OZKIXEKO PATARREAN

        Ez nihaurek hain luze bizitzea igurikatzen dutalakotz, bainan, nere bi aitaxoak hil izan dira, batto, —amaren aita— ehun eta sei urthetan, han Ameriketan, bertzea, —aitaren aita— ehun eta hirur urthetan, orai aspaldi, Doniane Garazin. Azken aitaxo horren ixtorio bat nahi nautzueke erran.

        Napoleon handiaren soldadu luzaz eta luzaz ibilia zen, Madriletik eta Moscoura, Prusian gaindi. Noizpeit, etxerat itzuli zen beraz, frantses hitz bakar zonbeit ikasirik, etxetik urruntzean bezen aberats, eta sekulako bizia emaiten ohi duten errezeloak berekin.

        Kadera egilea eta torneatzailea baitzen, bere lanari lothu zen berehala, eta hogoi'ta bortz haren kadera eder higatu edo... ez higatu dira Garazi aldean.

        Jainkoak hartako zerbeit dohain emanik, eta bere soldadogo luzean zer nahi ikasirik ere, dudarik ez dena, hezur xuxentzen bazakien, geroztikako edo-zein Daunatuk baino hobeki, beharbada. Merkeenerat ari, orduan orai bezala, sekulako jendea heldu zitzaion beraz, eta orduko Buhameek, —oilategietarik jauzi egitean zango bat hautsirik, edo joka-aldietan beso bat makurturik— bazakiten hek ere haren ganat ethortzen. Gure etxean gero, auzo bat edo biga, behartuaren atxikitzerat ekarrarazirik, garrasia bat edo bertze goiti beheiti, begiak hesteko artean, beren zango besoak xuxentzen ziozkaten Aitaxok gure buhamettoeri.

        Eta, nola, nahi edo ez, buhame horietarik zailenak berak, zuri zuria maiz aldi-xartzen baitziren, aitaxok bazuen bethi heientzat edo arno edo kafe xorta bat ona. Hots, gure Antxixarburutarrak bazoazin, xuxenduak, sendatuak eta errepixkolatuak, milesker bat doi doia erranik, bertze oilategi batean, edo bardin lehenagoko hartan berean berriz zango-besoak hautsi arte.

        Irabazi gutti zuen beraz Aitaxok buru hortarik; bainan, berehala ikusiko ere dugun bezala, ongi heldu behar zen oraino, egun batez edo hobeki gau batez, buhameentzat ona hola izanik.

        Hainbertze denboraz soldado egonik, eta bere jitez ere, urhea bezen garbiko gizona zen gure Aitaxo, eta zuzena gain gainetik. Asko jende hari zagozin osoki, eta beren behar-orduetan, hobeagorik ez zuten nahi Doniandar jaun handienek.

        Beraz, egun batez, hiriko notari batek, —uste dut Michel Fort zenaren aita ziteken— ekarrarazten du etxerat, eta galdatzen dio, hean, sari on batean truk, diru puska bat eremanen duen berehala Donianetik eta Maulerat?

        Gure Aitaxok, holakoetan, ez zakien ezetzik erraiten. Baietz erraiten du beraz, eta jateko zerbeit berekin harturik, mizpirazko bere makila pollita eskuan, notariaren dirua papoan gorderik, bideari lotzen da berehala. Ilhunzeinuak ari ziren Donianen, hamar aldiz berak kondatzen zuen bezala.

        Madalenan gaindi, Donazaharren, Lakarran eta Monjolosen gaindi, Lartzabale eta Donaixtin barna, bazoan bethi Aitaxo, tink-aldi bat artetan bere xahakoari emanez.

        Lartzabalen, bide erditsutan, harri-meta baten gainean, ahamen bat jan zuela erraiten zuen geroan.

        Gau ilhuna; ilhargirik ez, ez eta ere izar-arte ederrik. Donazaharretik harat, arima bat ez zuen kausitu bide luze hartan guzian. Han hemenka, argi bakhar batzu, bazteretxe zonbeitetan; zakur erausi frango, non nahi, ilhunbean.

        Gau-erdi oren batean, dena izerdi, han zen, Ozkixeko patarraren kaskorat heldua. San Antonioko kaperaren parrean othoitz labur bat eginik, laster orai heldua zitekelakoan loriatua, hurratsa luzatuz, goxokiago hatsaz baliatuz, patar aiphatuari behera hartu zuen, Muskuldirat buruz.

