeki zitzaion lazki, Donostiako suan irten zalako gaizki, eta artu zituen asmo berriak Probinzia barruko Erri irikietara joanik ordaindu bear zituela, Gipuzkoatarrak Donostia inguruan egin ziozkaten kalte andiak; bañan etzitzaiozkan baliatu bere ames galgarriak.

        Asmakari oek ondo ezin moldatuz buru ausitzen Oriamendiko gañean zegoela, jakindu zeban nola Gipuzkoako Erri guztietan Aitarren seme jendea batutzen ari ziran, berari erasotzera etorteko. Barri atsekabetsu au artu bezin fite jarri zan Borbon Franziara begira, eta bere Martizti erdi galduarekin eman zion igesari, esan dedan azaroko illaren emeretzi garren egunean. Franzes erkindu oek beren arrabi gaizto gosetia ase bage Gipuzkoatik zijoatzelako, etxerakoan ekin zitzaiozkan, bide inguruko Erri ta baserri-etxeai su emanaz, beretan topatzen zituzten abereak eta beste gauza asko ebatsitzeari. Bañan Ondarribiako Gazteluaren gordetzalle zeuden Gipuzkoatarretatik irten ziran Irun-aranzungo arraira sei konpañiatatik esleitutako mendi-mutilakin iru Kapitan, zeitzuk ziraden Anbulodi, Azkue, eta Inigo Martinez de Zaldibia. Oek eta oen babesera biribillatutako Irun-aranzungo jaiotarrak bidera atera eta Franzesari arpegi emanik luza erazo ziotelako, Probinzia barrutik zetorren jende samalda andia iritsi zan bear bearreko, eta eraso zioten Franzesari guztiak beingoan aurkez, atzes, goitik, beetik, zearka, ta zuzenka arras portizkiro; nonnai ta naiez laga bear izan zituen, Gipuzkoan lapurtuak zeramazkien abere ta ondasunak, ez ezik, bere bagajeko gauza balioso asko ere, eta ala ere etziran aserre Franzisko lurrean erdiak bederik sartu ziradenean. Azaña andi onen aipamena egiten du Erregiña Doña Juanak, Gipuzkoako Probinziari bere mugaperako Eskribauak autatzeko eskubidea eman izan zion gallaldian; zeña arkitzen dan Gipuzkoaren Fueroetako Titulu amalaugarrengoan, leneago Kapituluan.

                Borbonek Donostis zebanean itxi,

                Ez omen zerabillen arrotasun gitxi;

                Bañan nai zebanikan etzeban iritsi,

                Bostgarren egunean joan zan igesi.

        Lenago esan dedan bezala, Pirineo aldetik Nafarroarako bidean jarri izan zan Don Juan de Labritek bere alde zekartzien adiskide mami, eta Monsieur de la Palizaren kontura zetorren Franzes Martizti andiak ertsitu zuten Iruñeko Uria inguru guztitik osotoro; eta Nafarroarekin Gipuzkoaren mugako atakarik estuenetan jarri ziran Franzes talde andiak, Probinzia onetatik iñor bazijoan Nafarran alde, eragozteko. Modu onetan aldeaurrez, kaltebide guztiak beren ustez ondo seguruturik Franzesak sutunpadi andiarekin asi zitzaiozkan Iruñeko Uriari erasotzen portizkiro; bañan Uri onen gordetzaile barruan arkitzen zan Duque de Alva lendabiziko Erregeorde Nafarroakoak beldur bage garbo andian gogor egin zielako, laga bear izan zioten fite asmo artan asi etzuten lanbideari.

