BI MAKILA BIDEAN

                Merkatutik etxera, ilhun-nabarrean,

                Zintzurra legundurik arno-nafarrean,

                Irrintzinaka noa, makila airean!...

                                                          (J. B.)

        Etxe-alde, irrintzinaka heldu zen Sarasketa Biamunteko Piarre, irrintzinaka eta makila firrindilaka... «Ai, ui, ui!»... Astelehena zen, Donianeko merkatu-arratsa. Gizon gazte ona zen Piarre, eta adixkide ainitz bazuelakotz ere, Mesaarrainean, Dofinenean eta Leonenean lehenik, Lexakaren etxean gero Izpuran, Madalenan berantxago, Donazaharre-maiderrenean azkenik bost baso arno edanik, bazoan orai Antxixarburuko patarrari gora, irrintzinaka bethi, eta makila firrindilaka!

        Ah! Makila hura! Azkonzabaleko mizpira legun eta xuxen xuxen batetarik egina! Makila hura sahetsean ez othe ere zen sorthua? Berak ongi bazakiena? Zer nahi den, ohiko kantuan bezala, lehen hurratsak zituen egin munduan, amak lagunduz, bainan... makila eskuan!

        Eta geroztik, badut uste bere itzala lehenago galduko zuen Piarrek, bere makila galduko zuen baino, ezen, haur txar bat oraino zelarik, aitaren makila behar zuen jaunak eskuetan, lokartzeko!

        Aitak berak irakatsi zion makila hartaz baliatzen. Frantxoa zenak, Duzunaitzeko erretor sainduak ez ziozkan hiru mixterio printzipalak buruan oraino sarrarazten ahal. Eta Piarrek, jadanik, bere aitari ikasirik, bazakien: makila saheska emanik, bere buruaren gerizatzen; azpitik goiti, ximixtaren pare, makila haren firurikan erabiltzen; gainetik beheiti, makila harekin, marroaren kopeta porroskatuko zuen kolpearen emaiten.

        Horiek oro bazakizkan, eta nola zakizkan! Hopts, makilkari bat egin zen izigarria, nehor nihun ez baitzitzaion, borroko-aldi bat harekin egin beharrez, gogo-kontra baizik atheratzen.

        Behin bizkitartean, gauaz, Antxixarburuko gaztena-ondo handien artetik, zokorik ilhunenean, gizon bat jali zitzaion, jauzian, biderat... Oren laurden batez arizan ziren, elgar ezin garraituz, elgarren bethekoak biak! Oren laurden baten buruan, boneta begietaraino sarturik, xamarrarekin bere burua kukuturik urrundu zen... aita, semea nausi utzirik, han, Antxixarburuko oihanean! Hiltzerakoan bakarrik aithortu zion hori bere semeari:

        «Egundaino nehork ez ziakan joan, ordu arte. Nahi nikan ikusi, hire aita bezanbat bahintzanez. Ikusi nikan, eta nere gostuz sinhetsi, aiphatu ere ez baituk, sekulan, arrats hartako gure gudu izigarria!...».

        Irrintzinaka bazoan beraz Piarre Biamuntekoa...

        Eta horra non, han nonbait, Ahatsako bidean, bertze irrintzina bat eraikitzen den samina...

        Ñakero Mendibekoa zoan, irrintzinaka hura ere, Donazaharre-Donamartiako mindeian harat, Exkerraenean eta Burugorrienean papoaren berotzen egonik, Donianeko merkatutik heldu. Nola huts egin zuten elgar Piarrek eta Ñakerok?...

        Ori, Maiderrenean Piarre sarturik, Burugorrienean Ñakero sartzen ari zelarik... Piarre bezala, makila onaren jabea... Ñakero hoi, Salbatore gain hetan pikatu mizpira batetarik egin makila zaluaren jabea. Eta makila harek zer xixtuak, Ñakeroren eskuan!... Aitaren ganik ikasia harek ere bere mizpira adarraren zirurikatzen...