        Bethi bardin ilhun zen bizkitartean, eta Aitaxo bazoan, zangoak non finkatzen zituen ikusi ere gabe.

        Bat batean, bihurgune batetara heltzearekin, han, eskuineko aldean, su handi handi bati ohartzen da, eta, bidearen gainean gelditzerat egiten du...

        Tenore hartan, bortu gain hetan, zer diteke su handi hura? Ez da bada primadera, larre-otheari orai su emaiteko! Eta, gero, ez da hori haizeak akhulatu behar duen sua... tokiaren gainean argitzen du... Eta horra bidea ageri non den, suari arras hurbill... Baitezpada handik iragan behar!...

        Hainbertzenarekin, iduritzen zaio suaren ondoan mamu batzu harat-hunat badabiltzala, jendeak, segur... Bainan, zer jende? Deus onik ez!

        Zer egin?... Gibelerat egin baleza?... Bainan, Maulerat joaitekotz, ez du gibelerat egiterik!... Eta gero gibelerat egin? Norat othe?... Bertzalde, buruan hartzen du: harek jende hek bezala, jende hek hura ikusia dutela, hala hala, aditua ere beharbada, mendiari behera tanpa tanpa deskantsuz heldu zelarik. Ondotik hor dituzke ixtantean, eta galdua da orduan...

        Hil edo bizi, aintzina joaitea du beraz, eta, san Antoniori berriz othoitz bat eginik, badoa aintzina, eta gauaz beldurti gehienak bezala, ikare bat bozean, kantaz ari da Aitaxo:

                Salbatore gora da Garazi aldian,

                Ni ere han ninduzun, iragan astian;

                Debozione gabe, bai, sentoralian,

                Nere lagun guziak han baitziradian....

        Bizkitartean, suaren ondoan etzanik zauden mamuetarik bizpahiru xutitu dire, eta, gauza horren beha ere zagon bezala, bideari buruz heldu ikusten ditu gure Attittok...

        Gogorrarena egin nahiz bethi, bainan zer kantatzen zuen gehiago jakin gabe, bazoan, bazoan, bethi aintzina:

                Bortietan artzain'ta, ez deizten ardirik,

                Untsa jan, edan, eta egin lo zabalik...

                Mundian ez ahal da ni bezain urusik,

                Ez nuke segur nahi bizitze hoberik...

        Bide-bazterrean, ixil ixila, suntsitu bezala dira orai bizpahiru mamuak... Aitaxo, engoitik zer nahitara deliberatua, erhi muthurrak bere makilari josiak, heldu zen, kantuz bethi. Lehen aldia othe du bizpahiru gizon ikusten dituela bere makilaren buruan? Eta, hiru, lau, bost, eta gehiago Otrixiano edo Ruso ez othe ditu behin ere orroaz ereman bere aintzinean? Ikusiko du beraz, bide eginaraziko ez othe duen gaur ere, Maulerat buruz gero laster egiteko? Zangoak on ditu oraino, Jainkoari esker. Eta kantuz bethi badoa Aitaxo...

        Bat-batean, bide-bazterrean kokorikatu gizonetarik bat aditzen du, bere laguneri erdi goratik ari:

        —Manex duk hori, Manex Donianekoa...

        —Ba othe?

        —Hura bera...

        Bihotza phizten jada hasia zuen Attittok, eta hainbertzenarekin, hamar hurratsetan, makila handi bat eskuan, bidearen gainerat jauzian heldu da gizon alimale bat, oihuka:

        —Zu zira, hor, Manex Donianekoa?

        —Ba, eta nor zaizte zuek, niri hola biderat atheratzeko?

        —Beñat Antxixarburukoa eta haren bi lagun. Zato aintzina, deskantsuan...

        —Bere makilañoa tinkiago oraino atxikiz, begiak erne, hurbildu zen Attitto... Eta Beñatek egia zion. Hiru Antxixarburutar baziren han, bide guzia hartzen zutela orai, Jainkoak badaki zer xedetan ethorriak.

        —Zu hemen, Manex, Ozkixen, eta tenore huntan? Berri txarrez?

        —Batre, Beñat. Goiz huntako Maulerat behar, adiskide batekin hola hitzartu bezala.

