LARRUNEN

        Nahuzue itzuli bat egin dezagun Esnaur, Bizkartu eta Larrun, Azkaineko hirur mendietan? Balio du.

        Sarako aldetik elizari beha dago Esnaur: beha ere Donibane Lohitzuneko eta Hendaiako itsaso ederrari.

        Bizkartzun, Senperako alderat, alfer bat bezala, zabal-zaala etzana ikusten dugu Arraioko aintzinean.

        Esnaur eta Bizkartzun, bi mendi eder segurki, bat pazka leku aski aberatsa bezen, murritz eta harritsua bertzea. Bat eta bertzean zer-nahi gaztain bazen gure haur denboran: orai bat ez da nihun gehiago ageri. Egungo Azkaindarrek ez dute lehengoek bezala egiten, «Zuhaitz bat aurdikitzen zutenean, biga landatzen». Sekulan gaitzeru bat gaztain nahi badute Eguberri arratseko, gure ondokoek —jada guk egiten dugun bezala— Baigorrin edo Bankan erdarak dion bezala «beti denbora da ongi egiteko». Landa detzagun beraz gaztainak Esnaur eta Bizkartzunen! landa ehunka! landa milaka!...

        Eta goazen Larrungo alderat Ximeldegiko bordan barna! Borda hortarik goraxago behako bat eman nahiko diogu Giltxurrin-Harria delako harrokari. Lehen Santsunen harroka deitzen omen zuten. Huna zertako. Ixtorio Sainduko Santsun famatua behin Espainiatik Frantziarat sartu nahiz zabilalarik, Donibandarrek etzioten baimenik eman. Orduan, errabiaren errabiaz, Santsunek harroka bat hartu zuen bizkarrean Donibaneko buruzagien, zorri batzu bezala lehertzeko, bainan bidean lerratu zen, eta orai ikusten den tokian erortzerat utzi harroka, Giltzurrin-Harria...

        Zer ote da Larrun? «Larre on», «Larre urrun» ala «Larre harridun»? Bat eta bertzea finkatu daukutenak badire: guretzat ez da mendietan maitagarriena baizik! Oriko xoria Orin laket...

        Hoinbertze erraiteko denean, nundik has? Hastetik edo bederen ahal dugun bezen urrundik. Menturaz Paueko eta guziz Bordeleko liburu eta paper zaharren biltegietarat joaiten bagine, han zer edo zer kausi ginezake Nahasmendu-Handiaren denborakoa. Hainitz Azkaindar herritik urrundu eta desterratu zuten gaixtoek, trapu tzar batzu bezela erabili, eta frangotan sabela arinik atxiki:

                «Jende aisiakoa, gateak emanik,

                Egorri Frantziarat, sabela arinik:

                Han gosetez hil dire gure arbasoak,

                Gapoinez asetzean kaskoin harrizkoak».

                                Hiribarren

bainan ez da dudarik bat baino gehiago joan zitzaiotela ihes Espainiarat eta ere Larrungo zoko batzuetarat. Ondikotz, ez dugu behinere errextasunik ukan Paueko eta Bordeleko paper biltegietan ibiltzeko! Ez dakigu beraz ordukorik...

        Geroxagoko paperetan ikusten dugu Larrungo mendiaren lehen aipua. Eskolan ibili direnek behin edo bertze aditu dute Wellington jeneral agelesaz mintzaten. Gure mendi maitea etsaiek ordu arte ez baitzuten segur zangopetan ibili, jeneral horrek egin zuen mila-zortzi-ehun-eta-hamahiruan. Gazteizeko inguruetan zafraldi bat ederra harturik, herriko mugetarat itzuliak ziren —ez naski nahi bezen laster— Frantziako soldadoak. Jada Helbarrunen Suhastean gordea zagon tropen aintzindari Joseph erregea, Napoleonen anaia; etzakien gehiago zer egin, norat joka. Napoleonek buruzagigoa kendu zion eta Soult marexalari eman. Gerlari handia hau: berehala lanari eman zen, bainan Wellington aintzindu zitzaion eta burua itzul artean Larrungo mendiaz jabetu. Han zen gakoa. Hgoita bortz kanoi Ihizelhaien barna landaturik, atxatxo Frantseseri lekuak hutsarazi ziozkaten Uztaritzeko oihanetaraino!