        Egun batez —hogoi urthe zituen, orduan— kask eta kask, bigarren ukaldian berean lurrerat aurthiki zuen bere partida, ezpainak idekirik, odoletan. Aita han zuen, bi hurratsetan, hari beha, eta hari oihuka: «Zer zizte, ba, oraiko gazteak? Lehenago, guk, erroz gora lehen ukaldian aurthikitzen ginian gure gizona!... Paulo Ezterenzubikoari galdegizok, ez denez hori egia?».

        Geroztik, bigarren ukaldi guti eman zuen gure Ñakerok, deuseren eta nehoren beldur ez baitzen sekulan. Eta, behin baino gehiagotan, Burdin-Kurutxetan, Irati-Sorhon gaindi, oihanez oihan bere behien ondotik zabilalarik, zonbait zonbait otso erabili zuen bere makilaren aintzinean, Aburretako edo Larrañeko potxetan harat, Betelemen David erregeak, errregetu aintzinean bezala! Bainan, erregetzeaz bertzerik bazuen gaur Ñakerok gogoan, eta irrintzinaka bazoan beraz, Ahatsako bidean...

        Eta huna non, han nonbait, Aphat-Ospitaleko kasko hartan, entzuten duen irrintzina bat gaitza!... «Ah! baia!... Ai, ui, ui! ai, ui!» eta, zankez itzulirik, gibelerat egin zuen Ñakerok, Donazaharrerat buruz...

        Piarre, Maiderreneko alderat heldu zen hura ere, zapartaka, bertze irrintzinalariaren ganat. «Ai, ui, ui! ai, ui!».

        Lehenagoko mendeetan, dena oihan zelarik Eskual-Herria, hola hola elgar bilatzen ohi zuten orduko Eskualdunek, menditik mendira, bortutik bortura... Eta Ameriketako oihanetan, gauxoeri lazta bat sartzen diotela hezur-munetan, lehoin, puma eta tigreak, orroaz, marrumaz, urrunetik lehenik, hurbiletik gero, bata bertzeari hola jazartzen dira, gaurko egunean oraino...

        Bi gizonak, bizkitartean, elgarri buruz heldu ziren, izigarriko oldarrean, fur-furia ikaragarrian, Eskualdunen bethiko oihu lazgarria batek bertzeari zeren zion aurthiki, gau ilhunean:

        —Ai, ui, ui!

        —Ai, ui, ui!

        Elgarren ganik hogoi hurratsetan ziren, eta heien makilek, xixtuka, dir dir egiten zuten. Ikaragarri zen, bainan ikaragarriagoa behar zen berehala...

        —Ai, ui, ui! ai, ui!

        —Axut!

        —Haugi bide-erdi!...

        Eta, makilak gora ahurrean, hamar hurratsetan, bost hurratsetan, hiru hurratsetan dira orai, eta, hor, ximixta batean, makila ikaragarriak elgarretaratzen dira!

        Bainan, hainbertzenarekin, eta bet-betan, jauzi batean, elgarretarik urruntzen dira bi gizonak:

        —Zu zirela, Ñakero?!...

        —Ba, eta zu ere hor, Piarre?!...

        —Debruen bisaia!...

        —Zertako?

        —Nahiagoko bainuen bertze bat izan bazina!

        —Alta, nik ere, hala hala!...

        Eta ixil ixila han zauden, Donazaharreko jauregiari hurbil, errege-bidearen gainean xutik, beren makilak lurrean finkaturik, makilen gainean eskuak aztaparka kurutzaturik... Eta, hala hala, aspaldiko, edo —hobeki erraiteko— bethiko adixkideak ziren Ñakero eta Piarre, eta elgarren beldurrez edo bertzela, egundaino bat bertzeari lotzerat ez ziren oraino atrebitu.

        Eta, etzi eztia, huna non hasten den Piarre:

        —Errazu, Ñakero?

        —Zer?

