II
TXALUPETXEAN

        Ogei lagunik etzegoan ardandegi eta txalupetxe artan, baiña beste ainbeste ta geiago bere, ba egozala esan zeintekean, an barruan sumaten zan berbots eta zurrumurruagaz.

        Illuntzea zan, eta arratseko une ori izan bere, egoki ta artarakoena da, lan aldia utzi ondoren, eguneko gorabera, albista, izpar ta esamesak alkarri agertu ta adirazoteko, eta esanok geituaz eta aldatuaz lenengo antzik bage utzi ta gorputz barriez taiuturik adiskideei iruntsi-erazoteko.

        Keia an barruan bere ba ebillen ibilli; ez ostera suteko kerik, tabako orriak erreaz zabaltzen ebena baiño. Oraingo suete edo sukaldeetan amaitu ziran zeatz edo erdi-zeatz —egoaize egunetan izan ezik— leengo sutondoko garrak, txinpartak eta keiak. Gure eguneton urian, kaian naiz basetxeetan euretan bere, su-mai apain, zabal, estalduak jarri dituelako izan be, egur, ikatz, arrikatz edota tximistindarrez berotzekoak. Ez joan oraingo aldian tabernazulo txikienera ere, sua txirtxor eta keia alde guztietan ikusteko asmoz. Bai zera!

        Mai baten inguruan nasai jesarrita, bost arrantzale jator egozan, gizon egiñak, garatuak, agiñak aspaldi bardindutakoak, bakoitzak bere aurrean leiar edo kristalezko edontzia ta lurrezko pitxar zuri bana eukezela. Ontziok utsik egozan, egarriak eskatu-alean utsitu zituelako, jakiña.

        Bat zan, boston artean, nabarigarriago, bai gorpuzkeraz, bai arpegiaren ederrez eta baita izkera astirotsu eta esan jasekoa zalako ere. Gizon mardo, sendo, zabal, aize-eguzkiz betea. Txanton Baixa eritxan, eta izengoiti ori egoki ezarria zala autortu giñei, amaika itsasorate egiñiko itsaseme adoretsu artan edo arengan, edonork ere, baixaren edo atxaren sendotasuna antzeratuta ikusi oi eban-ta.

        Zein ete zan bada, arrantzale sasokoen autua, euren arloazkoa izan ezik? Ta, Arrangorriren jarduna entzun ezkero, susmo ori egia biurtu bear.

        —Igaz bere, —ziñoan gizon ziztrin onek— ez genduak guk u, atun askorik artun, eta gero, neguan be, ez papardo ez besigurik, eta kolaiorik be, ez askorik... Eta udabarrian be, zer ba? Zer madarikato erabili yok, ba, gure ontziak?... Dendako zorrak be, oindiño zuritu barik daukaguzala gomuterazo yaustak gaur goizeon berton gure atsoak.

        —Ba, guk u, —erantzun eutsan Santi Anpolaik—, eztogu sardiñatan alako aukerarik erabili, baiña besigu kosterarik onena geuk egin genduan eta, tira... jo aurrera.

        —Badaukat ba nik ba, aurtengo atunetearen alakotxua —esan eban astiro ta gozatsu, oi ebanez, Txantonek, alboko lagunei poz apurra iratzi nairik. Eta gizonok, ba dakizue zergaitik? Ba oraiñarte be, gure Jaungoiko aundiak (gure Goiko Manuel-ek esan eban arek, eta lotsa ta itzal andiz esan ere) urteko arrantzuketa guztiak ezer be bakoak emon eztauskuzalako. Orregaitik, aurtengo atunetea, arrantzu-ereti mamiña dala uste yuat.

        —Dala ez, izango dala edo, esan nai izango dok —urten eutsan Lapabek, txapela apur bat jaso, eskua azpitik sartu eta buruan azka egiñaz.

        Aituten dok, gizon, —erantzun eutsan Baixa ontziburu azkarrak, bapere keixau barik.

        Gizonetarik batek jagiteko zirkin egin eban, eta orduan, euretariko batek bai esan be:

        —Txuspiñ, nora ua onen goiz?

        —Andrea yabik gurean erdi-makalik eta, berandu barik oeratu daiten, alegiñez arintxuago joateko agindu yaustak.

        —Tirok ba, ondo zaindu egik eure biotzaren zatia —esanaz, agur egin eutsan Txuspiñ zintzoari sutondotik, txalupetxe artako etxekandre zabal eta maratzak, arako Kosepantoni Koloregorrik.

        Ardandegi aretara joera euken askorentzat, ama lakoxea izan zan Kosepantoni enea, batez bere, gizon eta mutil gazteai, esakun zintzo ta jarraibide ona adiraziaz. Betiko egiak eta mundurako gauza egokiak, al eban edozein alditan esaera samurrez irakasten eutsezan-ta.

