HILTZEAZ ORROIT: FRANCIÈRE

        Gizon bat hil da; jaun bat, gure departamenduan bizpahiru urte huntan lan onik egin duena, eta zalaparta ederrik erabili, ba eta erabil-arazi.

        Francière, aspaldiskoan, ja, eta guziz azken denbora hautan, hainbertze elepide katixima eskuararen eta Eskual-herriko zuzen zahar egundainoko guzien kontra eman duena, eta iduriz are gehiago emaiteko xedetan zena, hil da supituki, joan den astearte arratsaldean.

        Baionan omen zen, suprefetaren baitan, itxuraz eta naski berak ustez ere, osasunik hoberenean Pentsa nola! Goizean eiki jina zen Pauetik Baionara inguruetako errient guziak bildurik, mintzatu gogo zitzeien. —Zertaz ote? —Zertaz nahuzue, mintza zitzakioten? Ez araiz beren eginbiden ahalik hobekiena betetzeaz; haurren behar bezala eskolatzeaz, ongi altxatzeaz. Ez eta zoin beren herrietan zuhurtzia, bakea, batasuna, gizontasuna ororekin atxikiz, Frantziaren onaren bilatzeaz.

        Ez herriko jendearekin eta bereziki buruzagiekin, elgar adituz, lagunduz, heiekin bat herriaren onetan, gazteriaren altxatzale bati loakoken bezala bizitzeaz, mintzatzeaz, ibiltzeaz beren urrats guzietan. —Zertaz beraz? —Ahal dakizue zertaz. Ez du egungo eguneko gobernamenduak holakorik galdatzen errientetarik.

        Bainan, ba, Errepublikaren azkartzeko estakuruan, izen horren itzalean, horren etsaiak alegia garraitu beharrez bezala, ororen orotan nahasteaz; orori jazartzeaz. Beren lan hura bardin bazterrerat utzirik, errient batek deus egitekorik ez ikustekorik ez luken ehun mila zeretan sudurraren sartzeaz.

        Bertze orduz jaun errientak bere inspetorraren azpiko ziren, jaun erretor bikariak apezpikuaren azpiko bezala. Bakotxak bere buruzagiak ukaitea, zuzen zen ere.

        Orai ez; orai prefeta guzien nausi, guzien larderiatzale.

        Beraz errientak zituen Baionara deituak, harroaldi baten emaiteko, higi diten hortik norapeit; ala lo dauden?

        Sustatzale beharretan gure gizonak, makurreko alderat, egiazki! Ez aski beren buruaz hartuak «nor gira gu?» diotelarik; bi hitzetarik bat deus onik ez dena derasatzutelarik.

        Behar oraino berotu, buhatu, kitzikatu gibeletik, makurrago joan diten; gaizki gehiago egin dezaten; erlisioneari gerla gehixago; eskuarari ere ba oroz batean.

        Sala ditzaten eskuarari atxikiak diren apezak. Ezinbertzez, haurrek eskuara baizik ez dakitelakotz, edo frantsesik ez aski, ahal dutena egiten duten apezak oro aitzina beti sala. Sala beren haurrentzat erlisionea zinez nahi duten burrasoak, jazarkunde gaixto zerbeit gero egin badakiokete, egiteko, edo seme soldadoaren, edo auzi, bide lan, zerga, zerbeiten kariala.

        Ez badire salatari nahi, Jinkoak beira, ez diten izan berak salatuak; eta gero gaizki ikusiak. Jaun prefetak begietan duen errient bat... debruak ereman baitu, izanik ere nehon den haur-altxatzale, argitzalerik hoberena.

        «En avant-marche», nahi badute eta ez. Horra zer edo zertsuren erraitera jina zitzeien errientei jaun prefeta Baionako hirira.

        Berenak entzun behar ahal baitzituzten zenbeitek! Eta bertze batzuek aldiz, eskolak eta oro utzirik, politika tzar hortan leporaino sartuak, hortako eta hortarik baizik bizi ez diren batzuek, zer lausenguak! Doazin beti aitzina; sari guziak heientzat izanen direla. Eta holako.

        Batzu beldurrez ikaran, berzeak hantu-hanpaturik, iduri Frantzia guziaren jabe, prefetaren gogoa, egiaz edo gezurrez, nolazpeit hatzemana zuketelakotz, hor ja inguru guzietarik biltzen ari dire Baionara Bilduxeak ere omen, hor, noiz eta ere bet-betan berria jalitzen baita, hiri guzia berehala joiten duena: jaun prefeta hil-hurran dela, hil dela. Suprefetaren baitarik ez dakit zoin oteletara tarrapatan ereman dutela, doi-doia hats bizi.

        Eta hanxet, berehala, deus egin, ez erran gabe naski, ez eta bere baitaratu ere gabe azken hatsa eman duela.

        —Zerk hatzeman du, gizon dohakabea? Zuek eta ni bihar eta egun hatzeman gitzazkenak: heriotze supituak.

        Ah! orroitzen bagine hortaz, oro ere! Bereziki gaixtaginak; hau bezalako buruzagiak, beren kargu hura ez galdu nahiz, eta ahal badute oraino gorago igan ustez, zer nahiren egitera daudenak; ohore gosez. Jinkoa eta beren kontzientzia merke, merke sal litzazketen eta zenbeitek aspaldi ja salduak ere baitituzte: hoik eta holakoak, orroit balire hiltzeaz!

        Gogoratzen balakiote, hemengo bizi labur, amets huntako kargu, irabazi, xingola eta zer guziak oro deusetako ez dituztela izanen han, azken oren hartan! Eta oren hura noiz nahi badatorkela orroit balite! Nor da orroit?

        Orroit ala ez orroit, jiten ordean hura, goiz edo berant. Uste baino goizago beti. Lehengo guziak hartarik iraganak eskuin edo ezker; oraikoak ere iragan beharko, nahi bezenbat furfuria eta zalaparta erabilirikan ere.

        Gaizkienik bizi direnentzat, hiltzea lazgarrienik, non ez deien Jinkoak emaiten urrikitzeko epea.

        Zorigaitz, handi ala ttipi, epe hura gabe gaizkian heriotzeak hatzemaiten duenari! Agian ukan du hunek epe hura! Ukan ez badu, non da orai?

        Azken berri

        Ondotik jakin dugu jaun prefeta hil denean, ja mintzatua zitzeiela, eta oraino mintzo errientei, aldixartzerakoan. Bet-betan belzturik bezala jarri omen da. Hiritik kanpo ziren, bazkari handi batera bilduak errientak, prefeta buruzagi. Hil-hurran edo hola hirirat ereman dutela dugu azken berria, suprefetaren etxerat.

        Hura mintzo entzun ondoan hiltzen ikusi duten errientetarik zenbeitek bederen ez ote dituzte, arratsari buruz, etxeratekoan egin bi gogoeta?

        Gutiagoz egiten da bat baino gehiago. Marseillen egun hautarik batez hola hola mintzatzekoa baita gure prefet guzien buruzagia, Combes delako arnegatu fraide hura, halaber hil-gogor eror baladi han berean, ez dakit, ez hango, ez hemengo, aditzaleak beren baitan sar litazkenetz; ikus lezaketenez hor Jinkoaren hatza, ez dakit.

        Hain dire gor eta itsu bilakatuak.

Eskualduna, 1903-08-07