URAK

        Edateko urak nun-nahi badire Azkainen. Eta zer urak! Haizpeko-iturrian, Putxuan, Sokorrin, eta orai Sokorritik ekarria karrikako eta Portuko etxe hainitzetan. Lehen Harrubi-Beltzean ere bazen ur on bat, dena burdin kolore eta burdin gustu: Elissagaray Sarako jaun miriku xahar zenak noiz nahi bere erieri hortarik manatzen omen zioten. Orai suntsitu da edo lurrek iretsi dute.

        Ur handiagoez, erreka-urez mintzatzeko xedea dugu hemen egun. Denbora delarik behar zaizkote bere izenak atxiki edo laster kaskoinduko zauzku, jendeak bezala.

        Erreka gotorrena, harritik harrirat, Ihizelhaitik Uhertsirat doa. Hameka izen emaiten diote bidean: Haltxuko-erreka, Ximeldegiko-erreka, Laurentzeneko-erreka: hots, bidean hunkitzen dituen etxe guzietako erreka. Uhaitza da bakarrik. Eta Uhaitza oldar handiko erreka da eurite batzuen ondotik. Ikustekoak dire orduan haren jauziak, aditzekoa haren marruma. Sasoinean aski arraintsu da, guziz amorrointsu eta badakigu behin Laurentzeneko ondoan, zubitik higitu gabe, Arce pilotariak sei atxeman zituela, lau hein pollitekoak, biga ederrenetakorik. Egia erran, Arce bezen arraintzale onik ez dugu Baigorritik Hendaiarat ezagutu.

        Uhaitzean sartzen eta galtzen den erreka txar batek aipatzea merezi du. Zertako? Huna.

                «Sokorriko paretan bada iturria,

                Negela sendatzeko beti idekia».

        Egia erran, ez da aski Hiribarrenek erraitea ur horrek negela sendatzen duela: mirikuek erran behar lukete.

        Uhaitzean sartzen eta galtzen den erreka erran balin badugu, ez ote ginuen erran beharko sartzen eta galtzen zen erreka? Hori ere orai Donibandarreri saldua daukute sos tzar zenbaitentzat herriko buruzagi batzuek! Veau, vache, couvée, oro joan ditu debruak! Uhaitzaz kanpo, Azkaineri ez diogute izen berezirik ezagutzen. Salbu portuko ur handiari. Segurki, badire Ur Handia baizik erran nahi ez diotenak. Ur guzieri ez balitz bezala Ur Handia erraiten ahal, hein batetik goiti! Uztaritzen Ur Handia deitzen dute La Nive. Euskaldunek Lapurdiko lau erreka handietarik biga atxiki badituzte, bertzeak galdu dituzte.

                «Kaskoinen ingurutik edo iguzkitik

                Baionarat lerratzen Ihuri Bardoiztik».

                «Bidasoa da sortzen mendebal aldean

                Espainia duela bereizten jaustean...».

        Ez ditugu jendeak baino gehiago kaskointzen ikusi nahi bertze bi errekak. Nola deituko ditugu beraz?

        Aipa dezagun lehenik La Nive. Huna zer irakurtzen dugun hortaz Euzkadi deitu Bilboko egunkari batean; Espainiako azken nahasmendu ikaragarriek suntsitu dute geroztik: Louis Coulon, hamazazpigarren mendeko jakintsun batek idatziak dire hitz hauk: «Scribit Nivum lingua vascitana Errobi appelari». Bollan direlako xerkariek ez diote bertze izenik emaiten: Errobi. Hamaseigarren mendeko lehen urtetan egin zen Larresoroko eliza eta orduko paper batean hitz hauk irakurtzen dire: «De Robi seu deu Nibe», Larresoroko elizaren egiteko solasa ateratu zutelarik. Antxuberrok zer ote dio? Huna: «Hantxet, iguzki aldean, Errobia erasian doa. Kanboko erreketan gaindi, mendia garaiturik Ategaitzetan». Bertzalde orai ere ez ote ditugu kausitzen Ezterenzubin Beherobi, Itsasun Errobia eta Milafrangan Errebiola, hirur xoko maite ibaiaren alde-aldean? Iduri du beraz Nive delakoari ez diogula bertze izenik bilatu behar: Errobi. Horra beraz Lapurdiko hirurgarren erreka handiaren izena, eta orai goazen laugarrenaren ondotik.