        Alarguna zan berau aspaldi. Gazte zalarik galdu eban senarra, itsasoak noizean bein oi dituan asarrealdietako batean. Baiña bere bizimodua aurrera eroateko bildur bage gertuaz, alako jasa eukan izan be-ta, lortu be lortu eban seme-alabak aztea, ta bere etxeko ogipidea egokitasunez zuzendutea.

        Seme bat eta alaba bi izan zituan ezkontza bizitzan, Seberi, Irene ta Madalen. Aitaren antzera, itsasorako joerea artu eban mutillak. Alabak, neskatilla beargin eta garbiak, amaren ondotxoan azirikoak, laguntasun bererizkoa egiten eutsen.

        Nagusia, jostuna zan, ta ez edozelakoa gero. Ikustekoak izaten ziran aren eskuetatik urteniko jantziak. Arranegi aldean jostunik onena zalakoa zan entzutea, eta Atean bertan bere, beste bat kendu ezkero, ez ei egoala besterik nor izentau.

        Gaztena, Madalen, amaren arazo-laguntzaile bizkorra zan geienbat, aren ondorengotzakoa, eta mutillak ziñoenez, ibilteko modukoa zan, legorrez ez galtzekoa... Ez lotsorra ez nagia, baiña ez ostera lotsabakoa be; orixe ez, geldi or! Kai aldeko ta legorreko neskatilla jator askoren artean aizta biok eratsu, jaseko ta berebizikoak ziran, leenagoko emakumeen ereduzkoak, erriko alaba goragarriak.

        Baiña entzun dagigun an barruan egozan beste gizonezkoak bere, ziñoena. Alboratxoago, iru gizon egozan, leortarrak eurak, besteak baiño zerbait apaiñago jantzita egotea, alde orixe bakarrik, azaletik beintzat.

        —Or zabiltz beti zure amesokaz, Bizkarrondo —ziardutson Iturriotz-ek— pelotalekuari teillatua ipini bear yakola ta ez yakola. Ez al dauko gura Udalak dirurik nundik batu?

        —Eztakit daukonentz, baiña ain gaitza ete da ba, orma bi dagozan lekuan beste bi egitea eta gero ganetik estalkia ezartea?

        —Baiña, zelako teillatua ostera, itsua ala? —geitu eutsan Egiluz zorrotzak— barruan ezer ez ikusteko?

        —Ondo dakizu zuk, zelakoa esan nai dodan. Kristalezko aterpea, alakoxea, euria danean igor egon dedin; eguna danean, argi egon dedin; negua danean, iparraize bean, epel egon dedin: ta gabaz ere, gura danean, argi eder batzuk ipini eta egun argitan letxe, ikusi aal izan daigun.

        —Nik i, emongo neuke ba diru-apur bat zorko lan onuragarri ori egitearren, eta ganera bapere irabaizirik barik utzi be. Ta entzun egidazue: futbolerako-edo zelaia be, noiz arraio ikusi bear ete dau gurea lako uri batek? Iñoiz, orain urte asko, bear ba da eun bat urte, zezenketa zaletasuna egoanean, egundoko torilla edo zezenplazea egin eben gutarrak; eta orain aldiko zaletasunari eutsi eziñik, toton egin ete dabe gure diru-toixa ta ziskuok?

        —Badakit ondotxu, Egiluz laguntzarra, zu lango erri-maite asko ba lego, eta egon ba lira egon gizaldi onen azieran, Gernikatik onagiñoko trenbide asmoak be, bertanbeera geldituko etzirana, gelditu ziran lez.

        Nork daki ostera, erri batentzat zer dan ondoen? Gizonen eritziak era ta mueta askotakoak izan oi dira, ta bakoitzak norbere errezoi, zio ta susterrak erakusten daki. Burdinbideok, erriak naastuagotu, oiturak nasaiagotu, izkerak bestelakotu eta nik dakit zenbat oker ekarri oi dituen batzuen aburuz. Toki baketsu ta ekandu onekoak, leku eder garbiak, ara-onako ibilibearrak eta industri-olaen keiak, ekandu ta zeru-aldeak lorrindu legiezela eta abar, eta abar, sarri askotan entzundako esakunak dira.

        —Bai, alde batetik egia dirudi —geitu eban Bizkarrondok—. Baiña gure uri au, orain 200 urte dala —ikusi liburu zaarretan, bestela— Bilbo, ta Bermeo, ta Durango kendu ezkero, Bizkaian laugarren erria, ospe aundiko ta entzutetsua izan zan au, gaur amargarrena edo Jaungoikoak daki zenbakarrena dalarik, ezin esan giñei orain or arrizko letrak ain arro esaten dauskuena.

        —Itxasoaz bakarrik gelditu gara —amaitu eban Bizkarrondok—. Eta eztogu ori naikoa. Olaldeko tximini luzeak, beti ke barik, geroago ta arrakalatsuago ikusten dodazan bakoitzean, Loibeko lur zatia iñoiz itsas-motorren lantegia esan oi zana, ur zingiraz beterik... eta Otoio barreneko maasti zabal ziranak ezereztuta ta azterrenik ere bage galdurik ikusten ditudan bakoitzean... mingostasun larri bat eltzen yat barrura.