        Izendatu dan urte milla bosteun eta amabigarrenean azaroko illaren ogei ta amargarren egunean, Labritek, eta Monsieur de la Palizak etsirik arras ezin zezaketekeala ezer egin duque de Alvaren kontra; Jarri zituzten begiak eta oñak Franziara begira. Denpora berean Españako Errege Fededuna arkitzen zan Logroñon, nondik zabaltzen zituen bere aginde zuzen bidezkoak Erresuma guztira; eta jakinda zebanean Iruñeko Uriari bere oñean lagarik, etxe alderontz abiatzeko asmoetan zebillela Franzesa, Errege Fededun onek Gipuzkoako Probinziari izkribatu zion Logroñotik abenduko illaren lenengo egunean, esaten ziolarik, nola Franzesa arkitzen zan igesari emateko zorian, eta lenbaitlen beragana irten ta mendietako bidetxigorrak, egin zegiola al zezakean kalte guztia, egun gitxiz aurretik Duke Borbongoak Gipuzkoako Erri Errenteria ta Oiarzungoan erre izan zituen etxe baliosoen ordaingarri. Erregeren gaztigu gozo au Probinziari iritsi zitzaion illaren irugarren egunean, eta bostgarrenerako batu ziran beren Ama maite Gipuzkoaren otsera iru milla ta bosteun gizon bertako jaiotarrak, nor bere armarekin bear bezala prestatuak; eta oek gañerontzeko lagunai itxoroten egon bage, luzapenaren bidez Franzesa bere lurrean sartu etzekioten, joan ziran atxi atxika Nafarroako Erri Bera, ta Lesakatik barrena Baztango Ibarreko mendiak igaroaz, Belate ta Leizondoko arkaitzerrara abenduko illaren zazpigarren goizerako; non arkitu zituzten igesi estura larrian aztapoka zijoatzen Franzesak. Bereala bata bestearen leian Gipuzkoatarrak Franzes Martizti andiari goien beean erasorik portizki, abarrakiturik elbarritu zuten iritsi alzezaketekean Franzes guztia; kendu ziozkaten beste gauza balioso askorekin batean, amabi kanoi andi, eta oek bertatik zuzenean Gipuzkoatarrak eraman ziozkaten Duque de Alva Nafarroako Erregeordeari Iruñera, esaten ziotelarik, ezen, ona emen non dakartzigun, Franzesari nai ta naiez Belateko mendian kendurik, Uri maitagarri oni su gogorkiro egin dioten kanoi andiak, gure Ama leial Gipuzkoaren izenean, Españako Errege ta Erregeordeak maitaro gordeak goza ditzaten urte askoan; eta baldin Franzesa berriz etorriko balitz Uri ondradu au asaldatzera, berari Gipuzkoatarrak kendutako kanoiakin eraso dakion portitzkiro.

        Gipuzkoatarrak egin izan zuten azaña andi onen oroitpenerako, Errege Fededun Don Fernando eta bere alaba Doña Juanak agindu zuten, Gipuzkoako Probinziaren Ezkutarma anziña anziñakoetan berriro ifini zitezela, bertako jaiotar bulardetsuak Franzesari Belateko mendian jazarra gogorra eginik, irabazi ziozkan amabi kanoi andiak, ezagungarri oek bizi zitezen mundua mundu dan arte Gipuzkoako Probinziaren ondragarri, Franzes ostearen mingarri, eta España guztiaren pozgarri. Egiazko gertaera andi onen bidez Españako Erregeak Gipuzkoako Probinziari emandako Gallaldia ezarriko det emen mundu osoaren sinitspenerako.