        Jean Saint-Piarre jaun apezpiku argituak Baionako moldiztegi batean liburuxka bat agertarazi zuen 1932-an. «Basque et Berbere». Irakur-errexa bezen maitagarria da liburuxka hori. Bada, badakizue zer irakurtzen dugun hartan? «C'est Igargar qui descend du massif du Hoggar et pousse droit vers le Nord, à travers l'inmensité désertique, jusqu'à la dépression de Touggourt. L'Igargar, c'est le vieux nom de la Nivelle basque». Nundik ateratu ote du hori jaun Apezpiku Euskaldunak? Lafitte jaun apezak aitortu dauku ez dakiela hori guk baino gehiago. Hauxe jakinarazi dauku haatik, hemen batere tokiz kanpo iduritzen etzaukuna: Senperen badela erreka bat Insharga deitzen dutena eta Insharga gure Uhertsin galtzen dela: orobat Ainhoan Urma deitu erreka.

        Ez ote litake Urma hori «ur ama» eta gure erreka handiaen hastapena edo hobeki iturburua? Bainan badakigu ez dela sobera bilatu behar hitzak eta guziz izenak nundik heldu ziren: aise errebela ditake. Beha: Jatxun bada zoko bat Beleburu erraiten diotena. Neguan munduko bele guziak han aditu ditazke karrankaz. Belebururi hortarik heldu ote zaio bere izena? Fa! Paper zaharrek huna zer erraiten dioten zabal-zabala: Bellevue.

        Paul Vovard jaunak ere badu gure errekarentzat bere izena «Ainhoa et la vallée de la Nivelle» delako liburu pollitean: Ugarana. Lehenago ere izen hori irakurtua edo aditua ginuen nunbeit. Mirirrina ere aipatu dauku Ainhoa ezagutzen duen norbeitek. Bainan ez ote dire Ugarana eta Mirirrin, Ainhoan elgarretaratzen diren aipu dugun Ur-Handiaren bi adar? Lehen bi adarrak menturaz... Eta huna orai norbeit, gure arabera nor-nahi baino hortan hobeki sinesten ahal duguna, Martin Hiribarren jada zenbatetan aipatu jaun kalonje euskalzale eta pertsularia. Azkaindarra zen eta Azkaine maite alde batetik eta paper zaharretan oro baino trebeago, bertzetik.

                «Uhertsik hastapena Urdazubin hartzen,

                Ehun xirripek dute bidean berratzen.

                Ainhoa, Sara eta Helbarren joria

                Baliatzen dutenak haren ixuria,

                Bere ohea segi deskantsu da jausten

                Ez diola biderik grinari ematen.

                Erraietan dakarke arraina ausarki,

                Inguru errepirak ferdatzen ederki,

                Jotzearekin Azkain Uhertsik zubian,

                Bertze bat iduri du bere arraizian;

                Hasten da bai birungan, lorian bezala,

                Luzeki gozatzeko Azkaingo hegala...».

        De Cange jauna ere ez da segur pikaren azken umea, Pariseko liburutegi handienean baizik kausi ez ditaken «Géographie des Gaules» egin duenaz geroz. Bada, De Cange jaunak laugarren izen bat emaiten dauku: Urdaxuri. Zoin hautatuko dugu? Uhertsi. Azkaindar zaharrenek ez dute egundaino Errotaberriko gibelean den zubi erromano famatuarentzat izen bat baizik aditu: Uhertsiko-zubia. Beraz bizi bedi Uhertsi, bizi aho-mihi guzietan bezala luma guzien puntan.

        Uhertsitik ez dugu urrundu nahi hango arraineria aipatu gabe. Ondikotz Portuko arraintzari batzuek bere sareekin egiten dioten gerlarekin Uhertsiko arrainetan ederrena, izokina, gutitzen ari da urtetik urterat. Gutitzen ari orobat, arrazoin beraz amorroin tita gorri polllita. Aingira eta plauza eta xarbo bada oraino tolle. Korrokoina ere bizi da beti. Eta angula —Donostiako txitxardina, la pibale Frantsesena, la civelle bertze batzuena, leptocephatus breviostis Latinena— bada egundaino bezenbat. Azkaindarrek higitu nahi badute ez dute zeren lotsa: ez ditu goseak hilen. Nihork ez luke lokartu behar halere: uholde bat aski da arraineria guziaren hondatzeko. Han-hemenka arraintzala-batasun batzu badire eginak, uren zaintzeko eta haziak han eraiteko. Zertako Donibane-Garazin eta Hazparnen bezelako batasun azkar bat ez egin Azkaindarrek ere, beharrean Senpertar, Saratar eta Ainhoarrekin bat? Balio luke.