AMABIGARREN KAPITULUA

Tolosako Erri ernaiak bere auzo-erri banaka batzubekin batean Nafarroaren menpeko Erri Leiza, ta Areso noiz ta nola artu izan zituen.

        Gipuzkoako Probinzia baino, irureun ta amabi urtez geroago Nafarroa jarri zan Gaztelagana; eta bitarteko denpora luze onetan guztian Probinzia onek guda bizia iduki zeban Nafarroarekin. España guztia, eta Franzia ere, arriturik zeuden Probinzia labur onek Nafarroako Erresuma andiari arpegi emateaz. Eta, zer zan arpegi ematea, baldin Erri osoak ere kentzen baziozkan?

        Errege Don Juan bigarrenak Aragoiko, eta Nafarroako Erregeakin guda zeukala gertatu zan, Tolosako biztanleak auzo-erri banaka batzubetako Gipuzkoatar adiskide leialen laguntzarekin batean, beren arma indar andikoen bidez Nafarroako lurrean sarturik, Leizako Erria, eta Aresokoa garaitu, irabazi, ta berendutzea; zeintzuk jarri zituen Tolosako Erriak Gaztelako Erregearen koroi itzalsuaren azpian. Errege onek naitasun andiarekin pozkida betean egin zion bere eskuerakutsia Tolosako Erriari modu onetan.

        «Don Juan por la gracia de Dios Rey de Castilla, de Sevilla, de Córdova, de Murcia, de Jaen, de los Algarbes, de Algeciras é Señor de Vizcaya, é de Molina. Al concejo, Alcaldes, Regidores, é oficiales de la villa de Tolosa de Guipuzcoa, salud é gracia. Sepades, que vi una peticion, que por vuestra parte ante mi en el mi consejo fué mostrada, por la cual me embiasteis decir, que durante la Guerra, que lo habia con los Reyes, é Reinos de Aragon y de Navarra, que bosotros conquistaredes, é ganaredes por guerra y en guerra, entre otros Lugares, dos Lugares, que llaman al uno Leiza y al otro Areso, que son en el Reyno de Navarra, que los dexastes rendidos por míos, é como míos para la mi corona Real, é que dexastes estar en ellos á los mismos vecinos, é moradores que estaban en ellos, para que allí morasen, é que tubiesen los mismos lugares por míos, é que guardasen el mi Señorio Real, é obedeciessen mis cartas, é mandamientos, como de su Rey, é Señor natural, coma esto, y otras cosas largamente diz, que pasaron entre vos, y ellos por instrumento público, é despues de ello lo os fecho y fize merced de los dichos lugares, ó de cada uno de ellos con sus derechos, é pertenencias é de la Justicia civil, é criminal, e de todo lo otro, que á mi me pertenecía en los dichos Lugares, é en cada uno de ellos, á vos el dicho concejo, reteniendo en mi el Señorio maior, é de alcavalas, para que me acudiessen con ellos, segun todo ello mas largamente es contenido en la mi carta de merced, que sobre esta razon vos fize, por virtud de la qual diz, que vos el dicho concejo subisteis, é habedes tenido, é defendidos los dichos Lugares de Leiza, y Areso por vuestros, é como vuestros, y aora diz que despues otorgué, é firmé la tregua á los dichos Reyes, ó Reynos de Aragon, é de Navarra, los vecinos é moradores de los dichos lugares, que aora en ellos viven que han traído, é traen algunas maneras, ó algunos colores para se tornar Navarros segun antes eran, é apartar de mi Señorío Real é desapoderar de ellos al dicho Concejo, en lo qual si asso obiese de pasar de mi, diz, que recibiria deservicio, é á vosotros gran daño, é que me pediades por merced, que proveiesse sobre ello en la manera que entendiesse cumplía á mi servicio, é Señorío; mandovos tenerla, é guardar; é defender los dichos Lugares só el mi Señorío para la mi corona Real; pues los tomasteis é conquistastes en el tiempo de la dicha guerra; é por cuanto al tenor de los tratados de las dichas treguas los dichos lugares, é cada uno de ellos deben estar por mí, é só el mi Señorío Real, que vos el dicho Concejo los debedes tener por mi, é en mi nombre por virtud de la dicha merced por mi á vos fecha; Por ende tubelo por bien, y es mi merced, que vos el dicho Concejo, hayades é tengades, é poseades los dichos Lugares, é cada uno de ellos, segun, ó en la manera, que subisteis, é defendisteis, é poseísteis hasta el dia, que yo otorgué treguas á los dichos Reyes de Aragon, é de Navarra, porque vos mando, que amparades, é defendades los dichos Lugares, é cada uno de ellos en la tenencia, y la posesion de ellos con todos sus pechos, é derechos, é con la Justicia civil, é criminal, segun que fasta el dicho dia de la tregua teniades, é defendiades, é poseiades como dicho es; é si para los defender menester ovieredes aiuda, ó fabor, por esta dicha mi carta mando á Diego Perez de Sarmiento mi repostero maior, é mi Alcalde de la dicha mi tierra de Guipuzcoa; é á Fernan Perez de Ayala mi Merino maior, é á sus lugarestenientes, é á todos los Comisarios, Alcaldes, Reidores, Prebostes, Caballeros Escuderos mis vasallos, é á otros qualesquier oficiales de todas villas é personas de todos los lugares, é villas de la tierra de Guipuzcoa, que vos den, é hagan dar poderosamente todo favor, é aiuda, que menester hubiedes cada y cuando por vos fueren requeridos en tal manera, que vos podades tener, ó tengades la dicha pesesion de los dichos dos Lugares, segun, é en la manera que dicho es; é los unos, ni los otros no lágades, ni fagan ende al so pena. Dada en Salamanca á veinte y siete días de Septiembre año del nacimiento de Nuestro Señor de mil quatrocientos é treinta años.—Yo el Rey.— Yo Diego Romero la fize escribir por mandado de Nuestro Señor Rey.— Acordada en el Consejo Real.— Registrada».

        Tolosako Erri Argidotarrak bere auzo leialakin egindako azaña andi au, Gaztelako Erregerentzako izandu zan txit pozgarria, Gipuzkoarentzat guztiz ondragarria, eta Nafarroarentzako arras mingarria.

                Tolosatar pizkorrak arin ta garboso,

                Nafartarren lurrean sarturik eroso;

                Artu zituztelako Leiza ta Areso,

                Fama andia zeban Gipuzkoak jaso.