        Larrun aipatu-eta, ez da batere gure xedea gerlarieri urrunago jarraikitzeko, bainan bitxiaren bitxiaz erran dezagun halere nola Uztariztar batek Angelesak zakuan sartu zituen. Senpereko bideberrian barna zoazin jada hauk, lorios eta hantuak, eta Uztariztarrak harrituak noiz ikusi behar zituzten. Ez dakigu harrituenak etziren herriko buruzagiak. Mutiko gazte bat, futitu bat, joan zitzaioten, orok Moro erraiten ziotena, herriko buruzagieri herriko-etxerat:

        —«Nahi duzue nik Angeles horiek Uztaritzetik urruntzea?

        —Hik? Nola eginen duk balentria hori?

        —Bego hori ene gain! Emadazue bakarrik orga pare bat eta barrika bat arno?...».

        Eman ziozkaten eta Moro abiatu zen Senpereko alderat, xixtuz eta kantuz, karrikako emazte xahar guziak elizarat bildurik otoitzean zaudelarik. Bide-gurutzean atxeman zituen Angelesak. Geldiarazi zuten.

        —«Norat hoa, seme?

        —Senpererat.

        —Zer deramak barrika hortan?

        —Jainkoa bera mozkorrraraz lezaken Pattareko arnotto bat, bainan ez da zuek milikatzekoa!

        —Ez guk milikatzeko? Ikusi duk».

        Barrika ideki zuten, hustu eta mozkortu. Hala mozkortu nun baten ere ez baitzuen gehiago bidea ikusten! Mila mehatxurekin, Morori galdetu zioten Uztaritzeko karrikarat gida zetzan. Baietz... bainan Mugerrerat ereman zituen, freskatzeko astirik utzi gabe! Jeneral Moro erraiten zioten handik goiti Uztariztarrek mutiko atrebituari... eta uste dugu izen hori jarraiki zaiotela ondokoeri Salesenbordan...

        Ordu da itzul gaiten berritz Larrungo mendirat. Paul Deschanel gure errepublikako president ohi bat barne, hainitz ikusliar izan bada Larrunen, bat ez da izan Napoleon III enperadorearen heinekorik. Miarritzen iragan baitzuen 1859-ko uda, nahi izan zuen Larrungo mendia ikusi, eta arratsalde batez, egin zuen hango itzulia sekulako jaun eta andereriarekin. Gure Herria-ren berriketari batek, Azkaindar xahar bat 1926-ean atxemanik Napoleon Larrunen ikusi zuena, huna zer ele ibili zuten berriketariak eta delako xaharrak, Napoleonen Larrungo itzuliaz:

        —«Gero, Xemartin?

        —Gero? Ori, Larrungo patarrari lotu ziren Sarako aldetik.

        Uhaideko-bordan apairuxka bat egin zuten. Urrunago joan eta Ihizelhaien laxoan pilota partida bat egin zioten inguruetako pilotari hoberenek.

        —Nor ziren?

        —Xabat Teiletche, Mendixka eta Larralde Azkaineko jaun erretoraren izenak gogoan ditut, bainan nola oroit bertze bortzez? Partidarik lekora, jozak eta emak fandangoetan arizan ziren oro.

        —Oro?

        —Oro segurki: Napoleonen anderea bera arizan zen, matela gorrituak, Fernando, Verako Predo auzapezaren semearekin. Fernandok fandangoetan etzuen parerik. Egia erran, etzuen bertze egiteko handirik... kontrabandarekin aitak ederki gizenduak baitziozkan etxeko lurrak! Dena dela, hanxet arizan ziren gogotisko bigak».