        Izan ere, gure aldion igartu, iraungi ta amaitu dira emen ziran maasti eder samarrak, zoritxarreko filoxera ori zala-ta; eta arrezkero arako «Itxasgaiña» izeneko txakolin «Gorria» eta «Zuria» ospatsuen gomutea besterik eztogu.

        Baiñan... gizonon arlo astunok alde batera utzita, erakus-maiaren inguruan egozan arrantzale gazteen artera beioa azalpena.

        —Okotz-ek eztau olakorik sinistu be egingo —entzunarazi eban Urpion-ek— baiña Zaztar-ek atzo be, itsasoak beteko moskorra eukan aldean, illuntze inguruan. A zuan moskorra, maria-ta erdikoa gitxienez! Onek mandaskea edo topaten yok, eta ardauzbetea topa be.

        —Atzo be, zer zala-ta? —galde egin eban Xirdo gazte begi zuri azarriak, irribarre egiñaz, baiña bat-batean alako betondo illuna jarriaz. Eztaukagu ezer esateko.

        —Lengusuaren lenengo umea bateatutea izan yuagun-ta —autortu eban erdi lotsaz Zazter-ek— eta gero, badakizu ba, aitabitxi ta biok an beeko Saguzarreneko zulora joan gintzuazan, ta ordurako egarri be bai-ta, ardauari «kirrua» atara egarria asko edo gitxi samurtu arte.

        —Urrengoan bere, treotzarea eztozu falta izango zuk —iñotsan Zingulin ezpatea baizen zorrotza zan gazte zimelak. Orrela nai al dok ik Gonamotz-en alabaren bat zuritu? Ba-yagok obarik! Arenean etxoek ardaurik edaten jai-egunean baiño, ta ire etenbako ardau-usaiñaz, etxakiat.

        Seberi totoluak sekulako barreak egin zituan.

        Onetan, amaren laguntzaille zan Madalen neskatilla apaiña agertu zan kale-aldetik, eta mutillak euren barriketea etenaz, laster asi yakozan deiez, gazteen gogoa ardaua edan-ala, neskato alaiekin izketan ekitea dalako.

        —Madaalen! Emen gagoz gu topeko farola amatauta, nork biztuko dauskun begira. Ta ori esanaz, ardau-pitxarra utsik egoala adirazo nai eutsen.

        —Txetxu bana mama gozo ekarten ba dauskuzu ekarri, bestelako mesedea guretzat.

        —Orra ba, oneek mutillok eldu nazaneko, arnasa artzen be, eztauste utziko.

        —Zatoz onaz, eder ori. Erdia!! Gaur be, soiñeko barriaren asiera ta adeluz al zagoz?

        —Zeer? Busti dagigun orduan ainbat lenen —esan eban Zaztarrek.

        —Soiñeko barriak? Bat edo batek laster egin bearko ditu, bai —izan zan Madalen-en erantzun zorrotza, Zingulin-eri begiratuaz.

        —An, an Zingulin, eztabela esango-ta!...

        Eta orra nundik jakin eben guztiak Zingulin-en ezkontzegunaren barri, an udazken alderantz-edo...

        Eta barruan eben kantagureari ateak edegirik, kanta-kantari asi ziran gazteak, arrantzaleak oi daben musika zaletasun biziz, alai, pozkor, isilsamar.

                «Zorioneko jaketea, ta

                zorioneko gonea,

                zorionean ikasi neban

                Kontseiupera bidea...».

        Garaitiko agurak bere, bertanbera utzi eben euren autua ta gazteengana urreraturik —kanta gozoen egarri-gose, euskaldun jator guziak lez—, leenengo entzuten jarri ta geroago besteekin batean abestuten ekiteko gogotan egozan.

                «Pasaten naizenian

                zure atetatik,

                negarrak urteten daust

                begi bietatik.

                Zergaitik, zergaitik,

                zergaitik, zergaitik...?

                Zergaitik negar egin?

                Zeruan izarra dago

                itsaso aldetik...».

        Portuko gau isilean, urrumara bigun gozoen antzera entzungarri zan kai-ganean itsasemeen eresi atsegiña, an urrunago, etenbakoa dan itsasorroaren oiartzun samurra bai-litzan.

        Kaia bakez egoan, ez gose ez ase, urrengo etorren arrantzu-aldirako oi diran gertaketak egiñaz. Gizon, andra ta ume itxaropenez beterik egozan, beti bezela, euskal-arrantzaleen gogoari atxikiak eta lotuak.

        Goian ere, gauaro ederra egoan. Zeru-sabaia izarratu, lore-zuri-urdiñez josia zirudian edota pitxi dirdaitsuz ereiniko zelai illunkara.