        —Huntaraz geroz, bertze batzu bagine bezala egin bagindeza?...

        —Hori bera nuen gogoan eta, Piarre!

        —Bazirea, beraz?

        —Ba, Piarre, eta gogotik!...

        Eta, hantxet, gehiagokorik gabe, makilka berehala hasi ziren Garaziko bi makilkari hoberenak; xirti-xartaka lehenik, elgarren aztatzeko eta miatzeko bezala; azkarkiago gero, eskuen berotzeko. Eta, erran gabe doana, heien xirti-xartek berek, zuek eta ni bezalako gizona lehen ukaldian xirtxikatuko zuten! Hek, irriz ari ziren!...

        —Zer makila duzuna, Piarre!

        —Zer esku-muthurrak eta ukaaia, zure makilaren buruan, Ñakero!

        Eta orai, irri xuri bat ezpainetan, etxe-ogi garbia jaten duten hortz eder batzu kirrikan, ari ziren, ari!... Arradoiko harria bi zati eginen zuen heien ukaldiak, eta bardin Arrolanen-Harria Itsasun! Nork erran du: erhoturik, egun batez, ezpata eskuan, Olivier, bere adixkide hoberenari lothu zela Arrolan hoi? Ba, nork kondatu du, heien soldadoak oro, harriturik, bazterretik beha egon zirela, guduak ziraueno, bi adixkideen artean sartzerat nehor ezin menturatuz? Ez dakit, bainan, niri iduri, ez Olivierik, ez Arrolanik, nehor sekulan ez dela gudukatu, Piarre eta Ñakero gau hartan gudukatu diren fur-furiarekin...

        Heien bien ukaldiek... jendea zuten bilatzen, bainan... makila baizik ez kausitzen sekulan!... Ezker, eskuin, gainetik, azpitik, saheska, xuxenean ala zeiarka, nihun ezin lotkiarik atzeman!...

        Haaa! orroaz heien bulharrak, ukaldia emaitean, oihanean haizkolarienak bezala! Fiu, fiu! xixtuka aldiz heien makilak!... Eta gero, kask, doi doiako amor ttipiena gabe, makilak makila koskatzean...

        Oren laurden hartan hola ari ziren, tokiaren gainean; hurrats batez, zehe batez elgarren ganik baztertu ezpaitziren ephe luze hartan guzian! Izerditan biak, bainan, bethi berdin trenpuan; eta lehenbiziko zarrasta edo aztaparkatzerik arinena elgarri oraino egitekoa!...

        —Brien ariña, oraikoan, hatik, atzemaiter nuzu, Piarre!

        —Ez dakit, Ñakero, beratxegi ez nizanez bethi jeikiren hortako...

        —Baditake, Piarre... Errazu, Piarre? eta, hori erraitean, idi bat puskatuko zuen ukaldia ekartzen dio Piarreri...

        —Zer duzu, Ñakero? eta, bere makila han zuen orduko Piarrek, Ñakeroren makilari trebes emana, burdin palanga bezen bihurri...

        —Oren-erdi huntan egin ez duguna, nola eginen dugu oren baten buruan?... Berdin ahul orduan, ala berdin azkar, orai, ez othe da bethi berdin izaitea? Elgarren neurrikoak girela, ez othe dugu erakutsi, Piarre? Joan baginte biak... Maiderreneat?...

        —Goazen Maiderreat, Ñakero... Egarritua ere niz bulta huntan...

        Eta, sorgin ixtorioetan Zafra-Maria-Zafra makila bezala, orduan bakarrik, eta solas hoik oro bi adixkideek elgarri erranik, orduan aphaldu ziren eta gelditu Piarre eta Ñakeroren makilak!...

        Esku-gibelaz, doi doia xukatu zuten kopeta gure bi Garaztarrek, eta —ilhargia irriz heieri gain hartarik zagola— barneko motxa sorbaldari beheiti, makilak herrestan joan ziren Maiderrenerat...