        «Doña Juana por la gracia de Dios Reina de Castilla, de Leon, de Granada, de Toledo, de Galicia, de Sevilla, de Córdova, de Murcia, de Jaen, de los Algarbes, de Algeciras, de Gibraltar, de las Islas de Canaria, de las Islas Indias, é tierra firme del mar Occeano, Princesa de Aragon, de las dos Sicilias, de Jerusalen, de Navarra, Archiduquesa de Austria, Duquesa de Borgoña, é de Brabante, Condesa de Flandes, é de Tirol, Señora de Vizcaia, é de Molina. Por quanto á mi é todos es público é notorio, que en el mes de Diciembre del año pasado de mil quinientos y doce al tiempo que el exercito de los Franceses autores y favorecedores de la Cisma, en que habia mucho número de Alemanes, é otras naciones, alzaron el cerco de sobre la ciudad de Pamplona, que es en el nuestro Reino de Navarra, los Fijosdalgo vecinos é moradores de la mi Noble é muy Leal Provincia de Guipuzcoa, que á la sazon se fallaron en la tierra, aunque la mayor parte de los hombres de guerra de dicha Provincia andavan fuera della en mi servicio, especialmente en dos armadas de mar, la una mía, y la otra de los Ingleses, que yo mande proveer, y en otras armadas de mar, y de tierra, se levantaron esforzadamente, é salieron á ponerse en la delantera de los dichos Franceses, é los fallaron en el lugar llamado Velate, é Leizondo, que son en dicho Reino de Navarra, donde varonilmente pelearon con ellos, é desvaratarónlos, é matando muchos de ellos, les tomaron por fuerza de armas toda la artillería, que llevaba, que era doce piezas de metal con que batieron, y combatieron á la dicha ciudad de Pamplona, á la qual los dichos Guipuzcoanos, que assi ganaron la dicha artillería la llevaron á su costa, y con la gente que la gano, y la entregaron al Duque de Alva nuestro Capitan General que allí estaba, para que aquella artillería, que primero le ofendió, y le tubo cercado en la dicha Ciudad, fuese dende en adelante en favor, é de ella, é quedase, como quedó, para nos, é para nuestro servicio. Y porque es razon que de tan señalado servicio quede perpetua memoria, y entre las otras hondras, y mercedes, que por ello la dicha Provincia merece, tenga la dicha artillería por armas. Por la presente acatando lo susse dicho é porqué á la dicha Provincia quede perpetua memoria de ello, y los ahora son, y serán de aquí adelante, tengan voluntad de guardar, y acrecentar su honra en los fechos de armas, que se recrecieren, y otras tomen exemplo, y se esfuerzen á facer semejantes cosas; Doy por armas á la dicha Provincia las dichas doce piezas de artillería, y les doy poder, é facultad para que juntamente con las armas que ahora tienen, que es un Rey asentado sobre la mar, con una Espada en la mano, puedan poner la dicha artillería en sus escudos, armas, y sellos, banderas, y obras, é otras cosas, en que se hubieren de poner sus armas, las quales han de ser de la manera, que en este escudo van pintadas. (Aquí se ponen las armas.)

        «E mando al Ilustrissimo Príncipe Don Carlos mi muy caro é muy amado fijo é á los Infantes, Perlados, Duques, Marqueses, Condes, Ricoshomes, Maestres de las Ordenes, é á los del mi Consejo, Oydores de las mis Audiencias, Alcaldes, Alguaciles de la mi Casa, y Corte, é Chanchillerias, é los Priores, Comendadores, SubComendadores, Alcaides de los Castillos, Casas fuertes, é llanas, é á todos los Consejos, Justicias, Regidores, Caballeros, Escuderos, Oficiales, é homes buenos de todas las Ciudades, é Villas, é Lugares de los míos Reynos, é Señorios, assi á los que ahora son, como á los que serán de aquí adelante, é cada uno, é qualquier de ellos, que guarden é cumplan, é fagan guardar esta mi Carta de Privilegio, é todo lo en ella contenido, é que en ello ni en parte de ello, no opongan ni consientan poner embarazo, ni impedimento alguno ahora, ni en algun tiempo, ni por alguna manera, so pena de la mi merced, é de mil doblas de oro para la mi Cámara é Fisco, é cada uno que lo contrario ficiere, é de mas mando al homo que les esta mi carta mostrare, que los emplace que parezcan ante mi en la mi Corte, do quier que yo sea, del dia que los emplazare fasta quince dias primeros siguientes, so la dicha pena, so la cual mando á qualquier Escribano público que para ello fuere llamado, que dé el que gelo mostrare testimonio signado con su signo, por que yo sepa en como se cumple mi mandado. Dada en la villa de Medina del Campo á veinte y ocho dias del mes de Febrero año del nacimiento de Nuestro Señor Salvador Jesu Christo de mil quinientos y trece años.— YO EL REY.— Yo Lope Concilios Secretario de la Reyna nuestra Señora lo fize escribir por mandado del Rey su Padre.»

        Egoki ezarriak zuzenki neurrian, Gipuzkoaren armak daude agirian, Amabi kanoi galant ondra andian, Franzesari kenduak Belate mendian.