        Napoleonen anderea Fernandorekin dantza ari den denboran, ahantzi gabe erran dezagun zer irakurtu dugun Olivier du Chastel-Teguy idazlearen liburu batean: «Lorsque l'impératrice Eugénie demeurait à Biarritz et faisait des excursions aux alentours, elle se donnait le nom de comtesse de la Rhune». Izen polliskoa eta menturaz Azkaineko neskatxa zenbeitek, balakite, atseginekin har lezaketena!

        Erran gabe doa Azkaindarrek zerbeit kantatu ziotela Larrunen Eugenia andereari. Huna pertsu bat bederen:

                «Izatu da Larrun gainerat,

                Arranoen zeru gorarat,

                Begientzat bide handirat,

                Handientzat tronu haltorak.

                Agur, agur, agur, andre Eugenia,

                Inperatiz guzien lilia!...».

* * *

        Irakurtzaileak ez du hor ez irririk ez nigarrik eginen, ez baitu segurki kantu horrek balio, bainan ba haatik bere buruari galdetuko Larrunen ba ote den bederen arranorik? Ezetz erraiten zuen Elie Prestat Baionako jakintsun batek. Uztaritzeko oihanean bat edo bertze ikus omen ditake noizean behinka, bainan ez du gure eskualdetan laketzen arranoak, erdaraz aigle royal erraiten zaion arranoak. Beraz, 1859-ko kantariek gezurra kantatu zioten Eugeniari? Ez, arras. Larrunen bada le gypaëte barbu delako hegaztin handi bat, Azkaindar eta Saratarrek, makur bada ere, «arrano gorria» erraiten diotena. Hemen gaindi ikus ditaken hegaztin «harrapari» rapace handiena da. «Urte buru batetik bertzerat buruz-buru egin ditake Larrunen, ezen gizonaren gatik ez da hainitz kexatuko eta aise bere zokoetarik urrunduko». (Gure Herria, 1923 nº 6). Bada bertze hegaztin bat Larrunen «arrano beltza» erraiten dioguna, le vautour fauve, bainan «saia» deitzen dute Larramendi eta Harrietek beren hiztegietan. Arras ezagut erretxa da arrano beltza bere buru eta lepo larrutuetarik. Balitake hirurgarren arrano mota bat, urrunetik urrunerat Larrunen ikusten dena, «arrano urdina», erdaraz le vautour moine naski, bainan ez dute Azkaindar, Saratar eta Beratarrek bertze bi motak bezala ezagutzen. Egia erran, gutiz gehienek badute arranoen ondotik ibiltzeaz bertzerik! Lana lege...

        Larrungo arrano gorri, beltz eta urdin guziak baino gehiago baitziren Napoleon eta Eugenia, arranoa baino lehenago aipatu ditugu. Aipa detzagun ondotik ere Larrunen zertan ote zabiltzan? Begien ase baten ondotik segur. Ez ditake amets zoin urrun eta zoin ederki ageri diren oro Larrun puntatik. Xuri xuria, Baionatik eta Tarnosetik aise haratago ikus ditake itsas-hegia. Badire eta erraiten dutenak largabistekin, haize hego batzuez, Bordeleko eliza-nausiko dorreak ikusi dituztela! Bixta hainitz hetsiago da haatik Veratik haratago: nihun ez da mendia mendiaren ondotik baizik! Bainan Lapurdin deusek deus ez dautzu nihun gordetzen: hantxe duzu den-dena, zabal-zabala, eta konda ditazke kasik Hendaia, Donibane, Bidarte, Miarritze, Baiona eta bertze hainitz herrietako etxe xuri pollitak, han hemenka landatuak! Oi, zer ikusgarria! Oi, zer begiaren xoramendua: Egiazko haize hego batez Larrun puntan kausitu ez denak ez daki Jainkoaren eskuak zer egin dezake! Atsegin horren ondotik zabiltzan segur Napoleon eta Eugenia...