        —Adixkide batekin?... Hots, ditakena da. Eta gero, ez da hoi gure egitekoa, eta, Manex Donianekoari sobera zor diogu nere lagunek eta nik, haren egitekoetan sekula gu sartzeko. Hortan dagola gure solasa... Zato, Manex, gurekin ahamen baten jatera eta gure arnotik xorta baten edatera; ez dauzkitzugu hala ere zure etxean guk jan eta edanak ordainduko...

        Su handiari buruz joan ziren beraz lauak, eta harat heltzean, Beñatek han gelditu gizon eta emaztekieri erran zioten, Manex Doniandarra bazkaltiar nola heldu zitzaioten.

        Eta, gogoaren kontra bazen ere, Attittori hantxet jarri behartu zitzaion, buhame heien guzien erdian. Inguru inguru, gaitzeko ahari bat, oso osorik erretzen ari zuten su-garraren gainean, laster gero garbitu baitzuten ororen artean. Nondik harat ekharri aharia? Nondik, hala hala, ahariaren iraganarazteko edan zuten arnoa?... Ez zitzaion, geroan, holakorik galdatu behar gure Aitaxori!

        Ongi jan eta edan ondoan, Attitto xutitu zelarik, xutitu zen ere Beñat:

        —Ez zitezke hola bakarrik joan Maulera; ez liteke zuhurtzia eta Antxixarburuko Beñatez bertzerik kausitzen ahal zinduke bide hortan... Pidaia on, Manex, eta ikus arte. Gure hemengo bi gizonek segituko zaituzte Mauleraino.

        Eta, Beñatek erran bezala, bi buhame beltzen erdian urrundu zen Attitto, Ozkixeko patarrari beheiti, Muskuldira buruz. Gain-gaineko herri polliterat heltzean, argi urratzea zuten; lehen oilarrak kukurukuka hasiak ziren, eta gibelerat orduan bakarrik itzuli ziren gure Aitaxoren lekaioak!...

        Biharamunean, bera zen etxerat itzultzen, Donianetik Maulera eta Mauletik Donianera, joan jina... bost liberarendako eginik!... Denbora edo garai hetan, dendariak baziren etxean, bi sos eta janean truk!...

        P.S.— Ehun urthe bazituen jada gure Attittok, noiz eta ere —nere ustez, Lebrun zenaren denboran— Napoleon hirugarrenenaren Prefet bat Erreformaz etorri baitzen Donianerat. Solasean elgarrekin ari zirelarik, bat batean, Prefetak galdegin zion merari, Lebrun zenari: hean bazenez oraino, Donianen, Napoleon handiaren soldadoetarik bat edo bertze. Baietz erran zion Lebrun zenak, bainan, ehun bat urthe jasanez, ezinduxea zela puxka bat.

        —Atsegin nuke halere haren ikustea.

        Joan zen beraz, edo hobeki ereman zuten Aitaxo herriko-etxerat, Prefetaren aintzinera; eta berehala, eskua tinkatzen ziola, hasi zitzaion hau galdeka:

        —Napoleon Handiaren soldadoa izana zaitut holetan?

        —Ba jauna.

        —Eta non ibilia zare harekin?

        —Jauna, errexago liteke harekin non ez naizen ibili erraitea. Otrixian, Prusian jeneral Moreauren segi, Rusian jeneral Neyrekin, Beljikan, Frantzian, eta nik ongi dakita non oraino...

        —Eta holako itzuliak erabilirik, zer sari eman dautzute egundaino?

        —Sent-Helengo medaila bat doi doia.

        —Sent-Helengo medaila bat baizik ez?... Nola bada, jaun mera, ahantzia izan da orai arte holako soldado zaharra?...

        Eta bulta bat gogoetetan egonik, lau hogoi liberako urhe sakelatik atheratu zituen Prefetak eta Aitaxori eman ahurrerat, ziolarik:

        —Bertzerik ez dut orai zuri emaiteko, gizagaixoa. Bainan, bizi zaite luzaz oraino, eta Jainkoak nahi badu, urthe oroz bertze hainbertze izanen ditutzu...

        Behin edo bietan altxatu zituen Aitaxok bere urhettoak, eta gero, Napoleon handiaren ganat joan zen, Sent-Helengo medaila guri utzirik, eta medaila horrekin, xahar maite maite baten orhoitzapenik goxoena.